nemese qazaq ziyalylarynyng jeti qyry men bir syry

Qazaq intelliygensiyasynyng bayaghyda-aq búzylyp iyistenip ketkenine kóz jetkizu ýshin eki nәrseni bilu kerek. Birinshisi, ziyalylar-intelliygensiya degenimiz kim? Ekinshisi, keudesin soqqan qazaq ziyaly-intelliygensiyanyng qoghamdaghy bet-beynesi.

Birinshi saualgha keletin bolsaq, intelliygensiyanyng mәnin kirgizgen intellekt - ol eng aldymen Qúdaydyng adamgha bergen syiy. Maldan aiyrmashylyghymyzda sonda - jaqsy-jamandy aiyra biluimizde. Al, naghyz ziyalylyq - ozyq oqu-toqumen, jaqsy tәrbiyemen keletini anyq.

Intelliygensiyany jeke oqyghan top retinde, yaghny tap retinde bólip qarau markstik-lenindik tәsil. Sodan beri olar qoghamnyng aldynghy qataryndaghy ziyaly, oqymysty top retinde aiqyndalyp keledi. Olardyng artyqshylyghy da, kemshiligi de osy top bolyp aiqyndalyp, bólektenuinde. Ekinshi saualymyzdyng da týiini osy jerden kórinedi. Olar bir auyzdy, tas týiin top retinde qoghamdaghy kelensizdikterge qarsy túra bilse, kimdi  bolsa da ózimen sanastyratyn, al, qogham kemshilikterine kóz júma qarasa halyqty adastyratyn  kýsh.

nemese qazaq ziyalylarynyng jeti qyry men bir syry

Qazaq intelliygensiyasynyng bayaghyda-aq búzylyp iyistenip ketkenine kóz jetkizu ýshin eki nәrseni bilu kerek. Birinshisi, ziyalylar-intelliygensiya degenimiz kim? Ekinshisi, keudesin soqqan qazaq ziyaly-intelliygensiyanyng qoghamdaghy bet-beynesi.

Birinshi saualgha keletin bolsaq, intelliygensiyanyng mәnin kirgizgen intellekt - ol eng aldymen Qúdaydyng adamgha bergen syiy. Maldan aiyrmashylyghymyzda sonda - jaqsy-jamandy aiyra biluimizde. Al, naghyz ziyalylyq - ozyq oqu-toqumen, jaqsy tәrbiyemen keletini anyq.

Intelliygensiyany jeke oqyghan top retinde, yaghny tap retinde bólip qarau markstik-lenindik tәsil. Sodan beri olar qoghamnyng aldynghy qataryndaghy ziyaly, oqymysty top retinde aiqyndalyp keledi. Olardyng artyqshylyghy da, kemshiligi de osy top bolyp aiqyndalyp, bólektenuinde. Ekinshi saualymyzdyng da týiini osy jerden kórinedi. Olar bir auyzdy, tas týiin top retinde qoghamdaghy kelensizdikterge qarsy túra bilse, kimdi  bolsa da ózimen sanastyratyn, al, qogham kemshilikterine kóz júma qarasa halyqty adastyratyn  kýsh.

Endi osy oqyghan-toqyghan bilimdi qazaq ziyalylary-intelliygensiyasynyng qalyng toby Azamattyq pikirin aityp, Adamdyq oiyn bildirip, memlekettik, últtyq, sayasi, basqa da qoghamdaghy túrmystyq, tәrbiyelik kelensizdikterge top bolyp aralasyp jýr me? Eger qarapayym adamnyng ózin tolghandyratyn, oilandyratyn isterge top bolyp kirispek týgil, jeke bastary bey-jay qarasa onyng sebebi nede? Olay bolsa olardyng jaqsy-jamandy aiyratyn tәrbiyeliligi men oqyghandyghy qayda?  Búl endi qazaq intelliygensiyasy jóninde sayasatshylar men qarapayym qalyng qara qazaqty tolghandyryp jýrgen súraqtar.

Kezinde Abaydyng jalpy qazaqty aulaq bolugha shaqyrghan, yaghni, qazaqtyng boyynda bar kemshilikter: "Ósek, ótirik, maqtanshaq, erinshek, beker mal shashpaq" degenine qosymsha býgingi iyistengen qazaq intelliygensiyasynyng jeti qyry men bir syrynyng bar ekenin kórsetip, biz de Abaydy tolyqtyrghymyz keledi.

