Tarihymyzgha kóz jiberetin bolsaq, elimiz kommunistik qogham ornatu jolynda birneshe kezenderden ótken eken. Búl kezenderdi Abay ilimi ayasynda qarastyratyn bolsaq, onyng mәn-mәnisi, Kenes Odaghynyng tarau sebepteri keninen ashylyp, týsinikti bolady. Abay ilimi boyynsha qogham ómiri jan qúmary men tәn qúmarynyng kýresi. Jan qúmary men tәn qúmary erik pen tәrtipti tudyrady. Qoghamdaghy barlyq kórinis osy erik pen tәrtipting ýilesimdiligine baylanysty. Býgingi ótpeli zamanda keleshegimizdi dúrys anyqtap jәne búrynghy qatelikterimizden aulaq bolu ýshin ótken ómirimizdi jana túrghydan týsinuding manyzy zor. 

Qanday órkeniyet bolsa da tolqyn tәrizdi jetilu kezenien ótip, qúldyrap baryp, joghalady. Múny sinusoida qúbylysy deuge bolady. Sinusoidanyng joghary órleu men tómen qúldyrau bóligi, jәne olardy jalghastyratyn ótpeli kezenderi bolady. Kenes Odaghy da osynday zandylyq yqpalynda boldy. Osylay Kenes dәuiri tórt kezennen ótti. Olar: Birinshi ótpeli kezeng – 1917-1932 jyldar; Túraqty órkendeu kezeni – 1932-1953 jyldar; Ekinshi ótpeli kezeng – 1953-1985 jyldar; Túraqty qúldyrau kezeni – 1985-1991 jyldar.

Birinshi ótpeli kezeng – 1917-1932 jyldar. 1917 jyly әueli Burjuaziyalyq, sonan song proletarlyq revolusiya boldy, monarhiya tolyq joyyldy. Kenes dәuiri bastaldy. Búl kezeng qaghaz jýzinde halyq biyligi bolghanymen, is jýzinde kommunistik partiyanyng diktatyn ornatqan proletariat diktaturasynan bastaldy. Proletariyalyq diktatura adamnyng erkin eskermey, kommunizm iydeyasyn tek qana qatang tәrtip arqyly jýzege asyru ýshin kerek boldy. Basqa jol da joq edi. Osylay totalitarlyq jýiening negizi qúryldy.

Revolusiyadan keyin el beybereket boldy. Qogham ózgerip, ekonomika qúldyrap ketti. Qoghamdaghy tәrtip pen adam erkindigining búrynghy ýilesimdiligi búzyldy. Eserler men anarhistar tәrizdi týrli sayasy toptar kóbeyip, qogham bólshektenip, tynyshtyq ketip, haos payda boldy. Halyqtyng tirshiligi tozaqqa ainaldy. El «qyzyldar» men «aqtargha» bólinip, Azamat soghysy (1918-1924 jj.) bastaldy. Osylay qogham ómiri týzeluding ornyna, qúldyrap, el kýizeliske týsti. Múnday jaghday barlyq tónkeris, revolusiyalargha tәn edi. 

Kommunistik partiya ýshin búl kapitalizmnen sosializmge qarayghy ótpeli kezeng boldy. Búl dәuir revolusiyadan keyingi azamat soghysy men elding jaghdayyn bir qalypqa keltiruge arnalghan «soghys kommunizminen»  (voennyy kommunizm) bastaldy. Kommunizm iydeyasy boyynsha qoghamdy halyq basqaryp, adamdardyng barlyghy birdey boluy kerek. Adam tolyq erkindi. Revolusiyadan keyin eshkim óz erkimen utopiyalyq qoghamdy, kommunizmdi qúrghysy kelmedi. Sondyqtan búghan halyqty kýshpen kóndiru kerek edi. Jer pomeshikterden tartyp alynyp, sharualargha, al ónerkәsip oryndary júmysshy ókilderine berildi. Jeke menshik qoghamdyq menshikke auysty. Auylda artyq ónimning barlyghy tartyp alyndy, býkil ónerkәsip pen bank qoghamdyq menshik boldy. Sonymen birge, kommunistik iydeyany nasihattaugha zor kónil bólindi. Kommunizm iydeyasy saqtaldy, biraq ol kýshpen engizildi. Adam balasy ýmitpen ómir sýredi. Kommunister halyqty jarqyn bolashaqqa  kýshpen sendiruge kiristi. Osylay kýshting kómegimen adamdy kommunizm iydeyasyna sendirip, óz erkimen qatang tәrtipti saqtaugha mәjbýr etti. «Soghys kommunizmi» dep atalghan búl jaghday kommunisterge Azamat soghysyn tynyshtandyru jәne elde qatang tәrtip ornatu ýshin kerek boldy.

