Abai.kz aqparattyq portalynda ótken qazan aiynyng 10-y kýni  «Sypatay batyrdyng sayasy kelbeti - satqyndyq» atty kólemdi maqala jaryq kórgen bolatyn. Avtory - Sadyq Smaghúlov myrza. Maqalanyng tolyq núsqasyn myna siltemeden qarap oqularynyzgha bolady: http://old.abai.kz/content/sadyk-smagylov-sypatai-batyrdyn-sayasi-kelbeti-satkyndyk

Atalghan maqalasynda S. Smaghúlov qyrghyz manaptaryna qarsy jasaghan Han Kene joryghyna ilesken batyr, by Sypataydyng satqyndyq jasap ketkeni turaly dәlelder keltirse, endigi avtorymyz - tehnika ghylymdarynyng kandidaty Ábil Býrlibaev myrza әigili tarihshy Bekmahanovtyng erterekte jaryq kórgen enbekterine sýiene otyryp, Sadyq Smaghúlovtyng sózderin joqqa shygharady jәne «Sypatay satqyn emes» deydi.

"Abay-aqparat"

1. Sypatay satqyn emes!

Abai.kz aqparattyq portalynda ótken qazan aiynyng 10-y kýni  «Sypatay batyrdyng sayasy kelbeti - satqyndyq» atty kólemdi maqala jaryq kórgen bolatyn. Avtory - Sadyq Smaghúlov myrza. Maqalanyng tolyq núsqasyn myna siltemeden qarap oqularynyzgha bolady: http://old.abai.kz/content/sadyk-smagylov-sypatai-batyrdyn-sayasi-kelbeti-satkyndyk

Atalghan maqalasynda S. Smaghúlov qyrghyz manaptaryna qarsy jasaghan Han Kene joryghyna ilesken batyr, by Sypataydyng satqyndyq jasap ketkeni turaly dәlelder keltirse, endigi avtorymyz - tehnika ghylymdarynyng kandidaty Ábil Býrlibaev myrza әigili tarihshy Bekmahanovtyng erterekte jaryq kórgen enbekterine sýiene otyryp, Sadyq Smaghúlovtyng sózderin joqqa shygharady jәne «Sypatay satqyn emes» deydi.

"Abay-aqparat"

1. Sypatay satqyn emes!

Ey, «patshaghar», «traybalist», pende Sadyq. Sizdi «myrza» dep aitugha tipti auyz barmay túr. «Shәi» iship, ósek sapyryp otyrghan, Núrbol beybaq. Halqymyzdyng «atyng shyqpasa jer órte» degen mәteli tap sizderge aitylghan eken. Jer órtep emes, el arasyna alauyzdyq órtin tútandyryp jýrgen әreketteriniz adamgershilikke jat qylyq. Sizderdi bilim dengeyimen, aqyl parasatymen on orap alatyn marqúm Aqseleu Seydimbekov te traybalistik kózqarasynyng saldarynan bedeline núqsan keltirgen bolatyn. Isi men sózi bir jerden shyqpay qalghan edi. Sóitip qazaq eline «qamqor» bola almay ketti. Kýsh pen aqyl - parasat jaqsy isterge, elge paydaly júmystargha júmsalghan bolsa, elimizding irgesi beky týskr edi. Al Sizderding kóksegenderiniz elding kósegesin kógertu emes, qayta tas laqtyru bolyp otyr. Byqsyghan ósekti terip, eldi dýrliktirmey, anyq jaydy tap basyp aitu kerek emes pe?

Myna «Abay KZ» saytynda jariyalanghan Sadyqtyng maqalasyna oray pikir bildirgen  27-shi qonaq Kenesaryny Abaydyng әkesi Qúnanbay qorshaugha alyp, óltire jazdaghanyn keltiripti. Búl derek, negizsiz emes. Kenesarygha qatysty mәlimetter bireudi qaralap, ekinshi bireudi aqtau ýshin qoldanylmaghany abzal.

