ءابىل بۇرلىباەۆ. ارۋاقپەن ارپالىسۋ – ارسىزدىق!
Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىندا وتكەن قازان ايىنىڭ 10-ى كۇنى «سىپاتاي باتىردىڭ ساياسي كەلبەتى - ساتقىندىق» اتتى كولەمدى ماقالا جارىق كورگەن بولاتىن. اۆتورى - سادىق سماعۇلوۆ مىرزا. ماقالانىڭ تولىق نۇسقاسىن مىنا سىلتەمەدەن قاراپ وقۋلارىڭىزعا بولادى: http://old.abai.kz/content/sadyk-smagylov-sypatai-batyrdyn-sayasi-kelbeti-satkyndyk
اتالعان ماقالاسىندا س. سماعۇلوۆ قىرعىز ماناپتارىنا قارسى جاساعان حان كەنە جورىعىنا ىلەسكەن باتىر، بي سىپاتايدىڭ ساتقىندىق جاساپ كەتكەنى تۋرالى دالەلدەر كەلتىرسە، ەندىگى اۆتورىمىز - تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ءابىل بۇرلىباەۆ مىرزا ايگىلى تاريحشى بەكماحانوۆتىڭ ەرتەرەكتە جارىق كورگەن ەڭبەكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، سادىق سماعۇلوۆتىڭ سوزدەرىن جوققا شىعارادى جانە «سىپاتاي ساتقىن ەمەس» دەيدى.
"اباي-اقپارات"
1. سىپاتاي ساتقىن ەمەس!
Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىندا وتكەن قازان ايىنىڭ 10-ى كۇنى «سىپاتاي باتىردىڭ ساياسي كەلبەتى - ساتقىندىق» اتتى كولەمدى ماقالا جارىق كورگەن بولاتىن. اۆتورى - سادىق سماعۇلوۆ مىرزا. ماقالانىڭ تولىق نۇسقاسىن مىنا سىلتەمەدەن قاراپ وقۋلارىڭىزعا بولادى: http://old.abai.kz/content/sadyk-smagylov-sypatai-batyrdyn-sayasi-kelbeti-satkyndyk
اتالعان ماقالاسىندا س. سماعۇلوۆ قىرعىز ماناپتارىنا قارسى جاساعان حان كەنە جورىعىنا ىلەسكەن باتىر، بي سىپاتايدىڭ ساتقىندىق جاساپ كەتكەنى تۋرالى دالەلدەر كەلتىرسە، ەندىگى اۆتورىمىز - تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ءابىل بۇرلىباەۆ مىرزا ايگىلى تاريحشى بەكماحانوۆتىڭ ەرتەرەكتە جارىق كورگەن ەڭبەكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، سادىق سماعۇلوۆتىڭ سوزدەرىن جوققا شىعارادى جانە «سىپاتاي ساتقىن ەمەس» دەيدى.
"اباي-اقپارات"
1. سىپاتاي ساتقىن ەمەس!
ەي، «پاتشاعار»، «ترايباليست»، پەندە سادىق. ءسىزدى «مىرزا» دەپ ايتۋعا ءتىپتى اۋىز بارماي تۇر. «ءشاي» ءىشىپ، وسەك ساپىرىپ وتىرعان، نۇربول بەيباق. حالقىمىزدىڭ «اتىڭ شىقپاسا جەر ورتە» دەگەن ماتەلى تاپ سىزدەرگە ايتىلعان ەكەن. جەر ورتەپ ەمەس، ەل اراسىنا الاۋىزدىق ءورتىن تۇتاندىرىپ جۇرگەن ارەكەتتەرىڭىز ادامگەرشىلىككە جات قىلىق. سىزدەردى ءبىلىم دەڭگەيىمەن، اقىل پاراساتىمەن ون وراپ الاتىن مارقۇم اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆ تە ترايباليستىك كوزقاراسىنىڭ سالدارىنان بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرگەن بولاتىن. ءىسى مەن ءسوزى ءبىر جەردەن شىقپاي قالعان ەدى. ءسويتىپ قازاق ەلىنە «قامقور» بولا الماي كەتتى. كۇش پەن اقىل - پاراسات جاقسى ىستەرگە، ەلگە پايدالى جۇمىستارعا جۇمسالعان بولسا، ەلىمىزدىڭ ىرگەسى بەكي تۇسكر ەدى. ال سىزدەردىڭ كوكسەگەندەرىڭىز ەلدىڭ كوسەگەسىن كوگەرتۋ ەمەس، قايتا تاس لاقتىرۋ بولىپ وتىر. بىقسىعان وسەكتى تەرىپ، ەلدى دۇرلىكتىرمەي، انىق جايدى تاپ باسىپ ايتۋ كەرەك ەمەس پە؟
مىنا «اباي كZ» سايتىندا جاريالانعان سادىقتىڭ ماقالاسىنا وراي پىكىر بىلدىرگەن 27-ءشى قوناق كەنەسارىنى ابايدىڭ اكەسى قۇنانباي قورشاۋعا الىپ، ولتىرە جازداعانىن كەلتىرىپتى. بۇل دەرەك، نەگىزسىز ەمەس. كەنەسارىعا قاتىستى مالىمەتتەر بىرەۋدى قارالاپ، ەكىنشى بىرەۋدى اقتاۋ ءۇشىن قولدانىلماعانى ابزال.
شىندىقتى ءبىلۋ ءۇشىن ەڭ دۇرىسى تاريحي - عىلىمي ەڭبەككە جۇگىنۋ. «يستوريا كازاحستانا» (يستوريا كازاحسكوي سسر س درەۆنەيشيح ۆرەمەن دو ناشيح دنەي. يزدانيە 1943گ.) اتتى قايتا باسىلىم كورگەن ەڭبەكتىڭ 14-ءشى تاراۋىن - «وسۆوبوديتەلنايا بوربا كازاحوۆ پود پرەدۆوديتەلستۆوم كەنەسارى كاسىموۆا (1837-1847گودى)» دەپ جازعان ەرمۇحان بەكماحانوۆ. سادىق پەندە، سىزگە ايتامىز ە. بەكماحانوۆ جازعان وسى كىتاپتى تاۋىپ، تاراۋدى وقىپ تانىسىڭىز دەمەكپىز. سوندا بالكىم وسەككە بوي الدىرمايسىڭ.