Osydan keyingi kenes dәuirin týgeldey adamyng erki men qatang tәrtipting arasyndaghy kýres tarihy deuge bolady.  Birde erik, birde qatang tәrtip kýsh alyp, búl jýiening jaghdayy әueli dәuirleu kezinen ótip baryp, qúldyrady da, aqyry joyylyp ketti. Kenes dәuirining tarihy – erik pen tәrtipting ózara baylanysynyng kórinisi boldy. Búl ómir adamzatqa taghdyrdyng bergen ýlken ghibraty edi. Kommunister jarqyn bolashaq jolynda týrli tәjiriybeler jasaugha mәjbýr boldy. Múnday utopiyalyq iydeyany kýshpen iske asyru maqsaty búryn tarihta bolmaghan.  

Eldi qatang tәrtip qúrsauynda ústau ýshin biylik bir ortalyqta boluy kerek.  Sondyqtan, býkil ekonomikalyq jýie bir ortalyqtan basqaryldy; halyq sharuashylyghyn josparlap, oryndaugha núsqaular jasaldy; sauda-sattyq qysqardy, nәtiyjesinde aqsha qúnsyzdanyp, el aqshany qabymen tasyghanymen, ol aqshagha keregin satyp ala almay, aqsha ainalymy toqyraugha týsti. Ashtyq, zorlyq-qysymgha shydamaghan halyq kóterilip, kóp jerlerde qarsylyq kórsetti. Sondyqtan soghys kommunizmi iydeyasynan bas tartugha tura keldi. Kommunistik iydeya qalay kýshti dәriptelip, nasihattalsa da, ol sheshushi ról atqara almady. 

Osylay kommunizmning alghashqy tәjiriybesi sәtsiz ayaqtaldy. 

Búl sәtsizdik kommunizm iydeyasynyng utopiya ekenin kórsetetin birinshi jaghday edi. Adam senimine kýsh jýrmeydi. Kýshpen zorlap eshkimdi sendiruge bolmaydy. Endi kommunisterding aldynda bir-birine qarama-qarsy eki jol jatty. Birinshisi – kommunizm iydeyasynan bas tartyp, tabighy zandylyq ayasynda jetiletin erikti kapitalistik jolgha kóshu. Ekinshisi –qatang tәrtip arqyly adamdy jarqyn bolashaqqa jetkizetin kommunizm iydeyasyn әri qaray jalghastyru. 

Kommunister ekinshi joldy tandady. Sebebi, tarihty toqtatu mýmkin emes. Kóp shyghyn shyghyp, is-әreket bastalyp ketti. Alghashqy iydeyadan utopiya bolsa da bas tartugha mýmkindik joq boldy. Jana jospar jasaldy. Búl josparda kommunizm iydeyasy tolyq qamtylmady. Sebebi әli tolyq kýshine enbegen kommunister partiyasy kapitalistik qatynastardan tolyq bas tartyp,   kommunistik iydeyagha beriluge әli dayyn emes edi. Sondyqtan ótpeli dәuir retinde aralas qatynas qabyldandy. Búl jospar Jana ekonomikalyq sayasat (Novaya ekonicheskaya politika), tarihta NEP dep atalyp, manyzdy tәjiriybe berdy. 

