Tramp Preziydent qyzmetine kirise salysymen býkil әlemning ýkimetterine demokratiyalyq reformalardy jýrgizip, bostandyq, әdilettilik, tendik qúndylyqtaryn óristetu qajettigin anyq bayqatty. Onyng preziydenttik ýgit-nasihat nauqanyndaghy baptardyng biri - syrtqy sayasat baghytyna baylanysty oqshaulanu pozisiyasy boldy. Búl rette ol ýkimetting shet elderding isine aralasa otyryp, kóp mólsherde júmsaghan adamy jәne qarjylyq resurstaryn tilge tiyek etti. «Últ qúrylysy» - Bush dәuirining mantrasy, tap osynday jaghday shet elderde demokratiyany ilgeriletuding jalghyz mýmkindigi retinde qarastyrylghan kezeng ótken uaqyttyng enshisinde qaldy.

Ol elder men olardyng liyderlerining óz memlekettik organdary men jýielerin demokratiyalandyru jónindegi is-sharalardy derbes qabyldaytyn jýieni qalyptastyrdy. Múnday әreketterdi yntalandyru mýmkindigi olar ýshin erekshe sipatqa iye. Sondyqtan da ol osynday jýieni qúrugha úmtylady. Orta Aziyadaghy memleketterding biri - Qazaqstan songhy jyldary eleuli demokratiyalyq reformalardy jýrgizgen elderding jarqyn mysaly ispettes.

Preziydent Tramptyng 2018 jyldyng qantarynda Qazaqstannyng búrynghy preziydenti Núrsúltan Nazarbaevty Aq Ýide qabyldaghany mәlim. Elding sayasy prosessterde demokratiyalyq reformalardy jýzege asyrghysy keletin niyetin tanytyp jatqan biregey traektoriyasyn eskergen әkimshilikting Qazaqstangha degen qatynasynyng erekshe ekenin atap ótken lәzim.

Elding jetekshi partiyasy «Nur Otan» biylghy tamyzda Qazaqstanda ótetin sayasy praymeriyzining aldynda ashyq jәne sayasy bәsekege, sayasy prosesstegi azamattyq belsendilikti arttyrugha, sonday-aq, әielder men eldegi jastardyng mýmkindigin keneytuge arnalghan birqatar biregey demokratiyalyq hattamalardy bekitti.

Preziydent Qasym-Jomart Toqaev parlamenttik oppozisiya túlghalarynyng aldynda búl reformalardy qorghady. Qazaqstan tarihynda ashyq praymeriz túnghysh ret ótkeli otyr. Búl jetekshi partiya ýmitkerleri men qoghamdaghy azamattar arasyndaghy ózara tiyimdi әreketterdi jenildetuge kómektesedi. Búl modeli sonymen birge ýmitkerlerdi shet eldik túlghalar tarapynan qarjylandyrugha tiym salu ýshin qabyldanghan naqty is-sharalardyng arqasynda ýmitkerler arasyndaghy bәsekelestikti jandandyra týsedi.

Sonymen qatar ýmitkerler arasynda mindetti týrde ashyq debattar ótkizilip, ony barlyq azamattar kóre alatyn bolady. Búl óz kezeginde azamattargha dauys beru kezinde dәiekti sheshim qabyldaularyna mýmkindik beredi. Sonymen birge búl pikirsayystar «Nur Otan» partiyasynyng Qazaqstanda qalyptastyrghan jәne engizip jatqan jýiening demokratiyalyq sipatyn qoldaugha jaghday tughyzady.

Bastapqy irikteu prosesi ýshin partiya qoldanysqa engizgen kvotalar jýiesi Qazaqstan basynan ótkerip jatqan demokratiyalyq reformalar men damudyng auqymdylyghyn kórsetedi. Bastapqy prosesste qalay bolghanda da ýmitkerlerding 30%-i әielder, 20%-i jastardyng arasynan boluy tiyis. Búl qos  kvotany qalyptastyrugha arnalghan negizding eki týrli sipaty bar.

Birinshiden, әielder kvotasy olardyng qúqyqtary men mýmkindikterin keneytuge, sayasy jәne azamattyq prosessterge aralasuyna mýmkindik beredi. Jastargha keletin bolsaq, búl óz kezeginde olardy saylaugha jәne demokratiyalyq prosessterge qatysugha iytermeleydi. Praymeriz jas úrpaqqa shynayy mýmkindigi bar ýmitkerlerdi tandap, olardy jetekshi partiyanyng basshylyq oryndaryna saylaugha jәne ýkimetting sheshimderine qatysuyna jaghday tughyzady.

«Nur Otan»-nyng múryndyq boluymen jýrip jatqan búl reformalar - Qazaqstanda qalyptasyp kele jatqan jana sayasy mәdeniyetting bir bóligi. Bәsekeles sayasy filosofiyalar men kózqarastardy bildiretin bәsekeles ýmitkerleri bar partiya elding mýddesin qorghaydy. Búl damyp kele jatqan demokratiyalyq mәdeniyet týrli kózqarastar men pikirlerge, kópshilik arasyndaghy azamattyq belsendilikti qoldaugha mýmkindik beredi.

Tap osynday saylaudaghy kvotalar tәjiriybesi Beligiya, Fransiya jәne Germaniya siyaqty damyghan Batys Europa elderinde bolghanymen, búl - Orta Aziya elderining ishindegi damyp kele jatqan Qazaqstan siyaqty memleket ýshin búryn-sondy bolmaghan faktor. Búl - barsha demokratiyalyq reformatorlar men belsendiler ýshin senning qozghaluy ispetti kýrdeli qúbylys.

Amerikalyq retinde mening bizding odaqtastarymyz siyaqty basqa halyqtardyng da bizding baghaly demokratiyalyq modelimiz ben saylau prosesinen ýlgi alugha úmtylghanghandaryna kónilim sýisinedi. Óz sayasy jýiesinde ghúmyry úzaq jәne tiyimdi bolatyn demokratiyalyq reformalardy óristetuge qatysty bastamalardy óz qolyna alghan Qazaqstan siyaqty elder kónilge kóp ýmit úyalatady. Bizge osynday talpynystargha nazar audarugha jәne qajet bolghan jerde tiyisti moyyndaudy qamtamasyz etuge baylanysty zor jauapkershilik jýktelgen. Qazaqstan, atap aitqanda, «Nur Otan» sayasy partiyasy ýlken qúrmetke layyq.

Djessy Djeyn Daff,

AQSh Teniz jayau әskeri korpusynyng 20 jyldyq tәjiriybesi bar ardageri, London sayasy zertteuler ortalyghynyng qyzmetkeri jәne Trampty qoldaushy Ardagerler kenesining teng tóraghasy.

Abai.kz