«اباي كZ» سايتىنداعى 6, 13, 25, 26, 27-ءشى «قوناقتاردىڭ» ايتقان پىكىرلەرى شىندىققا جاناسىپ تۇر: 354-ءشى بەتتى قاراڭىز «...پروتيۆ كەنەسارى گوتوۆيلي سوۆمەستنوە ۆىستۋپلەنيە ستارشيە سۋلتانى كۋنانباي وسكەنباەۆ يز كاركارالينسكا، باراك سۋلتانباەۆ يز اياگۋزا، نۋرالى اديلوۆ يز رايونا يلي. ۆو گلاۆە وبەدينەننىح سيل تسارسكيح ۆويسك سۋلتانوۆ بىل پوستاۆلەن - مايور ۆيشنەۆسكي. ودناكو سوۆمەستنوە ۆىستۋپلەنيە تسارسكيح ۆويسك نە ۋۆەنچالوس ۋسپەحوم. كەنەسارى سو سۆويم ۆويسكوم ۋكرەپيۆشيس نا ودنوم يز نەدوستۋپنىح پولۋوستروۆوۆ وزەرا بالحاش، نە دوپۋستيل يح پريبليجەنيا. ۆيشنەۆسكي س كازاحسكيمي سۋلتانامي پرينيال رەشەنيە بلوكيروۆات وتريادى كەنەسارى. نە ۆىدەرجاۆ پرودولجيتەلنوي وسادى، كەنەسارى س بويامي ۆىشەل نا لەۆىي بەرەگ رەكي يلي، ا وتتۋدا پەرەكوچەۆال ۆ تسەنترالنىي رايون ستارشەگو جۋزا، راسپولوجەننىي ۆ پرەدگورياح الا - تاۋ ي رەكي چۋ...». مىنە شىندىق، سادىق پەندە. كەنەسارى تۇرعىسىنان قاراساق قۇنانباي جانە الگى سۇلتاندار ناعىز ساتقىندار ەمەس پە؟ باسىندا ولار دا قوشتاعان ەمەس پە؟ ەل اراسىندا ءوزىن قوستاماعاندارعا تىزە باتىرعان. سوندىقتان كەنەسارىنى ورتا ءجۇزدىڭ بەلگىلى ادامدارىنىڭ وزدەرى قولداماي قارسى جاعىنا شىعىپ كۇرەسكەن.
ابىلاي اۋلەتىنىڭ ءبىر بولىگى كەنەسارىنى جاقتاسا، ەكىنشى بولىگى شىڭعىس، شوقاننىڭ ءوزى دە پاتشا ۇكىمەتى جاعىندا تۇردى. اۋلەت ەكىگە جارىلدى. سول ءۇشىن شوقاندى، اكەسى شىڭعىستى ساتقىن دەپ جازعىرۋ - اقىلعا قونا ما؟ تۋىستىق جاعىنان ەڭ الدىمەن كەنەسارىنى سولار قولداۋى كەرەك ەمەس پە؟
№ 6-شى قوناققا قۇلاق تۇرەيىكشى: «كەنەسارىنىڭ دا بىتىرگەنى شامالى. 40 مىڭ ءتۇتىن قاسىم سۇلتاننىڭ بالاسى دەپ حان كوتەردى. ول پاتشاعا قارسى كوتەرىلدى، الايدا تەك قازاق سۇلتاندارى مەن ولاردىڭ اۋىلدارىن شابۋمەن، سولارمەن سوعىسۋمەن بولدى. وزىنە باعىنباعان تورەلەردى شاپتى، ولار ارىز جازعان سوڭ عانا ارنايى اسكەر شىقتى، بىراق ول اسكەرمەن ۇرۇسۋدىڭ ورنىنا تاعى دا سول قازاق اۋىلدارىن شابۋدى جالعاستىردى. ءتىپتى اتاقتى اقمولا بەكىنىسىن العاندا دا ورىسپەن ەمەس، قوڭىرقوجا سۇلتاننىڭ قولىمەن كۇرەستى. تورعاي دالاسىندا دا احمەت ءجانتورين باستاعان 44 قازاق سۇلتانىن ءولتىردى...». سول تورعاي دالاسىندا كەنەسارىنى حان كوتەرمەپ پە ەدى؟ ال ونىڭ مىنا قاتىگەزدىگىنە نە دەيسىز؟ ادام قانى سۋ ەمەس قوي. سول ولتىرىلگەن ادامداردىڭ ىشىندە تۋىسىڭىز بولسا، بۇعان قالاي قارايتىنىڭىزدى كورەر ەدىك، ەي پەندەم سادىق. ە. بەكماحانوۆتىڭ ەڭبەگىن دۇرىستاپ وقىپ شىعۋىڭىزعا كەڭەس بەرەمىز.
كەنەسارىنىڭ وتارشىلىققا قارسى كۇرەسىن جوعارى باعالاۋىمىز كەرەك. بىراق ول دا پەندە، كوپ قاتەلىكتەر جىبەردى دە، قايشىلىققا تىرەلدى. دۇرىس شەشىم جاساي الماي، اقىرى وپات بولدى. ونىڭ كۇرەس ءتاسىلى دۇرىس بولمادى. پاتشا وكىمەتىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىنا قارسى كۇرەسۋدىڭ ورنىنا ءوز باۋىرلارىمەن سوعىسىپ كەتتى. بۇل ۇلكەن قاتەلىك ەدى.