NEP 1920-1929 jyldar arasynda boldy. «Soghys kommunizmi» iydeyasy tek qana qatang tәrtip ómirding barlyq mәselesin sheshe almaytynyn kórsetti. Búl aqiqatty týsingen biylik endi erikke jol ashty. Osylay kapitalistik qatynasqa, az da bolsa, jol berildi. Sayasat ýshin búl qadam keyin qaray baghyttalghan qadam edi. Ekonomika baghyty ózgerip, bir bóligi jalgha berildi, jeke menshikke jol ashyldy; sauda-sattyq jandandy; sharualardyng alghan ónimin tolyq tartyp almay (prodrazverstka), bir bóligin ózderine qaldyrdy (prodnalog). Salyq 2-3 ese azayyp, sharualardyng keudesi ashylyp, óndiriske degen yntasy payda boldy. Óz erikterimen olar yntalana júmysqa kiristi.  Osylay memleket pen jeke menshik aralasqan, yaghny sosialistik jәne kapitalistik beynesi bar aralas ekonomika ózining jaqsy nәtiyjesin berip, qúldyraghan ekonomika jandana bastady. 

Biraq ekonikanyng tez qarqynmen órleuine kommunister jol bermedi. Olar jeke menshikti óz qaramaghyna alyp, ýnemi janshyp, baqylauda ústady. Jeke menshikke ýlken salyq salyp, onyng kapitalyn ósirmeuge tyrysty. Salyqtyng ýlkendigi sonshalyqty, qazynagha ónimning tipti jartysynan kóbi ketip otyrdy. Sharualardyng jaghdayy da qiyn boldy. Ózderining sharuashylyghyn jetildiru ýshin jabdyq, qúral-sayman kerek edi, biraq baghasy óte joghary bolghandyqtan, olardy satyp alugha mýmkindikteri bolmady. Qalay degenmen de, osynday qiynshylyqtargha qaramastan, elde jaghday jaqsaryp, qogham jandana bastady. Molshylyqqa jol ashyldy. Adamdar erkindik sezinip, ensesi kóterildi. Erkindikting manyzy osynday edi.

Biraq búl baqytty ómir úzaqqa sozylmady. 1927 jyldyng ayaghynda nan tapshylyghy bolyp, ekonomikalyq taghdarys bastaldy. Halyq ashyghyp, ekonomika taghy qúldyrap ketti. Áuelde jandanyp, jaqsy nәtiyjesin bergen ekonomika osylay toqyraugha týsti. 

Múnyng sebebi ne edi? 

Jana ekonomikalyq sayasattyng sәtsiz ayaqtalu sebebi – elde qarama-qarsy eki (qoghamdyq jәne jeke) menshik payda boldy. Olar ýnemi bir-birine bóget bolyp otyrdy. Kapitalistik qatynastan qauiptengen ýkimet jeke menshikti ýnemi tejep, túnshyqtyrugha úmtyldy. Múnday zorlyqtan aqyry adamdardyng yntasy sarqylyp, jeke menshik kapitaly jenildi. Al qoghamdyq kapitaldy alatyn bolsaq, ol әli jetilmegen, әlsiz edi. Sondyqtan qoghamdyq kapital halyq múqtajyn tolyq qanaghattandyra almady. Nәtiyjesinde halyq sharuashylyghy tyghyryqqa tirelip, eldi ashtyq jaylady. 

Ekonomikany jetildiruding óz zandylyghy bolady. Ony búzugha bolmaydy. Ekonomikanyng eki joly bar: biri – tolyq erik, ekinshisi – tolyq qatang tәrtip. Ekeui aralasyp ketse, nәtiyjesinde ekeui de jetilmey qalady. Birishisi – demokratiya joly, al ekinshisi – totalitarlyq jol. Búl eki әdis ózara qarama-qarsy. NEP búl qaghidany tolyq dәleldedi. Ekonomikanyng evolusiyalyq zandylyghyn eskermey, ony dóreki búzu, mine,  osynday keri nәtiyjesin beredi. Keyinnen N.S.Hrushev dәuirinde tәrtip pen erkindik jarysqa týskeni belgili. Tәrtip Kenes Odaghynda, al erkindik demokratiya ornaghan AQSh-ta boldy. Búl jarysta AQSh ekonomikasy jenip shyqty, erkindikten shyghatyn jan qúmary ózgergish tәn qúmarynan joghary túr. Abay ilimi ayasynda qarastyratyn bolsaq, Kenes Odaghynyng ydyrauynyng negizgi sebebi – jan qúmaryn eskermey, jalang tәn qúmaryna beriluden ekenin týsinuge bolady.  