Shyndyqty bilu ýshin eng dúrysy tarihy - ghylymy enbekke jýginu. «ISTORIYa KAZAHSTANA» (istoriya Kazahskoy SSR s drevneyshih vremen do nashih dney. Izdanie 1943g.) atty qayta basylym kórgen enbekting 14-shi tarauyn - «Osvobodiytelinaya boriba Kazahov pod predvodiytelistvom Kenesary Kasymova (1837-1847gody)» dep jazghan Ermúhan Bekmahanov. Sadyq pende, sizge aitamyz E. Bekmahanov jazghan osy kitapty tauyp, taraudy oqyp tanysynyz demekpiz. Sonda bәlkim ósekke boy aldyrmaysyn.

«Abay KZ» saytyndaghy 6, 13, 25, 26, 27-shi «qonaqtardyn» aitqan pikirleri shyndyqqa janasyp túr: 354-shi betti qaranyz «...protiv Kenesary gotovily sovmestnoe vystuplenie starshie sultany Kunanbay Oskenbaev iz Karkaralinska, Barak Sultanbaev iz Ayaguza, Nuraly Adilov iz rayona Ili. Vo glave obiediynennyh sil sarskih voysk sultanov byl postavlen - mayor Vishnevskiy. Odnako sovmestnoe vystuplenie sarskih voysk ne uvenchalosi uspehom. Kenesary so svoim voyskom ukrepivshisi na odnom iz nedostupnyh poluostrovov ozera Balhash, ne dopustil ih pribliyjeniya. Vishnevskiy s kazahskimy sultanamy prinyal reshenie blokirovati otryady Kenesary. Ne vyderjav prodoljiytelinoy osady, Kenesary s boyamy vyshel na levyy bereg reky Ili, a ottuda perekocheval v sentralinyy rayon Starshego juza, raspolojennyy v predgoriyah Ala - Tau y reky Chu...». Mine shyndyq, Sadyq pende. Kenesary túrghysynan qarasaq Qúnanbay jәne әlgi súltandar naghyz satqyndar emes pe? Basynda olar da qoshtaghan emes pe? El arasynda ózin qostamaghandargha tize batyrghan. Sondyqtan Kenesaryny Orta jýzding belgili adamdarynyng ózderi qoldamay qarsy jaghyna shyghyp kýresken.

Abylay әuletining bir bóligi Kenesaryny  jaqtasa, ekinshi bóligi Shynghys, Shoqannyng ózi de patsha ýkimeti jaghynda túrdy. Áulet ekige jaryldy. Sol ýshin Shoqandy, әkesi Shynghysty satqyn dep jazghyru - aqylgha qona ma? Tuystyq jaghynan eng aldymen Kenesaryny solar qoldauy kerek emes pe?

№ 6-shy qonaqqa qúlaq týreyikshi: «Kenesarynyng da bitirgeni shamaly. 40 myng týtin Qasym súltannyng balasy dep han kóterdi. Ol patshagha qarsy kóterildi, alayda tek qazaq súltandary men olardyng auyldaryn shabumen, solarmen soghysumen boldy. Ózine baghynbaghan tórelerdi shapty, olar aryz jazghan song ghana arnayy әsker shyqty, biraq ol әskermen úrúsudyng ornyna taghy da sol qazaq auyldaryn shabudy jalghastyrdy. Tipti ataqty Aqmola bekinisin alghanda da oryspen emes, Qonyrqoja súltannyng qolymen kýresti. Torghay dalasynda da Ahmet Jantórin bastaghan 44 Qazaq súltanyn óltirdi...». Sol Torghay dalasynda Kenesaryny han kótermep pe edi? Al onyng myna qatygezdigine ne deysiz? Adam qany su emes qoy. Sol óltirilgen adamdardyng ishinde tuysynyz bolsa, búghan qalay qaraytynynyzdy kórer edik, ey pendem Sadyq. E. Bekmahanovtyng enbegin dúrystap oqyp shyghuynyzgha kenes beremiz.

Kenesarynyng otarshylyqqa qarsy kýresin joghary baghalauymyz kerek. Biraq ol da pende, kóp qatelikter jiberdi de, qayshylyqqa tireldi. Dúrys sheshim jasay almay, aqyry opat boldy. Onyng kýres tәsili dúrys bolmady. Patsha ókimetining otarlau sayasatyna qarsy kýresuding ornyna óz bauyrlarymen soghysyp ketti. Búl ýlken qatelik edi.