«...ىرعىز بەن تورعاي اۋدانىن تاستاپ كەتۋدىڭ الدىندا كەنەسارى بۇقار حانىنا جانە الىستاعى اداي رۋلارىنا ەلشىلەر جىبەرىپ، كوشىپ-قوناتىن جەر بەرۋىن وتىنەدى...» دەيدى ە. بەكماحانوۆ: «...كەنەسارى سونداي-اق 100 جىگىتكە ناۋرىزبايدى باسشى قىلىپ، الاتاۋ ماڭىن مەكەندەگەن (ۇلى ءجۇز) نەمەرە اعاسى سۇلتان رۇستەم ابلاەۆقا اتتاندىرادى. كەنەسارى وعان «ىرعىزدا، تورعايدا جانە ۇلىتاۋدا بەكىنىستەر سالىنعانىن، سول سەبەپتى ءوزىنىڭ كوشىپ-قونۋىنا بۇل ارادا ەندى قولايلى جەر قالماعانىن حابارلاپ ءوزىن قول استىنداعى قازاقتارمەن قابىلداۋىن وتىنەدى...» دەيدى بەكماحانوۆ. تاريحشى بۇدان ارى قاراي مىنانداي دەرەك كەلتىرگەن: «رۇستەم ابلاەۆ ەلشىلەردى جاقسى قارسى الىپ، ولاردىڭ ىشىنەن 50 ادامدى الىپ قالدى. ال قالعان ادامدارعا سول ناۋرىزباي باس بولىپ كەرى قايتۋدى جانە كەنەسارىعا مىناداي سالەمىن جەتكىزۋدى ۇسىنادى: «مەنىڭ بەرەر اقىلىم: قۇداي ازىرشە كۇناسىن كەشىرىپ تۇرعاندا اتالعان جەرلەردى تاستاپ، جانىما كوشىپ كەلسىن»» دەگەن. وسى ۇرىستەم سۇلتاننىڭ سالەمىن وي-ەلەكتەن وتكىزشى، پەندە سادىق. كەنەسارىنىڭ تاعدىرىنا ۇرىستەم سۇلتاننىڭ جانى اۋىرىپ تۇر عوي. وسى ۇرىستەم تورە ەمەس پە, سىپاتاي بيمەن «قاشىپ، ساتتى» دەپ وتىرعاندارىڭ. كەنەسارىنى ۇيسىندەر قۇنانبايدان، ورىس اسكەرىنەن قاشىپ كەلگەندە قۇرمەت كورسەتىپ قارسى الدى. ۇيسىندەردىڭ قوقان حاندىعىمەن جاۋلاسىپ جۇرگەن باتىرلارى قۋانا قارسى الىپ، ءوز جىگىتتەرىمەن كەنەسارىعا قوسىلدى. جوعارىدا اتالعان كىتاپتىڭ 354-ءشى بەتىندە: «باتىرى ستارشەگو جۋزا تويشىبەك، ساۋرىك، سۋرانشى، بايزاك يز رودا دۋلات، ۆوسپەتىە ۆپوسلەدستۆي اكىنوم دجامبۋلوم، سو سۆويمي وتريادامي ۆليليس ۆ ۆويسكا كەنەسارى ي ناچالي سوۆمەستنۋيۋ پودگوتوۆكۋ ك بوربە س كوكاندوم ي رۋسسكيم تساريزموم» دەپ جازىلىپتى. ەندى بۇدان ارتىق نە ايتۋ كەرەك!
كەنەسارىنىڭ قىرعىزدارعا قارسى جورىعىنا قاتىستى مالىمەتتەردە قاراما-قايشىلىقتى پىكىرلەرىن تىقپالاپ، تاپ سول سوعىسقا قاتىسقانداي سويلەيتىندەر بار. ولار قالاي بولعاندا دا كەنەسارى سوعىسىنا باعا بەرەم دەپ تىرىسىپ، وبەكتيۆتى، تاريحي جاعدايدى ەسكەرە بەرمەيدى، سودان بۇرا تارتۋعا قاراي ويىسادى. تاريحي تۇلعالارعا، بيلەرگە، بەدەلدى كىسىلەرگە ۇرىنىپ جازىقسىز ءتىل تيگىزىپ، قارالايدى. وتكەن تاريحي وقيعاعا، جىلى ۇيدە، باس اۋرتپاي، بالتىر سىزداتپاي، مۇنىم قالاي بولار ەكەن دەپ ويلانباي، ويىنا كەلگەن ءجون-جوسىقسىز پىكىرلەرىن قيىستىرىپ، «باعا بەرۋ» -- كۇلدىبادامدىق ارەكەتتىڭ ناق ءوزى بولىپ تابىلادى.
كەنەسارى كوتەرىلىسىنىڭ وتارشىلدىققا قارسى سيپاتىن اتاعاندا ونىڭ قازاق ەلى ىشىندەگى جاعدايعا دا دۇربەلەڭ سالعانىن ۇمىت قالدىرۋعا بولمايدى. ى. ءالتىنساريننىڭ اتاسى بالقوجا ءبيدى دە شاپقانى بەلگىلى. ارىستانداي ارپالىسقان كەنەسارىنىڭ ءوزىن قولداۋشىلارعا دا تىزەسى باتقان. ول ورتالىق قازاقستاندا ءوزىنىڭ كوپ اتالاستارىنىڭ قولداۋىنا يە بولا المادى، بۇعان وتارشىلاردىڭ بەلسەندى ءىس-ارەكەتتەرىنىڭ دە تىكەلەي ىقپالى بولدى. سودان ول وڭتۇستىك وڭىردە، الاتاۋ باۋرايىندا تاتۋ-كورشىلىكتە تىرشىلىك كەشىپ جاتقان قازاق-قىرعىزداردى وتارشىلارعا قارسى بىرىگىپ كۇرەسۋگە شاقىردى. بۇل كەزدە قىرعىزدارعا دا ورىس پاتشالىعىنىڭ ىقپالى كۇشتى ەدى. كەلىسىمگە كەلە الماعان كەنەسارى مۇنى كەشىرە المادى، بوتباي سىپاتاي ءبيدى بىرىگىپ قىرعىزداردى شابۋعا ۇگىتتەدى. كورشى وتىرعان، ىرگەسى كوتەرىلمەگەن، قۇداندالى ەلگە شابۋىل جاساپ، ارا قاتىناستى شيەلەنىستىرىپ، بىتىسپەس ەرەگىسكە جول بەرىپ الماۋ جاعىن ويلاعان سىپاتاي بي كەنەسارىنىڭ بۇل شابۋىلىن قولدامادى. ونىڭ ۇستىنە قىرعىزداردىڭ جاساعى كەنەسارىنى قولداعان كۇننىڭ وزىندە دە ورىس پاتشالىعىنىڭ سول زامانعى ەڭ مىقتى سوعىس قارۋلارىمەن قارۋلانعان اسكەرىنە قارسى تۇرا الماسى بەلگىلى ەدى. قارۋلى قاقتىعىستىڭ ناتيجەگە، جەڭىسكە جەتكىزە قويمايتىنىن سىپاتاي بي دە، ۇرىستەم تورە دە، قىرعىز ماناپتارى دا جاقسى ءتۇسىنىپ، كورە ءبىلدى. كەنەسارى قولى جەڭىلگەن جاعدايدا قىتاي ەلىنە اسىپ كەتۋ دە وڭ شەشىم ەمەس ەدى. تاڭداۋ بىرەۋ-اق ەدى: كورشى ەلدى شابۋ قاتە، سوندىقتان بەيبىت جاعدايدا قارىم-قاتىناس جاساۋ بولاتىن. شامشىل حان كەنە ءوزىم بىلەمدىككە سالىنىپ، قاسىنداعى كىسىلەردىڭ ايتقان ءباتۋالى كەڭەسىنە دە قۇلاق اسپادى. اقىرى ارقا جەرىنەن ارىپ-اشىپ جەتكەن كەنەسارى قولى قورشاۋعا ءتۇسىپ، بوسقا قىرىلىپ، قىرعىز ماناپتارى مەن قوقان حاندىعىنىڭ قىلىشىنىڭ جۇزىنەن ءوتتى. بۇل، ارينە، وكىنىشتى جاعداي! كەنەسارى باسىنا تونگەن تراگەديا بولاتىن. كەنەسارىنىڭ قاسىندا جۇرگەن نىسانباي جىراۋ جىرىندا حاننىڭ جىبەرگەن قاتەلىكتەرىن جاسىرماي جىرلاعان. وسى جىردى قايتا ءبىر وقىساڭىز ءجون بولار ەدى.