Sonymen, kýshpen endirmek bolghan kommunisterding Jana ekonomikalyq sayasaty da sәtsiz ayaqtaldy. 

Sharuashylyqty jandandyru ýshin olardyng aldynda bir-birine qarama-qarsy taghy eki joly jatty. Biri – tolyq erik, demokratiyalyq jol  bolsa, ekinshisi – qatang tәrtip, totalitarlyq jol boldy. Kommunister, әriyne, qoghamdaghy jaghdaydy jaqsy týsindi. Qommunizm iydeyasy boyynsha –adamdardyng barlyghy teng jәne tolyq erikti, tolyq demokratiya bolu kerek. Is jýzinde kommunizm ornatu utopiyalyq iydeya bolghandyqtan, ony halyq tolyq qoldamaydy, sondyqtan oghan demokratiyalyq erikti jolmen jetu mýmkin emes. Búl qaghidany olar jaqsy týsinip, ekinshi joldy, qatang tәrtipti qabyldaugha mәjbýr boldy. Qoghamda qaghaz jýzinde kommunizm iydeyasy, biraq is jýzinde bәri kerisinshe, qatang tәrtipke baghyttaldy. Osylay proletariat diktaturasy barlyq biylikti óz qolyna shoghyrlandyryp, totalitarlyq qogham ornatugha kiristi.

1922 jyly jeltoqsannyng 29 júldyzynda KSRO qúru turaly kelisim shart jasaldy. Qaghaz jýzinde Kenes Odaghyna kirgen memleketter barlyghy teng pravoly, erikti boldy, biraq is jýzinde ortalyq jasaghan qatang tәrtipke baghynyp, basqaryldy. Eng jogharghy biylik Kommunistik partiyanyng Politburosynda boldy. Onyng sheshimderi eshbir talqygha týspey, mýltiksiz oryndaluy kerek boldy. Politburo mýsheleri de ózara teng qúqyqty dep eseptelgenimen, biraq is jýzinde biylik әueli Leniyn, sonan song Stalinning qolyna kóshti. Áueli Politburo bir-birine qarsy eki topqa bólindi. Birin – Staliyn, ekinshisin – Troskiy basqardy. 1923 jyldyng ayaghynda Troskiy partiyadaghy tendikti talap ete bastaghan edi. Troskiy Stalindi, jәne onyng jaqtastaryn ashyq syngha aldy. Biraq búl kýreste Troskiy men onyng jaqtastary jenilip,  «halyq jauy» atalyp, 1927 jyly olar tolyghymen joyyldy. Búl kezde Stalinning bedeli kýnnen kýnge ósti, al 1929 jyly biylik Stalinning qolyna tolyq kóshti. Osylay Stalin ózining barlyq qarsylastaryn jenip, biylikti tolyq óz qolyna aldy. Búl zandy qúbylys edi. Sebebi Troskiy úsynghanday Politburonyng mýsheleri teng bolyp, bir adam basqarmaytyn bolsa, onda biylik tobyrgha ainalyp keter edi. «Kóp shuyldaq ne tabar, Biylemese bir kemel?» dep Abay aitqanday, әrkim óz jaghyna tartyp, eldi bir júdyryqqa biriktiru mýmkin bolmas edi. Búl – demokratiyalyq jol deuge bolady. Biraq adamdardyng sayasy sanasy jetilmegen, sondyqtan demokratiyalyq prinsipter әlsiz. Múnday jaghdayda eldegi kýizelisti demokratiya jolymen sheshu mýmkin emes. Antalaghan jau qorshaghan sheshushi kezende totalitarlyq jolmen halyqty biriktiruge layyqty bir adamnyng boluy tarihy qajettilik edi. Búl adam Stalin boldy. Partiya mýsheleri de búl ózekti mәseleni jaqsy týsindi, sondyqtan kópshiligi Stalin jaghyna shyghyp, oghan tolyq qoldau kórsetti. 