«...Yrghyz ben Torghay audanyn tastap ketuding aldynda Kenesary  Búqar hanyna jәne alystaghy Aday rularyna elshiler jiberip, kóship-qonatyn jer beruin ótinedi...» deydi E. Bekmahanov: «...Kenesary sonday-aq 100 jigitke Nauryzbaydy basshy qylyp, Alatau manyn mekendegen (Úly jýz) nemere aghasy súltan Rýstem Ablaevqa attandyrady. Kenesary oghan «Yrghyzda, Torghayda jәne Úlytauda bekinister salynghanyn, sol sebepti ózining kóship-qonuyna búl arada endi qolayly jer qalmaghanyn habarlap ózin qol astyndaghy qazaqtarmen qabyldauyn ótinedi...» deydi Bekmahanov. Tarihshy búdan  ary qaray mynanday derek keltirgen: «Rýstem Ablaev elshilerdi jaqsy qarsy alyp, olardyng ishinen 50 adamdy alyp qaldy. Al qalghan adamdargha sol Nauryzbay bas bolyp keri qaytudy jәne Kenesarygha mynaday sәlemin jetkizudi úsynady: «Mening berer aqylym: Qúday әzirshe kýnәsin keshirip túrghanda atalghan jerlerdi tastap, janyma  kóship kelsin»» degen. Osy Ýristem súltannyng sәlemin oi-elekten ótkizshi, pende Sadyq. Kenesarynyng taghdyryna Ýristem súltannyng jany auyryp túr ghoy.  Osy Ýristem tóre emes pe, Sypatay biymen «qashyp, satty» dep otyrghandaryn. Kenesaryny ýisinder Qúnanbaydan, orys әskerinen qashyp kelgende qúrmet kórsetip qarsy aldy. Ýisinderding Qoqan handyghymen jaulasyp jýrgen batyrlary quana qarsy alyp, óz jigitterimen Kenesarygha qosyldy. Jogharyda atalghan kitaptyng 354-shi betinde: «Batyry Starshego juza Toyshybek, Sauryk, Suranshy, Bayzak iz roda Dulat, vospetye vposledstviy akynom Djambulom, so svoimy otryadamy vlilisi v voyska Kenesary y nachaly sovmestnuy podgotovku k boribe s Kokandom y russkim sarizmom» dep jazylypty. Endi búdan artyq  ne aitu kerek!

Kenesarynyng Qyrghyzdargha qarsy joryghyna qatysty mәlimetterde qarama-qayshylyqty pikirlerin tyqpalap, tap sol soghysqa qatysqanday sóileytinder bar. Olar qalay bolghanda da Kenesary soghysyna bagha berem dep tyrysyp, obiektivti, tarihy jaghdaydy eskere bermeydi, sodan búra tartugha qaray oiysady. Tarihy túlghalargha, biylerge, bedeldi kisilerge úrynyp jazyqsyz til tiygizip, qaralaydy. Ótken tarihy oqighagha, jyly ýide, bas aurtpay, baltyr syzdatpay, múnym qalay bolar eken dep oilanbay, oiyna kelgen jón-josyqsyz pikirlerin qiystyryp, «bagha beru» -- kýldibadamdyq әreketting naq ózi bolyp tabylady.