سىپاتاي ءبيدىڭ قىرعىزدارعا بايلانىستى، قازاق ەلىنىڭ بولاشاعىنا بايلانىستى ۇستانعان ۇستانىمىنىڭ دۇرىس بولعاندىعىنا، قازىر دە كوزىمىز جەتىپ وتىر عوي
نەگە وسى ۇستانىمى ءۇشىن ونى ساتقىن دەپ ءتىل تيگىزىپ جازعىراسىز. وتكەن تاريحقا قۇل-قۇتان عانا قارا تاس لاقتىرادى. ءسويتىپ سىپاتاي ەلىنە قارا كۇيە جاعادى. ساتقىن ادامدى ەلى قۇرمەتتەمەيدى، اۋليە دە تۇتپايدى، ونەگە دە ەتپەيدى. ال وڭتۇستىك ءوڭىرى سىپاتايدى ەلىنە تۇتقا بولعان قايراتكەر، ەل باستاعان كوسەم، تاريحي تۇلعا دەپ بىلەدى. كوزى تىرىسىندە قۇرمەتكە بولەنگەن بي، باتىر، حالىق جادىنان شىققان ەمەس. شىن تەكتى تەكتىلىگىن كورسەتەدى. يتشە ىرىلداسپايدى، ارۋاقپەن ارپالىسپايدى. تەكسىز شىن نارسەنى كورمەيدى، اقيقاتتى ەستىمەيدى، ءجون ءسوزدى سويلەمەيدى. ولار ىبىلىستەي جۇرتتى قالايدا شاتىستىرۋعا ۇمتىلادى. قۇدايدان وسىنداي قورقاۋلاردان ساقتاي گور دەپ تىلەيمىز. مۇنداي پەندەلەر رۋدى رۋعا قارسى قويىپ، ءبىرىن ەكىنشىسىنەن ارتىق قويۋعا تىرىسادى. ءسويتىپ وزىنشە بىلگىرسىپ، رۋشىلدىقتىڭ باتپاعىنا باتادى. قازاق حالقىن قۇراعان تايپالاردى اناۋ مىقتى، مىناۋ ناشار دەپ ءتۇسىن تۇستەپ كورسەتۋ كەششەلىك بولىپ تابىلادى، بۇل ناعىز ناداندىق. سىپاتايدى جامانداۋ -- بۇل ونىڭ ەلىن، جەرىن جامانداۋ دەگەن ءسوز، وعان ءتىل تيگىزۋ بولىپ شىعادى. مۇنداي ارەكەتتى قىلمىس دەپ بىلەمىز. باسقا كوتەرەتىن تاقىرىپ قۇرىپ قالىپ پا؟ ءبىلى مەن قايراتتى ەلگە پايدالى نارسەگە جۇمىلدىرۋ قاجەت. ءسىز ۇرپاق ءوسىرىپ وتىرعان ادام ەكەنىڭىزدى ۇمىتپاڭىز. ھايۋاندىق ارەكەتكە بارماڭىز. ءسىز سىپاتاي تۋرالى دا، كەنەسارى تۋرالى دا كىتاپ جازا المايسىز، وعان الەۋەتىڭىزدىڭ جەتەرىنە كۇمانىمىز بار.
سادىق، جوعارىدا اتالعان كىتاپقا قايتا ءۇڭىلىپ كەنەسارى بابامىزدىڭ مەرت بولعان جاعدايىنا ورالايىق. كىتاپتىڭ 356-357-ءشى بەتتەرىن قارايىق. وسى ەكى بەتتەگى كەلتىرىلگەن تاريحي دالەلدەر شىندىقتى اشۋ ءۇشىن وتە قۇندى مالىمەتتەر بولعاندىقتان مەيىلىنشە تۇپنۇسقاعا سۇيەنەيىك: «ۆەسنوي 1847 گودا كەنەسارى دۆينۋلسيا نا كيرگيزسكيح ماناپوۆ پيشپەكسكوگو ۋەزدا. پرەسلەدۋيا وتدەلنىە كيرگيزسكيە وتريادى ون دوشەل دو مەستنوستي بولشوي توكماك (نەدالاكو وت سوۆرەمەننوگو گورودا فرۋنزە) ي راسپولوجيلسيا سو سۆويم وتريادوم نا پراۆوم بەرەگۋ رەكي چۋ ۆ مەستنوستي ماي-تيۋبە- ۆ 6 كيلومەتراح وت سەلەنيا بولشوي توكماك.