Osylay Kenes Odaghynyng taghdyry sheshildi. Totalitardyq әdispen qatang tәrtip ornatyp, kópshilikti bir arnagha salugha, elde kýshpen sosialistik qogham ornatugha mýmkindik tudy. Halyqtyng taghdyr bergen jasampazdyq quatyn bir baghytqa shoghyrlandyryp, jyldam qarqynmen órkendeuge jol ashyldy. Kim bilsin, elde Stalindey adam jәne onyng jasaghan sayasiy-әleumettik jýiesi  bolmasa, Kenes Odaghy mýmkin jetpis tórt jyl da ómir sýre almas edi. Búl taghdyrdyng adamzatqa bergen ýlken tәjiriybesi boldy.

Qatang tәrtip qorqynysh sezimimen baylanysty. Qoghamda terror bastaldy. Kommunister revoisiya jaularyn auyzdyqtap, qoghamdy bir qalypqa keltiru maqsatymen osynday qatang sharalargha barghan edi. Qyzyl terror Azamat soghysymen qabattasyp, 1924 jylgha deyin sozyldy. Osy jyly Azamat soghysy «qyzyldar» jenisimen ayaqtaldy. Azamat soghysynan keyin kommunister biylikti tolyq óz qoldaryna alu ýshin ózderining iydeyasyn dәriptep, bóget jasay bastaghan eserler men menshevikterdi tolyghymen qúrtugha kiristi. NEP kezinde bayyghan pomeshikter men baylardy jer audaryp, ne bolmasa týrmege qamady. Osylay GULAG, KarLAG, ALJIR tәrizdi lagerler kóbeyip, myndaghan adam azap shekti. Tútqyndardyng kópshiligi Belomorkanal tәrizdi óndiris oryndarynda, ne bolmasa Sibirde altyn rudasyn óndeu, aghash kesu tәrizdi eng auyr júmystarda ómirin keshti. 

Qoghamnyng sinusoidalyq damuynda tómendeui men órleu baghyttaryn jalghastyratyn dogha on bes jyl uaqytqa sozyldy. Búl ótpeli kezeng 1917 jyldan bastalyp, 1932 jylmen ayaqtaldy deuge bolady. Onyng eng tómengi nýktesi 1924 jylgha say kelip, osy jyldan bastap әri qaray elimizding órkendeu qarqyny jyldan-jylgha óse bastady. Búl jyl memleketting qúldyrauynyng eng tómengi nýktesi deuge bolady. Sebebi, osy jyly Lenin qaytys bolyp, biylikting basynda Stalinnen artyq adam qalmady. Sonymen birge Azamat soghysy ayaqtalyp, endi kommunister memleketti tolyq óz qoldaryna alyp, onyng qúldyraghan jaghdayyn qalpyna keltiruge mýmkindik aldy. Osylay el órkeniyeti ótpeli kezenning eng tómengi nýktesinen ótip, jetilu syzyghynyng sinusoidasy birtindep joghary qaray baghyt aldy.  

Terrordyng kómegimen elde tolyq tәrtip ornaghan song 1928 jyly birinshi besjyldyq jospary qabyldandy. Búl jospar mezgilinen búryn 1932 jyly oryndaldy. Elde jeke menshikten qoghamdyq menshikke tolyq auystyrugha bet alyndy. Ol ýshin auylda sharualardy kolhozgha tolyq biriktirip, al qalany industriyalau kerek boldy. Industriyasyz eldi órkendetu de, qorshaghan jaulardan qorghanu da mýmkin emes ekeni anyq edi. Sondyqtan industriyalaugha bar kýsh júmsaldy, biraq kóp qarajat kerek boldy. Ony sharualar esebinen sheshti. Búl sharalar ýlken ashtyq tudyryp, elde kóp adam taghy qyrylyp qaldy. Qazaqstanda malynan airylghan halyq ashyghyp, jartysyna juyghy ashtan ólip, ne bolmasa basqa jaqqa jer auyp, bas saughalap ketti. Ukraina, Volga boyynda kóp adam ashtyqqa shaldyqty. Auylsharuashylyq ónimi qúldyrap, kóp jerlerde qarsylyq, kóterilister boldy. Halyq búl auyrtpashylyqqa da shydady.   