Onyng alghashqysy - ózimshildik. Onyng jaqsy, jaman jaghy bar. Ózimshildik qazaqtyng tabighy qasiyeti dese de bolady. Sebebi, qazaq shygharmashyl halyq. Tehnokrattyq salqyndyqqa kesh úrynghan, taza tabighattan keshe ghana ajyraghan halyq shygharmashylyqqa óte jaqyn. Al, shygharmashyldyq qasiyet halyqty ózimshil, órshil qylady. Búl jaqsy jaghy. Jaman jaghy - qazaq qúldyq dәuirdi (patshalyq Resey, kenestik Resey) basynan ótkizgen kezende qúldyq syryn jasyru ýshin ór ózimshildikti eshnәrseni týsinip bolmaytyn dýley ózimshildikke aiyrbastap alghan. Ol kele-kele býgingi kýni ózinen basqany bilmeytin tonmoyyn ózimshildikke ainalghan. Ol býgin bizding aqsaqaldarymyz ben qara saqaldarymyzdyng tipti, qyrma saqaldarymyzdyng boyynda tong bolyp siresip túr. Kezinde Resey patshasy qazaqtyng osy ózimshildigin (jaqsy da, jamanyn da) paydalanyp, qazaqtyng dәstýrli biylik zandylyqtaryn búza otyryp, ózi jasaghan jana jýiemen, jana biylik pen shen-shekpenge ýiretip, itshe talastyrghan. Búdan qazaq oqyghandarynyn, intelliygensiyasynyng ashkóz biylikqúmarlyq, shenqúmarlyq qasiyeti kelip shyghady. Búnday kelensizdikterge kezinde sanaly týrde qarsy shyqqan Alash danyshpandaryn bolishevikter týgeldey kózin joydy. Sodan keyin kenes zamanynda kim kóbirek óz últyna, mәdeniyetine, diline, dinine qarsy shyqsa, sony bastyq qyldy. 90 payyz solay boldy da. Býgingi kýngi bastyq taghayyndau әli sol dәstýr boyynsha jalghasyp kele jatqanyn óz kózimizben kórip otyrmyz. Sheneuniktik ziyalylardy bylay qoyghanda, erkin oilaydy degen aqyn-jazushylarymyzdyng ózderi kenes dәuirinde gazet, jurnaldyn, baspanyng redaktory qylyp qoysa, halyq týgil Qúdaydy úmytatyn. Olar balalaryna da: "balam oryssha oqy, adam bolasyn" dep sanaly týrde tilin, dilin orysshyl biylikke aiyrbastady. Qolynda materialdyq jaghday bolghandyqtan balalaryn Mәskeude, Leningradta, t.b. qalalarda oqytty, orysshyl bilim әperdi. Olardyng balalary otbasynda alghan tәrbiyeleri boyynsha qaytkende bastyq bolu, әkesining isin jalghastyru nemese bastyq boludy armandaghan әkesining "ózim jetpegenge balam jetsin" degen ústanymyn boylaryna sinirip ósti. Jiyrma jyldyq tәuelsizdikting kezinde basym kópshilik bolyp solar biylikke keldi. Qazir el biylep otyrghan solardyng úrpaqtary. Biraq, olardyng oiynda el, jer qamy emes, biylik qúru ghana.