وتريادام كەنەسارى پريحوديلوس ۆوەۆات ۆ يسكليۋچيتەلنو ترۋدنىح گورنىح ۋسلوۆياح. ليۋدي دۆيگاليس پو ۋزكوي تروپە شيرينوي دوستاتوچنوي تولكو دليا پروحودا ودنوگو چەلوۆەكا. پو وبەيم ستورونام تروپى شلي وتۆەسنىە ۋششەليا. حوروشو زنايا سۆويۋ مەستنوست، كيرگيزسكيە ماناپى زارانەە سۋمەلي ۆىبرات ۋدوبنىە ي ستراتەگيچەسكي ۆىگودنىە گورنىە ۋششەليا، پوزۆوليۆشيە يم حوروشو ۋكرەپيتسيا». كورىپ وتىرسىز، كەنەسارى بابامىز قولباسشى ەسەبىندە، جەر جاعدايىن دۇرىس پايدالانا الماي جاساقتى قاۋىپ-قاتەرگە دۋشار ەتكەن. ەسىمىزگە الايىقشى، جاڭگىر حان 500 ساربازبەن 30 مىڭداي جوڭعاردىڭ جولىن بوگەپ سوعىسىپ، ءجالاڭتوس ءباھادۇر سامارقاننان 20 مىڭ اسكەرمەن كومەككە كەلگەنشە، وربۇلاقتان وتكىزبەي تۇردى ەمەس پە؟ جازاتىندار دۇرىس جازىپ جاتىر. بابالارىمىز وسى سوعىستا «وكوپ» قازىپ، «حيميالىق» قارۋ قولدانعان. ءىشتى بۇزاتىن ءشوپتىڭ تۇتىنىمەن جاۋدىڭ اسكەرىن ۋلاپ، جاۋىنگەرلىك قابىلەتتەرىن تومەندەتكەن! تاۋلى جەردىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ۇرىس قيمىلدارىنا ۇتىمدى، شەبەر پايدالانا بىلگەن! تاعى ارى قاراي وقيىق: «يسحود ەتوگو سراجەنيا بىل زارانەە پرەدرەشەن تەم، چتو تسارسكوە پراۆيتەلستۆو، ۆستۋپيۆ ۆ سوگلاشەنيە س كوكاندسكيم حانوم ي كيرگيزسكيمي ماناپامي، پرەدلوجيلو سوۆمەستنىمي ۋسيليامي پوكونچيت س دۆيجەنيەم كەنەسارى كاسىموۆا. ۆ تو جە ۆرەميا كوكاندسكوە حانستۆو سنارياديلو نا سۆوي سرەدستۆا وترياد كيرگيزسكيح ماناپوۆ پود كوماندوي ۋرمانا.سپەتسيالنو ۆىدەليۆ دۆا وتريادا پود كوماندوي سوتنيكا اباكۋموۆا ي نيۋحالوۆا، تسارسكوە پراۆيتەلستۆو ناپراۆيلو يح سو ستورونى تالگارا...». دەمەك، بۇل جەردە سىپاتاي تۋرالى اڭگىمە جوق. بىراق كەنەسارى اسكەرىن ءۇش جاعىنان جاقسى قارۋلانعان اسكەرلەر قورشاۋعا العانى انىق باياندالعان. سوندا دا ۇيسىندەر، الگى، ورتا ءجۇزدىڭ سۇلتاندارى ءتارىزدى (قۇنانباي، باراق، نۇرالى) ورىس اسكەرلەرىنە قوسىلىپ، كەنەسارىعا قارسى سوعىسپاعان. قايتا قىرعىزدارمەن سوعىسپاۋ تۋرالى ايتقاندارىن قولداماسا دا كەنەسارىعا ءىش تارتقان. وسى تۋرالى تاريحي كىتاپتا بىلاي دەيدى: «كازاحي ستارشەگو جۋزا پريسوەدينيليس ك كەنەسارى. وترياد سوتنيكا اباكۋموۆا ۆ رايونە كاراتالا، پرەگراديۆ پۋت ۋيسۋنام، نە دال ۆوزموجنوستي يم سوەدينيتسيا. كەنەسارى، موبيليزوۆاۆ ۆسيۋ سۆويۋ سيلۋ ي وتسترەليۆاياس يز دۆۋح پۋشەك، دۆا دنيا جدال پوموششي ۋيسۋنوۆ، نو اباكۋموۆ تاك ي نە دال ۋيسۋنام سوەدينيتسيا». كوردىڭىز بە، سادىق ەكە، ۇيسىندەر قولدارىنان كەلگەن كومەكتەرىن كورسەتۋگە تىرىسقان. ال ءسىز سەكىلدى رۋ ارازدىعىن قوزدىرۋشىلار ەلدى شاتاستىرىپ ۇيسىندەردى ساتقىن دەيسىزدەر. نە دەگەن ارسىزدىق! نە دەگەن ۇياتسىزدىق! نە دەگەن ۇرپاق الدىنداعى جاۋاپسىزدىق بۇل!
كىتاپتى ارى قاراي وقيىق: «ۆ كريتيچەسكي مومەنت بوربى نا پوموشش ك كيرگيزسكيم ماناپام پريبىل وترياد پود كوماندوي ۋرمانا. س پوموششيۋ ەگو ۆويسك كيرگيزام ۋدالوس ۆ ودنوم يز ۋششەلي وكرۋجيت وترياد كەنەسارى. ۆوسپولزوۆاۆشيس تەم، چتو رەكا چۋ بليز توكماكا دەليتسيا نا نەسكولكو رۋكاۆوۆ، كيرگيزى وتۆەلي ۆسيۋ ۆودۋ ۆ لەۆوە رۋسلو رەكي ي وستاۆيلي وترياد كەنەسارى بەز ۆودى. وكولو چەتىرەح دنەي كەنەسارى ي ەگو وترياد گەرويسكي سراجاليس بەز ۆودى ي پيششي». كورىپ وتىرسىز، كەنەسارىنىڭ ساربازدارى قىرعىزداردىڭ قولىمەن شامالاس، الايدا قوقان حاندىعى ۇيىمداستىرىپ، قارۋلاندىرعان ورمان ماناپتىڭ وتريادى كەلىپ قالىپ جاعداي مۇلدەم وزگەرىپ، كەنەسارى قولى قورشاۋعا ءتۇسىپ قالدى. وسى جەردە ولار قىرعىز ماناپتارىنىڭ جەرگىلىكتى جەر-سۋ جاعدايىن جاقسى پايدالانعان. بۇل جاعدايعا كىم كىنالى؟ تاعى دا سىپاتاي بابامىز با؟ جوق الدە قولباسشىلار: كەنەسارى حان مەن باس باتىرى اعىباي بابامىز با؟ دەرەكتى دۇرىستاپ تالداۋ كەرەك.