Túraqty órkendeu kezeni – 1932-1953 jyldar.  1932 jyly ótpeli kezeng bitip, elding túraqty órkendeu kezeni bastaldy deuge bolady. Sebebi Kommunistik partiya búl jyldy «kapitalizmnen sosializmge ótpeli dәur bitip, sosialistik qatynastyng tolyq jenisimen   ayaqtaldy» dep jariyalady. Qatang tәrtip ornaghandyqtan osy jyldan bastap elimiz birqalypty ýlken qarqynmen damyy bastady. Sayasat bir baghyt alyp, elimizding órkendeu dәuiri bastaldy.

Nәtiyjesinde memleket bir kezdegi agrarly elden jetilgen industriyaly elge ainaldy. Búl jetistikting eki sebebi boldy. Birinshiden – qatang tәrtip ornady, ekinshiden – marksizm-leninizm ilimining negizi bolghan kommunizm iydeyasy jýieli týrde nasihattalyp, halyqtyng sanasyna engizile bastady. Osylay joghary iydeya men qatang tәrtip bir-birimen ýilesip, memleketting ýzdiksiz damuynyng irgetasy qalandy, yaghny erkindik pen qatang tәrtip ýilesimge keldi. Búl jetistikting negizgi sebebi – kommunizm iydeyasynan shabyt alghan jan qúmary ózine qarsy bolghan tәn qúmaryn jene bilui edi. Abay ilimi arqyly jan qúmary men tәn qúmarynyng ózara baylanyysy boyynsha búl qúbylysty jaqsy týsinuge bolady. Osylay kommunistik iydeyagha sengen halyqtyng jan qúmary tәn qúmaryn shektep, qatang tәrtip ornady, memleketting tez qarqynmen  órleuine jaghday jasaldy. Kommunister búrynghy kýiregen halyq sharuashylyghyn tez arada qayta qalpyna keltirip, ýlken qarqynmen әri qaray jetildire bastady. 

Osylay elimiz búryn bolyp kórmegen ekonomikalyq órleu jolyna týsti. Múnday órleu sol kezdegi aldynghy qatarly elderding ózderin tang qaldyrdy. Elimiz basqa elderden ekonomikalyq tәuelsiz dengeyge jetti. Antalaghan jaulardan qorghanugha mýmkindik aldy. Kenes Odaghy ózining ómirin saqtap qana qoymay, tipti birqalyp ýlken qarqynmen әri qaray órkendey bastady. Besjyldyqtar mezgilinen búryn oryndaldy. Búl qarqyn halyqaralyq dengeyde kórinip, Kenes Ýkimetining bedeli ósti. Bir kezdegi Europa elderining sonyndaghy Resey imperiyasy endi Kenes Odaghyna ainalyp, әlemning sheshushi kýshine ainalugha bet aldy. Otan soghysynda jeniske jetti. Jenisten keyin soghys kezinde kýiregen sharuashylyqty ýsh-aq jylda qalpyna keltirip, elding damuyn әri qaray jalghastyrdy. Úly iydeya men qatang tәrtipting nәtiyjesi osynday boldy. 

Qatang tәrtipti terror arqyly ghana birqalypta saqtaugha bolatyndyqtan, halyqty ýnemi qorqynyshta ústady. Eng ýlken terror 1937-1938 jyldary boldy. Osy jyldary últtyq sayasatty kózdegender, ne bolmasa kommunizm iydeyasyna kýmәn keltirgender qatang jazagha úshyrap, ayausyz qughyn-sýrgin kórdi. Qazaqstanda Alash Orda mýsheleri tolyghymen atylyp, ne bolmasa jer audaryldy. 

Syrtqy sayasatta Stalin basqa eldermen beybit qarym-qatynas ornatugha úmtyldy. 1939 jyly Kenes Odaghy Batys Ukraina, Batys Belorussiya, Pribaltika elderin ózine qosyp aldy. Germaniya men Kenes Odaghynyng arasynda beybitshilik kelisimi jasalyp (Molotov-Ribbentrop paktisi), kommunisterding basqynshylyq sayasatyna Gitler qarysylyq kórsetpedi. Biraq beybit kelisimdi búzyp, Germaniya 1941 jyly Kenes Odaghyna basyp kirdi. 

Otan Soghysynan keyin Europanyng kóp elderinde kommunistik jýie ornap, endi sosializm bir el emes, әlemdik sipat aldy. 