Ziyalylyr (aqyn-jazushylar, biyliktegi ziyalylar, tehnikalyq ziyalylar) halyqtyng aldynda "halqym, elim, jolyna qúrban bolayyn, boyymdaghy barymdy sen ýshin berip jatyrmyn" dese ýiine barghanda biyliktegi balasyna nemese biylikke dayyndalyp jýrgen kózining aghy menen qarasyna: "Halyqty qayteyin dep en, bastysy qyzmetinnen airylyp qalma" dep jii qaytalap otyrdy. Búdan «qazaq ziyalysymyn» degenderding halyq aldyndaghy ekijýzdiligi kelip shyghady. Tipti, bir otyrystyng basynda «Mәke, Sәke» dep otyratyn eki oqyghannyng nemese bәsekeles jazushynyng bylay shygha bere birin-biri "enendi úrayyn..." dep syqpyrtyp jatuy qazir qalypty jaghday. Alatau men Qarataudan da biyiktete kózine maqtap, syrtynan domalaq aryz jazatyn әdetteri ótken dәuirden býgingi dәuirge auysyp, asqynyp ketken. Mektep ziyalylary (múghalimderi) óz pikirinen airylyp, basshylarynyn, biylikting qúlyna ainalghan. Olar da mektep tabaldyryghynan bastap balalardy eki jýzdilikke ýiretedi. Joghary oqu oryndarynyng ziyalylary (ústazdary) shәkirtterining artyna tyghylyp, qoghamdaghy shyndyqty aitudyng ornyna olargha "Ótirikti shynday, shyndy Qúday úrghanday" qylyp aitatyn aurugha úshyraghan. Sóitip, qazaq intelliygensiyasynyng ekijýzdiligi bara-bara beti býlk etpeytin dos týgil, týgeldey últty satatyn satqyndyqqa ainaldy. Búrynghyny aitpaghanda, býgingi ziyalylar 1986 jyly azattyqqa úmtylghan qazaq jastaryna biylikpen qosylyp kýl shashsa nemese mýlәiimsip ýndemey qalsa, oqighany terezeden baqylap, ishten shyqqan shúbar jylandaryn qolynan ústap jibermey "auyldan kelgen mәmbetter bara bersin, sen tynysh ýide otyr" dese, býgin de aq-qarasyn ajyratpay jatyp ózining adal enbegin talap etken Manghystau elin qaralauda. Endi bir toby jastargha aqyl aitqan bolyp olardy adastyruda. Búdan ótken halyqty satudyng ýlgisin Qazaqstan intelliygensiyasynan basqa esh jerden tappaysyz. Bәri anyqtalghan song týk bolmaghanday «Sol kezde jýregim jylady. Ne shara, zaman solay boldy» dep kólgirsip, artynan «elim, jerim» deulerin әri qaray jalghastyru olardyng әdetine ainalghan. (1986-da birde-bir aqyn-jazushynyng balasy sottalghan joq) Osynday ziyalylar turaly kónilsiz әngime qozghala qalsa, jornalshy ziyalylarymyz "E, olar aqyn-jazushylar ghoy" dep ózderin aqtap alugha tyrysady. Al, bylaysha keudelerin soqqanda aqyn-jazushylardan kem qalmaydy. Janaózen qasiretin bir qazaq teledidary, bir qazaq jurnaliysi jazghan joq. Tek, ony  orys jurnalisteri men orys telekanaldary kórsetti. Janaózen súmdyghy - jalpy qazaq intelliygensiyasynyng (shygharmashyldyq, ústazdyq, mәdeni, tehnikalyq) aqsaqaldarynyng da, kók saqaldarynyng da, qara saqaldarynyng da, qyrma saqaldylarynyng da bet perdesin halyq aldynda birjola ashyp berdi.

Halqynyng aldynda bolisheviktik aumaly-tókpeli qyrghyn zaman kezinde aman qalu ýshin satudy auru men әdetke ainaldyrghan qazaq intelliygensiyasymen onyng úrpaqtary qylmystaryn jasyru ýshin biylikting aldynda jaghympazgha da aynaldy. Jaghympazdyq ta býgin ózining "әdemi jalghastyghyn" tapqan. Búl әdet býgingi kýni tipti, kәsipqoylyq dәrejege jetti. Bastyq bolu ýshin әueli jaghympazdyqtyng qyr-syryn bilu kerek. Bilmeseng ýirenu kerek. Tәuelsizdik alghannan bergi jiyrma jyl ishinde jaghympazdyq tipti, irgesi berik jana ghylymgha ainaldy. Onyng ózining psihologiyasy, tili, dili, etikalyq-estetikalyq, ar-ojdandyq kenistigi tanylyp, anyqtaldy. Jogharyda aitylghanday basshylyqqa, biylikke týrli joldarmen kelgen, irgetasy osal jas ziyalylardyn, jalpy qazaq intelliygensiyasynyng qyryqtan asqandarynyng jana zamangha iykemsizdigi de anyq bayqaldy. Olar búrynghy "әzir asqa, tik qasyq" kommunistik partiyanyng bәrin dayyndap beruine әbden ýirengender edi. Endi olar ózderinen eshtene shyqpaytynyn bilgendikten Reseyge qaytadan jaltaqtaudy bastady. Búl jana ómirge ózining barar joly joq qazaqtyq basshylyq pen onyng qosshylyghynda jýrgen qazaq intelliygensiyasynyng sharasyzdyghynan payda bolghan jol. Olar bәrin bireu jasap bergenge ýirengen. Áytpese, óz ekonomikasynyng bәsekelestigin qamtamasyz etpey túryp, tәuelsizdik ruhynyng myzghymastyghyn ornyqtyrmay túryp, aydyng auzyna týsuge jantalasa úmtyludy qalay týsinuge bolady?! (Euro odaq búl mәselede jiyrma jyldan artyq aqyldasty.)