Kenesary kóterilisining otarshyldyqqa qarsy sipatyn ataghanda onyn  qazaq eli ishindegi jaghdaygha da  dýrbeleng salghanyn úmyt qaldyrugha bolmaydy. Y. Altynsarinning atasy Balqoja biydi de shapqany belgili. Arystanday arpalysqan Kenesarynyng ózin qoldaushylargha da tizesi batqan. Ol Ortalyq Qazaqstanda ózining kóp atalastarynyng qoldauyna ie bola almady, búghan otarshylardyng belsendi is-әreketterining de tikeley yqpaly boldy. Sodan ol ontýstik ónirde, Alatau baurayynda tatu-kórshilikte tirshilik keship jatqan qazaq-qyrghyzdardy otarshylargha qarsy birigip kýresuge shaqyrdy. Búl kezde qyrghyzdargha da orys patshalyghynyng yqpaly kýshti edi. Kelisimge kele almaghan Kenesary múny keshire almady, botbay Sypatay biydi birigip qyrghyzdardy shabugha ýgittedi. Kórshi otyrghan, irgesi kóterilmegen, qúdandaly elge shabuyl jasap, ara qatynasty shiyelenistirip, bitispes eregiske jol berip almau jaghyn oilaghan Sypatay by Kenesarynyng búl shabuylyn qoldamady. Onyng ýstine qyrghyzdardyng jasaghy Kenesaryny qoldaghan kýnning ózinde de orys patshalyghynyng sol zamanghy eng myqty soghys qarularymen  qarulanghan әskerine qarsy túra almasy belgili edi. Qaruly qaqtyghystyng nәtiyjege, jeniske jetkize qoymaytynyn Sypatay by de, Ýristem tóre de, qyrghyz manaptary da jaqsy týsinip, kóre bildi. Kenesary qoly jenilgen jaghdayda Qytay eline asyp ketu de ong sheshim emes edi. Tandau bireu-aq edi: kórshi eldi shabu qate, sondyqtan beybit jaghdayda qarym-qatynas jasau bolatyn. Shamshyl han Kene ózim bilemdikke salynyp, qasyndaghy kisilerding aitqan bәtuәli kenesine de qúlaq aspady. Aqyry Arqa jerinen aryp-ashyp jetken Kenesary qoly qorshaugha týsip, bosqa qyrylyp, qyrghyz manaptary men qoqan handyghynyng qylyshynyng jýzinen ótti. Búl, әriyne, ókinishti jaghday! Kenesary basyna tóngen tragediya bolatyn. Kenesarynyng qasynda jýrgen Nysanbay jyrau jyrynda hannyng jibergen qatelikterin jasyrmay jyrlaghan. Osy jyrdy qayta bir oqysanyz jón bolar edi.

Sypatay biyding qyrghyzdargha baylanysty, qazaq elining bolashaghyna baylanysty ústanghan ústanymynyng dúrys bolghandyghyna, qazir de kózimiz jetip otyr ghoy

Nege osy ústanymy ýshin ony satqyn dep til tiygizip jazghyrasyz. Ótken tariyhqa qúl-qútan ghana qara tas laqtyrady. Sóitip Sypatay eline qara kýie jaghady. Satqyn adamdy eli qúrmettemeydi, әulie de tútpaydy, ónege de etpeydi. Al ontýstik óniri Sypataydy eline tútqa bolghan qayratker, el bastaghan kósem, tarihy túlgha dep biledi. Kózi tirisinde qúrmetke bólengen bi, batyr, halyq jadynan shyqqan emes. Shyn tekti tektiligin kórsetedi. Itshe yryldaspaydy, aruaqpen arpalyspaydy. Teksiz shyn nәrseni kórmeydi, aqiqatty estimeydi, jón sózdi sóilemeydi. Olar ibilistey júrtty qalayda shatystyrugha úmtylady. Qúdaydan osynday qorqaulardan saqtay gór dep tileymiz. Múnday pendeler rudy rugha qarsy qoyyp, birin ekinshisinen artyq qoygha tyrysady. Sóitip ózinshe bilgirsip, rushyldyqtyng batpaghyna batady. Qazaq halqyn qúraghan taypalardy anau myqty, mynau nashar dep týsin týstep kórsetu keshelik bolyp tabylady, búl naghyz nadandyq. Sypataydy jamandau -- búl onyng elin, jerin jamandau degen sóz, oghan til tiygizu bolyp shyghady. Múnday әreketti qylmys dep bilemiz. Basqa kóteretin taqyryp qúryp qalyp pa? Bili men qayratty  elge paydaly nәrsege júmyldyru qajet. Siz úrpaq ósirip otyrghan adam ekeninizdi úmytpanyz. Hanandyq әreketke barmanyz. Siz Sypatay turaly da, Kenesary turaly da kitap JAZA ALMAYSYZ, oghan әleuetinizding jeterine kýmәnimiz bar.

Sadyq, jogharyda atalghan kitapqa qayta ýnilip Kenesary babamyzdyng mert bolghan jaghdayyna oralayyq. Kitaptyng 356-357-shi betterin qarayyq. Osy eki bettegi keltirilgen tarihy dәlelder shyndyqty ashu ýshin óte qúndy mәlimetter bolghandyqtan meyilinshe týpnúsqagha sýieneyik: «Vesnoy 1847 goda Kenesary dvinulsya na kirgizskih manapov Pishpekskogo uezda. Presleduya otdelinye kirgizskie otryady on doshel do mestnosty Bolshoy Tokmak (nedalako ot sovremennogo goroda Frunze) y raspolojilsya so svoim otryadom na pravom beregu reky Chu v mestnosty May-Tube- v 6 kilometrah ot seleniya Bolishoy Tokmak.