Abay kórsetken jan qúmary men tәn qúmarynyng aiyrmashylyqtaryn ómirden osylay jaqsy kóruge bolady. Ekonomika relisi halyq sharuashylyghyn ýzdiksiz óristetip, birqalypty ústady. Sondyqtan búl dәuir elimizding eng tiyimdi kezeni bolady. Biraq búl qarqyndy dәuir 1953 jylgha, yaghny Stalinnyng qaytys bolghan kezine deyin sozyldy.

Ekinshi ótpeli kezeng – 1953-1985 jyldar.  1953 jyly Stalin qaytys boldy. Ket Chij y Ko sózimen aitqanda «Stalinnan eki par kóilek-kónshek, eki etik, birneshe kiyteli, tórt tenge qyryq tiyn aqsha jәne zor imperiya qaldy». Osylay búl zor imperiyanyng taghdyry ózgerip, osy jyldan bastap órkendeu qarqyny ózining shegine jetip, endi sayabyrlady. Órkeniyet jetiluining qarqyny sayabyrlap, sinusoida ózining ýzdiksiz kóteriluinen, endi ekinshi ótpeli kezenge bet búrdy.  Búl ekinshi ótpeli kezeng – elimizding órleu men qúldyrau dәuirin jalghastyratyn kezeng edi. 

Ýkimet basyna N.S.Hrushev keldi. Ol týrli sayasiy-әleumettik reformalar jasap, búrynghy qalyptasqan jýiege janalyqtar engizip, elding jaghdayyn ózgertip jiberdi. KPSS-ting 20-shy sezinde Nikita Hrushev Stalinnyng jeke basyna tabynudy syngha alyp, týrli qújattar kómegimen ótken kezdegi repressiya azaptaryn Stalinge jauyp, oghan kinә taqty. Osylay Stalinge, sonymen birge kommunizmge degen senimge daq týsirip, halyqtyng yntasyn joghaltty. Jarqyn bolashaqqa, kommunizmge degen senimge ýlken soqqy boldy. Repressiyagha týsken tútqyndar bosatyldy, búl eldegi tәrtipti әlsiretti. Eldi demokratiyalaugha әreketter jasaldy. Osylay qatang tәrtipten erikke jol ashyldy. Olar birine-biri sәikes kelmey, ekonomika zandylyghyn búzyp, jetilu qarqynyn odan sayyn tómendetti. Búl reformalar men ózgerister Stalin jasaghan jýiege soqqy bolyp, jetilu qarqynynyng odan sayyn sayabyrlauyna әkelip soqty. Sebebi búrynghy qatang tәrtip әlsiredi. Sondyqtan búl kezeng «sayabyrlau» (oryssha – ottepeli)  dep ataldy. Búl sayabyrlau kezeni 1964 jylghy L.IY.Brejnev zamanyna deyin sozyldy. Sonymen birge, soghys, ónerkәsip pen kosmosty iygeru baghytyn qamtityn suyq soghys (holodnaya voyna) dep atalghan AQSh pen KSRO arasynda teketires bastaldy. Biraq IY.V.Stalin jasap ketken jýiening iynersiyasy әli de kýshti edi. Sol iynersiyamen shabyttanghan  N.S.Hrushev «Amerikany quyp jetip, basyp ozu» iydeyasyn kóterip, 1980 jyly (yaghny 20 jyldyng ishinde) kommunizmning materialdyq bazasyn qúrmaq bolghany belgili. Tipti 1961 jyly Yu.Gagarindi kosmosqa úshqan birinshi adam etip, elding danqyn kóterdi. Osynyng ózi jәne atom qaruyn iygerui búl jyldary Kenes Odaghy basqa aldynghy qatarly eldermen әli de teng dәrejede bolghanyn kórsetedi. 