تاعى دا ارى قاراي وقيىق: «پونيمايا بەزۆىحودنوست پولوجەنيا، كەنەسارى سوزۆال ۆوەننىي سوۆەت، چتوبى رەشيت، كاك ۆىيتي يز پولوجەنيا. ناۋرىزباي پرەدلوجيل كەنەسارى: «دايتە منە 200 گودنىح ك بويۋ جيگيتوۆ. س ەتيمي دۆۋميا سوتنيامي يا ۋداريۋ نا ستروي كيرگيزوۆ ي پروبيۋ ەگو». حوتيا ەتوت سوۆەت بىل ودوبرەن ۆسەمي، نو كەنەسارى ۆوزرازيل پروتيۆ نەگو». ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە ناۋرىزباي دۇرىس جول ۇسىنعان. ەلدىڭ ءبارى وسى دۇرىس ۇسىنىستى قولداعان. كەنەسارىنى تاستاپ، قاشىپ كەتۋ تۋرالى اڭگىمە بولماعان.
ال كەنەسارىنىڭ وسى دۇرىس ۇسىنىستى قولداماعانى بىزگە تۇسىنىكسىز! وسىندايدا دانا حالقىمىزدىڭ: «قىرىق كىسى ءبىر جاق، قىڭىر كىسى ءبىر جاق» دەپ ايتقانى ەسكە تۇسەدى. سوندا كەنەسارى بابامىز نە دەگەن دەيسىز: «راز مى پروبەمسيا، مى پوبەجيم ۋجە بەزوستانوۆوچنو. ۋ كوگو لوشاد بىسترا، توت سپاسەتسيا. بولشينستۆو نارودا پوگيبنەت.ەسلي يا سام، پرەدۆوديتەلستۆۋيۋ ۆويسكوم، وبراششۋس ۆ بەگستۆو، تو ۋجە نە سموگۋ بولشە بىت حانوم نارودا». بۇل ارادا كەنەسارىنىڭ ءسوزىن ءتۇسىنۋ قيىن. قورشاۋدى بۇزىپ شىعۋعا مۇمكىندىك بولا تۇرا دۇرىس ۇسىنىستى قولدامادى. بالقاشتا قۇنانبايلار قورشاعاندا دا قورشاۋدى بۇزىپ شىقپاپ پا ەدى؟ كەنەسارىدا قارسى جاقتىڭ قورشاۋىنان قۇتىلىپ كەتۋدىڭ ورنىنا حان بولا الماي قالامىن دەگەن قاۋىپ كۇشتى. سىن ساعاتتا ساربازدارىن قۇتقارىپ قالۋدىڭ ورنىنا ءوزىنىڭ باس پايداسىن كۇيتتەيدى.
ال كەنەسارىنىڭ مىنا شەشىمى ءتىپتى دە كوكەيگە قونبايدى: «كەنەسارى پرەدلوجيل زاكولوت ۆسەح لوشادەي، وستاۆيۆ تولكو 20, چتوبى ناگرۋزيت نا نيح مياسو، ا ساميم پروبيۆات دوروگۋ پەشيمي س پيكامي ۆ رۋكاح». مىنا ارەكەت حان تاراپىنان جاسالدى دەگەنگە سەنەسىز بە؟ سادىق ەكە، كىتاپ اۆتورى حاننىڭ نەگىزگى قاتەلىكتەرىن، ءتۇسىندىرىپ بايانداپ بەرگەن. مىنە وسىنداي اقىلعا قونباس قاتەلىكتەر جىبەرىپ، ءوز دەگەنىنەن قايتپاعان تەنتەكتىك - جازىقسىز جاۋىنگەرلەردىڭ تۇبىنە جەتىپ تىندى. بۇل ورەسكەل قاتەلىك. ادام تاعدىرى سىن ساعاتقا تۇسكەندە عۇمىرى قىسقا، كەلتە شەشىم جاسادى. تالاي بوزداقتاردىڭ تاعدىرى تايقى شەشىمنەن قيىلدى. بوزداقتار قىرعىز ماناپتارىنىڭ قولىنان باۋداي ءتۇستى. بۇل حاندىق ەگويزم. كورسوقىر وزىمشىلدىك. جاعدايدى تارازىلاي بىلمەۋشىلىك. حاندىق تىزگىننەن ايىرىلىپ قالام-اۋ دەگەن قاۋىپ. كەنەسارى تراگەدياسىنىڭ ءوزى دە وسىندا. ول ون جىل بويى ات ۇستىندە، ءتۇن قاتىپ، جاۋىمەن ايقاستى. ونىڭ ساربازدارىنىڭ ءىشىپ - جەمى، كيەر كيىمى، مىنەر اتى سوندا قايدان كەلىپ جاتتى دەيسىز. ارينە، قارا حالىقتان، بەدەلدى، داۋلەتتى كىسىلەردەن. قىرعىزدارعا شابۋىل كەزىندە دە ونىڭ اسكەرىنىڭ ازىق-تۇلىگىن ءسىز ايتقان «ساتقىندار» قامتاماسىز ەتىپ وتىرماعاندا، اسپاننان جاۋعان جوق شىعار. ال ونىڭ ايتقان شەشىمى حانعا لايىقسىز ەدى. كەز كەلگەن قولباسشى مۇنداي شەشىمگە بارماسى ءمالىم. بۇل ۇلكەن تاكتيكالىق قاتە. تەرەڭ پايىمداي الماۋشىلىق. 1812-ءشى جىلى كۋتۋزوۆ ماسكەۋدى قورىقپاي فرانتسۋز جاۋلاۋشىلارىنا تاستاپ كەتتى، ارتىنان كۇش جيناپ سوققى بەردى. ال كەنەسارى شە، ونىڭ مانساپقورلىعى دۇرىس شەشىمدى كوزىنە كورسەتپەدى.