Otryadam Kenesary prihodilosi voevati v iskluchiytelino trudnyh gornyh usloviyah. Ludy dvigalisi po uzkoy trope shirinoy dostatochnoy toliko dlya prohoda odnogo cheloveka. Po obeim storonam tropy shly otvesnye usheliya. Horosho znaya svoy mestnosti, kirgizskie manapy zaranee sumely vybrati udobnye y strategichesky vygodnye gornye usheliya, pozvolivshie im horosho ukrepitisya». Kórip otyrsyz, Kenesary babamyz qolbasshy esebinde, jer jaghdayyn dúrys paydalana almay jasaqty qauyp-qaterge dushar etken. Esimizge alayyqshy, Jәngir han 500 sarbazben 30 mynday Jonghardyng jolyn bógep soghysyp, Jalantós bahadýr Samarqannan 20 myng әskermen kómekke kelgenshe, Orbúlaqtan ótkizbey túrdy emes pe? Jazatyndar dúrys jazyp jatyr. Babalarymyz osy soghysta «okop» qazyp, «himiyalyq» qaru qoldanghan. Ishti búzatyn shópting týtinimen jaudyng әskerin ulap, jauyngerlik qabiletterin tómendetken! Tauly jerding erekshelikterin úrys qimyldaryna útymdy, sheber paydalana bilgen! Taghy ary qaray oqiyq: «Ishod etogo srajeniya byl zaranee predreshen tem, chto sarskoe praviytelistvo, vstupiv v soglashenie s kokandskim hanom y kirgizskimy manapami, predlojilo sovmestnymy usiliyamy pokonchiti s dviyjeniyem Kenesary Kasymova. V to je vremya Kokandskoe hanstvo snaryadilo na svoy sredstva otryad kirgizskih manapov pod komandoy Urmana.Spesialino vydeliv dva otryada pod komandoy sotnika Abakumova y Nuhalova, sarskoe praviytelistvo napravilo ih so storony Talgara...». Demek, búl jerde Sypatay turaly әngime joq. Biraq Kenesary әskerin ýsh jaghynan jaqsy qarulanghan әskerler qorshaugha alghany anyq bayandalghan. Sonda da ýisinder, әlgi, orta jýzding súltandary tәrizdi (Qúnanbay, Baraq, Núraly) orys әskerlerine qosylyp, Kenesarygha qarsy soghyspaghan. Qayta qyrghyzdarmen soghyspau turaly aitqandaryn qoldamasa da Kenesarygha ish tartqan. Osy turaly tarihy kitapta bylay deydi: «Kazahy Starshego juza prisoedinilisi k Kenesary. Otryad sotnika Abakumova v rayone Karatala, pregradiv puti uysunam, ne dal vozmojnosty im soedinitisya. Kenesary, mobilizovav vsu svou silu y otstrelivayasi iz dvuh pushek, dva dnya jdal pomoshy uysunov, no Abakumov tak y ne dal uysunam soedinitisya». Kórdiniz be, Sadyq eke, ýisinder qoldarynan kelgen kómekterin kórsetuge tyrysqan. Al Siz sekildi ru arazdyghyn qozdyrushylar eldi shatastyryp ýisinderdi satqyn deysizder. Ne degen arsyzdyq! Ne degen úyatsyzdyq! Ne degen úrpaq aldyndaghy jauapsyzdyq búl!

Kitapty ary qaray oqiyq: «V kriticheskiy moment boriby na pomoshi k kirgizskim manapam pribyl otryad pod komandoy Urmana. S pomoshiu ego voysk kirgizam udalosi v odnom iz usheliy okrujiti otryad Kenesary. Vospolizovavshisi tem, chto reka Chu bliz Tokmaka delitsya na neskoliko rukavov, kirgizy otvely vsu vodu v levoe ruslo reky y ostavily otryad Kenesary bez vody. Okolo chetyreh dney Kenesary y ego otryad geroysky srajalisi bez vody y pishiy». Kórip otyrsyz, Kenesarynyng sarbazdary qyrghyzdardyng qolymen shamalas, alayda Qoqan handyghy úiymdastyryp, qarulandyrghan Orman manaptyng otryady kelip qalyp jaghday mýldem ózgerip, Kenesary qoly qorshaugha týsip qaldy. Osy jerde olar qyrghyz manaptarynyng jergilikti jer-su jaghdayyn jaqsy paydalanghan. Búl jaghdaygha kim kinәli? Taghy da Sypatay babamyz ba? Joq әlde qolbasshylar: Kenesary han men bas batyry Aghybay babamyz ba? Derekti dúrystap taldau kerek.