"Ózing bilme, bilgenning tilin alma" degen qazaq halqynyng qarghysy bar. Býgingi qazaq intelliygensiyasy-ziyalylaryna dәl aitylghan. Olardyng jana zamangha iykemi kelip, adal jolmen is bastaghandardy, el jaqtaghan azamattardy kóre almaushylyghy býgingi kýni әbden sasyghan qasiyetterining biri. Basqany bylay qoyghanda, qazaq ziyalylyghynyng rәmizine ainalghan qazaq aqyn-jazushylary bir-birining jeke basyn, bir-birining shygharmashylyghyn  kóre de, baghalay da bilmeydi. Eng aqyry, ózderining qazaq tilinde jazghan shygharmalaryn qazaq halqy joyylsa, kim oqitynyn týsinuden qalghan. Sol tilding jayyn aityp, qamyn jeuge bastary birikpeydi. Tiri jýrgen eki mynday aqyn-jazushy Aqordanyng aldyna tobymen baryp, qazaq tilining mýshkil qalin preziydentten talap etse til bayaghyda-aq basqa dengeyde bolar edi. (Olar jyly ýide otyryp qoyghan qolynyng ózin, bayqamay qoyyppyn dep jeme-jemge kelgende úyalmay-qyzarmay bezip shyghady.) Tilim, dilim dep jýrgen, daryndy aqyn M. Shahanovty týsinip, sonynan erip qoldamaq týgil, kóre almaushylyqtan onyn: ne shygharmashylyghyn, ne halyq ýshin jasap jýrgen isin baghalaugha óreleri jetpeydi.

Sonday-aq jogharyda sanamalaghan kemshilikterin jasyru ýshin qazaqtyng әkimshilik, shygharmashylyq, mәdeni, oqu salalaryndaghy ziyalylary bóspege aynalghan. Joqty bar qylyp, shamaly jetistikti kórsetuge kelgende ezuleri aq kóbiktenip úzaq kópiredi. Qara halyqty aldap, aqymaqqa ainaldyrugha kelgende aldaryna jan salmaydy. «Qazaq mektepteri salynyp jatyr, til mәselesi juyq arada sheshiledi» deydi. Al, jana mektepterdi bitirip jatqan oqushylardyng týgelge juyghy "Abay joly" romanynyng bir sóilemin oqyp týsinbeytini, basym kópshiligining ne qazaq, ne orys emes  bolyp shyghyp jatqandary olardy tolghandyrmaydy da. Ekonomika salasyndaghy "jetistikterdi" Janaózen súmdyghy anyqtap berdi. Aynalyp kelgende jiyrma jyl ótse de kenes zamanyndaghyday jalghan aqparat, kópirme sóz.

El men jerding jayyna oqymaghan qarapayym qazaqtyng ózi alandap jýrgende, әbden iyistenip sasyghan qazaq intelliygensiyasynyng qalyng elding artynda búghyp jatu sebebining osylaysha segiz qyryn anyqtaghan da siyaqtymyz. Qoryta kelgende, qazaq intelliygensiyasynyng ýnsiz jatuynyng negizgi syry - Azamattyq pikiri men Adamdyq bet beynesining joqtyghynan. Ol bolu ýshin: tonmoyyn ózimshildik, biylikqúmarlyq, jaghympazdyq, ekijýzdilik, satqyndyq, iykemsizdik, kórealmaushylyq, bóspelikten arylu kerek.

«Abay-aqparat»