ەندى كىتاپتى ارى قاراي وقىيىق: «نو ەتو پرەدلوجەنيە نە ۆسترەتيلو ودوبرەنيا سرەدي ۆويسكا. رەشەنو بىلو وستاتسيا دو سلەدۋيۋششەگو دنيا ۆ نادەجدە، چتو پريبۋدەت پودكرەپلەنيە». كورىپ وتىرسىز، ەل قوستاماعان. وسى جەردە تاعى دا ايتا كەتەتىن ءجاي، قولباسشىلار تاراپىنان، دۇشپاندارىنىڭ جاعدايىن ءبىلىپ وتىرۋ، كومەككە ناقتى كۇش كەلە مە، ونى انىقتاپ، بارلاۋ جۇمىستارى دا جۇرگىزىلمەگەن. ونسىز جەڭىسكە جەتۋ مۇمكىن ەمەستىگى ەسكەرىلمەگەن. جەر جاعدايىن، ءوزىنىڭ، دۇشپانىنىڭ كۇشىن، ءالسىز تۇستارىن جاقسى ءبىلۋ كەرەك ەمەس پە؟ كەنەسارى مۇنى ۇيىمداستىرا الماعان. كەۋدەگە سالۋ باسىم.
ەندى كىتاپتى ارى قاراي پاراقتايىق: «مەجدۋ تەم، نوچيۋ نەۋستويچيۆايا چاست ۆويسكا دەزەرتيروۆالا. درۋگايا چاست، ۆو گلاۆە س بيامي سىپاتاەم ي ۋرەستەموم يز رودا دۋلاتوۆ، يزمەنيلا ۆوسستانيۋ ي پەرەشلا نا ستورونۋ ۆراگا»? دەپ قورىتىندىلاي تۇيەدى ە. بەكماحانوۆ . بۇل عالىمنىڭ سۋبەكتيۆتى پىكىرى. ءبىر جاعىنان قىرعىزداردى جاۋعا ساناۋ قاتە، ول قارسى جاق، تۋىستاس ەل عوي، ال ەكىنشى جاعىنان «يزمەنيلا ۆوسستانيۋ ي پەرەشلا نا ستورونۋ ۆراگا» دەگەن تۇجىرىم وتە اۋىر كىنا. شىندىعىندا دا سولاي ما؟ وسىنى اۆتور قالاي دالەلدەگەن، سونى بايىپتايىق.
شىندىعىندا كەنەسارى ايتقان شەشىمنەن كەيىن، الگى: «...اتتىڭ ءبارىن سويىپ، ەتتىڭ ءبارىن 20 اتقا تيەپ، جاياۋ شىعامىز...» دەگەن سوڭ اسكەر ورتاسىندا شاتاق تۋىپ، ەل ەكى جارىلعان بولىپ تۇر. سوندىقتان ساربازدار بەكەر قىرىلعىسى كەلمەي كەنەسارىدان ءبولىنىپ «ەسىڭ باردا ەلىڭدى تاپ» دەمەكشى سوعىستى تاستاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولعان. كەنەسارىنىڭ دا قورشاۋدان امان-ەسەن شىعىپ كەتۋىنە مۇمكىنشىلىك بولعان. نەگە كەتپەگەن؟ ەگەر كەنەسارى قورشاۋدان شىعىپ كەتسە، تاريح باسقاشا ءوربي تۇسەر ەدى. بىراق ءبارىبىر رەسەي پاتشالىعى، قوقان حاندىعى كەنەسارى بابامىزدى ولتىرمەي قويماسى بەلگىلى (سىرىم باتىردى دا، يساتاي مەن ماحامبەتتى دە ءولتىرىپ تىندى عوي), ايتەۋىر ءبىر امالىن تابار ەدى. ال كەنەسارى بابامىزدىڭ وسى جولعى قورشاۋدان نە سەبەپتى كەتپەگەندىگى تۇسىنىكسىز. وسى سۇراققا ءدال جاۋاپ ايتۋ، بىزدىڭشە، قيىن. ول جاۋاپتى ىزدەپ، بىرۋلەرگە كىنا تاعۋ -- بەيشارالىق. كىتاپتىڭ اۆتورى تۇندە اسكەردىڭ تۇراقسىز بولىگى كەتىپ قالعان دەپ جازادى. ال سىپاتاي بي مەن ۇرىستەمدى كوتەرىلىسكە وپاسىزدىق جاساپ جاۋ جاعىنا ءوتتى دەيدى. ە. بەكماحانوۆ جازعانداي بۇل كوتەرىلىس ەمەس، قىرعىز ماناپتارىن شابۋ ەمەس پە؟ سىپاتاي بي مەن ۇرىستەم سۇلتان قارسى جاققا شىقتى دەيدى، ءدال ەمەس، شىقسا كەنەسارىعا قارسى سوعىسار ەدى عوي، ال ونداي مالىمەت جوق. سوندىقتان بەكماحانوۆ ءۇستىرت پىكىر جازىپ وتىر دەپ ەسەپتەيمىز. شىندىعىندا ەل، سىپاتاي مەن ۇرىستەم سۇلتان كەنەسارىنىڭ جونسىزدىگىن كورىپ-ءبىلىپ ونىڭ حان، قولباسشى ەسەبىندە قازاق ەلىنىڭ ازاتتىعىنا قول جەتكىزە المايتىندىعىنا كوزدەرى جەتىپ ات مويىنىن كەرى بۇرعان. ەسىمىزگە الايىق كەنەسارى تورعاي دالاسىنان وسى نەمەرە اعاسى ۇرىستەم تورەگە حات جازىپ ءوزىن قاسىنداعى ادامدارىمەن قابىلداۋىن وتىنگەن ەدى عوي. سوندا ۇرىستەم تورە: «...