Taghy da ary qaray oqiyq: «Ponimaya bezvyhodnosti polojeniya, Kenesary sozval voennyy sovet, chtoby reshiti, kak vyity iz polojeniya. Nauryzbay predlojil Kenesary: «Dayte mne 200 godnyh k boy jigitov. S etimy dvumya sotnyamy ya udaru na stroy kirgizov y probiu ego». Hotya etot sovet byl odobren vsemi, no Kenesary vozrazil protiv nego». Bizding pikirimizshe Nauryzbay dúrys jol úsynghan. Elding bәri osy dúrys úsynysty qoldaghan. Kenesaryny tastap, qashyp ketu turaly әngime bolmaghan.

Al Kenesarynyng osy dúrys úsynysty qoldamaghany bizge týsiniksiz! Osyndayda dana halqymyzdyn: «qyryq kisi bir jaq, qynyr kisi bir jaq» dep aitqany eske týsedi. Sonda Kenesary babamyz ne degen deysiz: «Raz my probiemsya, my pobejim uje bezostanovochno. U kogo loshadi bystra, tot spasetsya. Bolishinstvo naroda pogibnet.Esly ya sam, predvodiytelistvuiy voyskom, obrashusi v begstvo, to uje ne smogu bolishe byti hanom naroda». Búl arada Kenesarynyng sózin týsinu qiyn. Qorshaudy búzyp shyghugha mýmkindik bola túra dúrys úsynysty qoldamady. Balqashta Qúnanbaylar qorshaghanda da qorshaudy búzyp shyqpap pa edi? Kenesaryda qarsy jaqtyng qorshauynan qútylyp ketuding ornyna han bola almay qalamyn degen qauip kýshti. Syn saghatta sarbazdaryn qútqaryp qaludyng ornyna ózining bas paydasyn kýitteydi.

Al Kenesarynyng myna sheshimi tipti de kókeyge qonbaydy: «Kenesary predlojil zakoloti vseh loshadey, ostaviv toliko 20, chtoby nagruziti na nih myaso, a samim probivati dorogu peshimy s pikamy v rukah». Myna әreket han tarapynan jasaldy degenge senesiz be? Sadyq eke, kitap avtory hannyng negizgi qatelikterin, týsindirip bayandap bergen. Mine osynday aqylgha qonbas qatelikter jiberip, óz degeninen qaytpaghan tentektik - jazyqsyz jauyngerlerding týbine jetip tyndy. Búl óreskel qatelik. Adam taghdyry syn saghatqa týskende ghúmyry qysqa, kelte sheshim jasady. Talay bozdaqtardyng taghdyry tayqy sheshimnen qiyldy. Bozdaqtar qyrghyz manaptarynyng qolynan bauday týsti. Búl handyq egoizm. Kórsoqyr ózimshildik. Jaghdaydy tarazylay bilmeushilik. Handyq tizginnen aiyrylyp qalam-au degen qauip. Kenesary tragediyasynyng ózi de osynda. Ol on jyl boyy at ýstinde, týn qatyp, jauymen aiqasty. Onyng sarbazdarynyng iship - jemi, kiyer kiyimi, miner aty sonda qaydan kelip jatty deysiz. Áriyne, qara halyqtan, bedeldi, dәuletti kisilerden. Qyrghyzdargha shabuyl kezinde de onyng әskerining azyq-týligin Siz aitqan «satqyndar» qamtamasyz etip otyrmaghanda, aspannan jaughan joq shyghar. Al onyng aitqan sheshimi hangha layyqsyz edi. Kez kelgen qolbasshy múnday  sheshimge barmasy mәlim. Búl ýlken taktikalyq qate. Tereng payymday almaushylyq. 1812-shi jyly Kutuzov Mәskeudi qoryqpay fransuz jaulaushylaryna tastap ketti, artynan kýsh jinap soqqy berdi. Al Kenesary she, onyng mansapqorlyghy dúrys sheshimdi kózine kórsetpedi.