Biraq qatang tәrtipting әlsireui kýshpen sendirgen utopiyalyq kommunizm iydeyasyna senimdi әlsirete bastady. Osylay senim men tәrtip birdey әlsirep, elding damu qarqyny odan әri tómendey berdi. Búl tómendeu 1964 pen 1982 jyldardaghy L.IY.Brejnev dәuirimen jalghasty. Búl dәuirde órkeniyet qarqyny sayabyrlaudan ótip, toqyraugha jetken edi. Sondyqtan Brejnev dәuiri «toqyrau» dep atalghany belgili. Búghan deyin elding jaghdayy iynersiyamen әli de joghary kóterilip kele jatyr edi, biraq toqyraudyng әserinen búl iynersiya bitti deuge bolady. Osylay elimizding ekinshi ótpeli dәuirining jetilui ayaqtalyp, endi qúldyrau jolyna týsti. Sinusoida syzyghy búl nýkteni órleuding eng jogharghy nýktesi retinde 1970 jylmen kórsetedi. Osylay Stalin qansha shyghynmen qatang tәrtip ornatyp, quatty imperiya qúrsa da, jan qúmaryn eskermey, jalang tәn qúmaryna qyzmet etken búl jýie úzaqqa barmay qúldyrau jolyna týsti. 

Bolmys zandylyghyna qayshy qanday әreket bolsa da, óz kezinde ashylyp, kýshin joyady. Sondyqtan utopiyalyq iydeyagha halyqtyng senimi de jyldan jylgha әlsirey bastady. Aqyry senim joyylyp, qatang tәrtip qana qaldy. Erkinen aiyrylghan adam qanday qatang tәrtip bolsa da ózining yntasyn joghaltyp, azyp ketedi. Kenes Odaghynyng tez ydyrap ketu sebebi de osy edi deuge bolady.

Túraqty qúldyrau kezeni – 1985-1991 jyldar. 1985 jyly ýkimet basyna Mihail Gorbachev keldi. Ol «qayta qúru» (perestroyka) sayasatyn úsyndy. Adamdargha kóp erik berildi. Biraq nәtiyjesinde KSRO ydyrap ketti. M.Gorbachev kóptegen reformalar jasady, biraq olardyng kópshiligi iske aspady, elge ziyandy bolyp shyqty. Erik pen tәrtip әlsirep, ghylym, medisina, bilim beru salalary qúldyrap, elding ekonomikasy odan әri tómendey berdi. Auyl sharuashylyghy bir qarqynmen qúldyrauyn toqtatpady. 1989 jyly Gorbachev elde krizis kelgenin moyyndady, al týrli qalalar men elderde últaralyq qaqtyghystar bastaldy. Sonyng biri 1986 jylghy Qazaqstandaghy Jeltoqsan qozghalysy boldy.  Boris Elsin qarsylyq kórsetip, Gorbachevti syngha aldy. Ol Reseydi KSRO-dan bóluge úmtylyp, kóptegen jaqtaushylar tapty. Búl KSRO-nyng ydyrauynyng basy boldy. 

1991 jyly jeltoqsannyng 8 júldyzynda Belorussiyada Belovej kelisimine qol qoyyldy. Búl qújatqa Resey, Ukraina jәne Belorussiya, yaghny ýsh respublikanyng basshylary qol qoydy. Qújatta KSRO ózining ómirin toqtatady, onyng ornyna (TMD) Tәuelsiz Memleketter Dostyghy (Songz Nezavisimyh Gosudarstv, SNG) qúrylady dep kórsetildi.   

Osylay bir kezdegi quatty imperiya sinusoidalyq jolmen ózining ómirin ayaqtady. Egemendik alghan respublikalarda qúldyrau barysy toqtamay, әri qaray jalghasyp, kópshiliginde kóptegen tónkerister boldy. Týrli týsti revolusiyalar osynyng kórinisi edi. Biraq eshqaysysy da birden týzelip kete almady. Sebebi, kýsh alghan tәn qúmaryn birden jan qúmaryna jengizu mýmkin emes. Uaqyt kerek. 

Bizding elde bolyp jatqan ózgerister osy qúbylystardyng jalghasy bolyp tabylady. Sondyqtan búl ózgerister kóp ereksheligi joq, basqa elderge de tәn jalpy tabighy qúbylys bolyp tabylady. 

Elimizding tarihyn Abay ilimi ayasynda juyrda jaryq kórgen «Abay múrasyn qoldanu joldary» atta kitapta tolyghyraq bergenbiz.

Dosym Omarov,

abaytanushy, teolog.

Abai.kz