قۇداي ازىرشە كۇناسىن كەشىرىپ تۇرعاندا اتالعان جەرلەردى تاستاپ، مەنىڭ جانىما كوشىپ كەلسىن» دەگەن جوق پا. ال ۇرىستەم تورەنىڭ ەلمەن اقىلداسپاي مۇنداي كەلىسىم بەرۋى مۇمكىن ەمەس. دەمەك سىپاتاي بي دە ەلىمىزدىڭ ازاماتى دەپ كەلىسىمىن بەرگەن بولىپ تۇر عوي. ە. بەكماحانوۆ سىپاتاي بابامىزدى بي دەپ دۇرىس جازعان. ويتكەنى نەگىزىندە سىپاتاي بابامىز بي بولعان، باتىرلىعى دا بولعان. وسىنى زامانداسى ءسۇيىنباي دا ايتقان: «...سىپاتاي دۋلاتتاعى ەر كىسى ەدى; اقىلى دارياداي كول كىسى ەدى. جانىستان ءوتىپ كەتكەن ءازيز تولە; سەڭكىباي، شويبەكپەنەن تەڭ كىسى ەدى...» دەپ شىندىقتى ايتقان. ال، ارى قاراي، اۆتور ە. بەكماحانوۆ شىندىقتى مۇلدەم جازباي وتىر دەپ ەسەپتەيمىز: «...درۋگايا چاست، ۆو گلاۆە س بيامي سىپاتاەم ي ۋرەستەموم يز رودا دۋلاتوۆ، يزمەنيلا ۆوسستانيۋ ي پەرەشلا نا ستورونۋ ۆراگا» دەگەنى مۇلدەم قاتە پىكىر. بىرىنشىدەن، ۇرىستەم دۋلات اتاسىنان ەمەس، تورە. كەنەسارىنىڭ نەمەرە اعاسى. سول كەزدەگى ەلدىڭ ۇستانىم بويىنشا دۋلات ەلىنىڭ تورەسى. مىسالى، تەزەك تورە البان، سۋاننىڭ تورەسى. ەكىنشىدەن، سىپاتاي مەن ۇرىستەم تورەنى اۆتور: «...كوتەرىلىسشىلەرگە وپاسىزدىق جاساپ، جاۋلارعا بارىپ قوسىلدى...» دەيدى. وسىلاي جازعان ەكەن، كىمگە بارىپ قوسىلعانىن ايتپاي ما؟ ارى قاراي ەشقانداي دەرەك جوق! بار بولسا نەگە جازباي كەتكەن؟ ورىستارعا قوسىلسا، ورىستارعا دەپ، قىرعىز مانابى ورمانعا قوسىلسا، ورمانعا دەپ. سولاردىڭ جاعىنا ءوتىپ، كەنەسارىنى ءولتىردى دەگەن سياقتى دەرەكتەر كەلتىرىلسە ءبىر ءسارى. ونداي دەرەك جوق بولعاندىقتان بەكماحانوۆ كەلتىرە الماعان. الايدا ءسويتىپ «ساتتى»-يزمەنيلا ۆوسستانيۋ دەپ نەگىزسىز باعا بەرەدى. تاريحشى ە. بەكماحانوۆتىڭ سىپاتاي مەن ۇرىستەمدى «ساتتى» دەپ ايىپتايتىنداي دالەل، دەرەگى جوق. سوندىقتان تاريحي كىتاپتى زەردەلەپ وقىعان ادام ونىڭ بۇل پىكىرىن جالاڭ عايباتتاۋ دەپ ۇعادى. سونداي-اق بەكماحانوۆتىڭ 1947-ءشى جىلى شىعارعان: «قازاقستان ح1ح عاسىردىڭ 20-40 جىلدارىندا» اتتى كىتاپتىڭ 335-ءشى بەتىندە كورسەتكەن قورتىندىلارى جوعارىدا كەلتىرىلگەن عىلىمي كىتاپتا جازعانىنا سايكەس ەمەس. ەكىنشى، ءۇشىنشى قورتىندىلاردىڭ ورىندارى اۋىستىرىلىپ جازىلعاندىقتان، وسى وقيعانىڭ ءمان-ماعاناسى شاتاستىرىلىپ وقىرمانداردىڭ تۇسىنىگىنە كەرى اسەرىن تيگىزىپ تۇر. كەنەسارىنىڭ جاعدايدى ءتۇسىنىپ اسكەري كەڭەس شاقىرۋى ورمان ماناپتىڭ قوقان حاندىعىنىڭ اسكەرىن الىپ كەلۋىنە بايلانىستى بولىپ تۇر. سوسىن كەنەسارىنىڭ ناۋىرىزباي ايتقان دۇرىس ۇسىنىستى قابىلداماي، الگى اتتىڭ ءبارىن سويىپ، ەتتى 20 اتقا ارتىپ جاياۋ شىعامىز دەگەن سوڭ ەل ەكى جارىلىپ تۇر عوي (كەيىنگى كىتاپتا 30 اتقا ارتىپ دەيدى، سوندا دۇرىسى قايسى؟ نەگە ءار-ءتۇرلى ايتىلعان). وسىنداي كەنەسارىنىڭ كوكەيگە قونىمسىز سوزىنەن كەيىن، ەل قوستاماعان سوڭ، ەل باسقارىپ جۇرگەن ۇرىستەم تورە مەن سىپاتاي بي ەلدى الىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولىپ تۇر. بۇل جەردە ەلدىڭ شەشىمى بولىپ تۇر. ال كەنەسارى قازاق ەلى مەن جەرىن، ابىلاي حاننان قالعان، ءوزىنىڭ جەكە مەنشىگى دەپ ەسەپتەگەن (1947-ءشى جىلى شىققان كىتاپتىڭ، 1994-ءشى جىلعى باسىلىمىنىڭ 284-ءشى بەتىن قاراڭىز). ابىلاي حان ءتارىزدى ەلگە قىزمەت ەتۋ ەمەس، قايتا ەلگە نە ىستەسەم دە ءوز ەركىم دەپ ساناعان. ۇيسىندەر بولسا مۇنداي كوزقاراستى دۇرىس دەپ ساناماعان. ورتا ءجۇزدىڭ بەلگىلى ادامدارىنىڭ كەنەسارىعا قارسى شىعۋىنىڭ ءبىر سەبەبى وسى بولسا كەرەك. سوندىقتان كەنەسارىنىڭ ەڭ باستى تراگەدياسى دا وسىندا دەپ بىلەمىز.
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