Endi kitapty ary qaray oqyiyq: «No eto predlojenie ne vstretilo odobreniya sredy voyska. Resheno bylo ostatisya do sleduyshego dnya v nadejde, chto pribudet podkrepleniye». Kórip otyrsyz, el qostamaghan. Osy jerde taghy da aita ketetin jәi, qolbasshylar tarapynan, dúshpandarynyng jaghdayyn bilip otyru, kómekke naqty kýsh kele me, ony anyqtap, barlau júmystary da jýrgizilmegen. Onsyz jeniske jetu mýmkin emestigi eskerilmegen. Jer jaghdayyn, ózinin, dúshpanynyng kýshin, әlsiz tústaryn jaqsy bilu kerek emes pe? Kenesary múny úiymdastyra almaghan. Keudege salu basym.

Endi kitapty ary qaray paraqtayyq: «Mejdu tem, nochiu neustoychivaya chasti voyska dezertirovala. Drugaya chasti, vo glave s biyamy Sypataem y Urestemom iz roda Dulatov, izmenila vosstanii y pereshla na storonu vraga»? dep qorytyndylay týiedi E. Bekmahanov . Búl ghalymnyng subiektivti pikiri. Bir jaghynan qyrghyzdardy jaugha sanau qate, ol qarsy jaq, tuystas el ghoy, al ekinshi jaghynan «izmenila vosstanii y pereshla na storonu vraga» degen tújyrym óte auyr kinә. Shyndyghynda da solay ma? Osyny avtor qalay dәleldegen, sony bayyptayyq.

Shyndyghynda Kenesary aitqan sheshimnen keyin, әlgi: «...attyng bәrin soyyp, etting bәrin 20 atqa tiyep, jayau shyghamyz...» degen song әsker ortasynda shataq tuyp, el eki jarylghan bolyp túr. Sondyqtan sarbazdar beker qyrylghysy kelmey Kenesarydan bólinip «esing barda elindi tap» demekshi soghysty tastap ketuge mәjbýr bolghan. Kenesarynyng da qorshaudan aman-esen shyghyp ketuine mýmkinshilik bolghan. Nege ketpegen? Eger Kenesary qorshaudan shyghyp ketse, tarih basqasha órby týser edi. Biraq bәribir Resey patshalyghy, Qoqan handyghy Kenesary babamyzdy óltirmey qoymasy belgili (Syrym batyrdy da, Isatay men Mahambetti de óltirip tyndy ghoy), әiteuir bir amalyn tabar edi. Al Kenesary babamyzdyng osy jolghy qorshaudan ne sebepti ketpegendigi týsiniksiz. Osy súraqqa dәl jauap aitu, bizdinshe, qiyn. Ol jauapty izdep, birulerge kinә taghu  -- beysharalyq. Kitaptyng avtory týnde әskerding túraqsyz bóligi ketip qalghan dep jazady. Al Sypatay by men Ýristemdi kóteriliske opasyzdyq jasap jau jaghyna ótti deydi. E. Bekmahanov jazghanday búl kóterilis emes, qyrghyz manaptaryn shabu emes pe? Sypatay by men Ýristem súltan qarsy jaqqa shyqty deydi, dәl emes, shyqsa Kenesarygha qarsy soghysar edi ghoy, al onday mәlimet joq. Sondyqtan Bekmahanov ýstirt pikir jazyp otyr dep esepteymiz. Shyndyghynda el, Sypatay men Ýristem súltan Kenesarynyng jónsizdigin kórip-bilip onyng han, qolbasshy esebinde qazaq elining azattyghyna qol jetkize almaytyndyghyna kózderi jetip at moyynyn keri búrghan. Esimizge alayyq Kenesary Torghay dalasynan osy nemere aghasy Ýristem tórege hat jazyp ózin qasyndaghy adamdarymen qabyldauyn ótingen edi ghoy. Sonda Ýristem tóre: «...Qúday әzirshe kýnәsin keshirip túrghanda atalghan jerlerdi tastap, mening janyma kóship kelsin» degen joq pa. Al Ýristem tórening elmen aqyldaspay múnday kelisim berui mýmkin emes. Demek Sypatay by de elimizding azamaty dep kelisimin bergen bolyp túr ghoy. E. Bekmahanov Sypatay babamyzdy by dep dúrys jazghan. Óitkeni negizinde Sypatay babamyz by bolghan, batyrlyghy da bolghan. Osyny zamandasy Sýiinbay da aitqan: «...Sypatay Dulattaghy er kisi edi; Aqyly dariyaday kól kisi edi. Janystan ótip ketken әziz Tóle; Senkibay, Shoybekpenen teng kisi edi...» dep shyndyqty aitqan. Al, ary qaray, avtor E. Bekmahanov shyndyqty mýldem jazbay otyr dep esepteymiz: «...Drugaya chasti, vo glave s biyamy Sypataem y Urestemom iz roda Dulatov, izmenila vosstanii y pereshla na storonu vraga» degeni mýldem qate pikir. Birinshiden, Ýristem Dulat atasynan emes, tóre. Kenesarynyng nemere aghasy. Sol kezdegi elding ústanym boyynsha Dulat elining tóresi. Mysaly, Tezek tóre Alban, Suannyng tóresi.  Ekinshiden, Sypatay men Ýristem tóreni avtor: «...kóterilisshilerge opasyzdyq jasap, jaulargha baryp qosyldy...» deydi. Osylay jazghan eken, kimge baryp qosylghanyn aitpay ma? Ary qaray eshqanday derek joq!   Bar bolsa nege jazbay ketken? Orystargha qosylsa, orystargha dep, qyrghyz manaby Ormangha qosylsa, Ormangha dep. Solardyng jaghyna ótip, Kenesaryny óltirdi degen siyaqty derekter keltirilse bir sәri. Onday derek joq bolghandyqtan Bekmahanov keltire almaghan. Alayda sóitip «satty»-izmenila vosstanii dep negizsiz bagha beredi. Tarihshy E. Bekmahanovtyng Sypatay men Ýristemdi «satty» dep aiyptaytynday dәlel, deregi joq. Sondyqtan tarihy kitapty zerdelep oqyghan adam onyng búl pikirin jalang ghaybattau dep úghady. Sonday-aq Bekmahanovtyng 1947-shi jyly shygharghan: «Qazaqstan H1H ghasyrdyng 20-40 jyldarynda» atty kitaptyng 335-shi betinde kórsetken qortyndylary jogharyda keltirilgen ghylymy kitapta jazghanyna sәikes emes. Ekinshi, ýshinshi qortyndylardyng oryndary auystyrylyp jazylghandyqtan, osy oqighanyng mәn-maghanasy shatastyrylyp oqyrmandardyng týsinigine keri әserin tiygizip túr. Kenesarynyng jaghdaydy týsinip әskery kenes shaqyruy Orman manaptyng qoqan handyghynyng әskerin alyp keluine baylanysty bolyp túr. Sosyn Kenesarynyng Nauyryzbay aitqan dúrys úsynysty qabyldamay, әlgi attyng bәrin soyyp, etti 20 atqa artyp jayau shyghamyz degen song el eki jarylyp túr ghoy (keyingi kitapta 30 atqa artyp deydi, sonda dúrysy qaysy? Nege әr-týrli aitylghan). Osynday Kenesarynyng kókeyge qonymsyz sózinen keyin, el qostamaghan son, el basqaryp jýrgen Ýristem tóre men Sypatay by eldi alyp ketuge mәjbýr bolyp túr. Búl jerde Elding sheshimi bolyp túr. Al Kenesary qazaq eli men jerin, Abylay hannan qalghan, ózining jeke menshigi dep eseptegen (1947-shi jyly shyqqan kitaptyn, 1994-shi jylghy basylymynyng 284-shi betin qaranyz).  Abylay han tәrizdi elge qyzmet etu emes, qayta elge ne istesem de óz erkim dep sanaghan.  Ýisinder bolsa múnday kózqarasty dúrys dep sanamaghan. Orta jýzding belgili adamdarynyng Kenesarygha qarsy  shyghuynyng bir sebebi osy bolsa kerek. Sondyqtan Kenesarynyng eng basty tragediyasy da osynda dep bilemiz.

(Jalghasy bar)

«Abay-aqparat»