نەمەسە قازاق زيالىلارىنىڭ جەتى قىرى مەن ءبىر سىرى

قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ باياعىدا-اق بۇزىلىپ يىستەنىپ كەتكەنىنە كوز جەتكىزۋ ءۇشىن ەكى نارسەنى ءبىلۋ كەرەك. ءبىرىنشىسى، زيالىلار-ينتەلليگەنتسيا دەگەنىمىز كىم؟ ەكىنشىسى، كەۋدەسىن سوققان قازاق زيالى-ينتەلليگەنتسيانىڭ قوعامداعى بەت-بەينەسى.

ءبىرىنشى ساۋالعا كەلەتىن بولساق، ينتەلليگەنتسيانىڭ ءمانىن كىرگىزگەن ينتەللەكت - ول ەڭ الدىمەن قۇدايدىڭ ادامعا بەرگەن سىيى. مالدان ايىرماشىلىعىمىزدا سوندا - جاقسى-جاماندى ايىرا بىلۋىمىزدە. ال، ناعىز زيالىلىق - وزىق وقۋ-توقۋمەن، جاقسى تاربيەمەن كەلەتىنى انىق.

ينتەلليگەنتسيانى جەكە وقىعان توپ رەتىندە، ياعني تاپ رەتىندە ءبولىپ قاراۋ ماركستىك-لەنيندىك ءتاسىل. سودان بەرى ولار قوعامنىڭ الدىڭعى قاتارىنداعى زيالى، وقىمىستى توپ رەتىندە ايقىندالىپ كەلەدى. ولاردىڭ ارتىقشىلىعى دا، كەمشىلىگى دە وسى توپ بولىپ ايقىندالىپ، بولەكتەنۋىندە. ەكىنشى ساۋالىمىزدىڭ دا ءتۇيىنى وسى جەردەن كورىنەدى. ولار ءبىر اۋىزدى، تاس ءتۇيىن توپ رەتىندە قوعامداعى كەلەڭسىزدىكتەرگە قارسى تۇرا بىلسە، كىمدى  بولسا دا وزىمەن ساناستىراتىن، ال، قوعام كەمشىلىكتەرىنە كوز جۇما قاراسا حالىقتى اداستىراتىن  كۇش.

نەمەسە قازاق زيالىلارىنىڭ جەتى قىرى مەن ءبىر سىرى

قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ باياعىدا-اق بۇزىلىپ يىستەنىپ كەتكەنىنە كوز جەتكىزۋ ءۇشىن ەكى نارسەنى ءبىلۋ كەرەك. ءبىرىنشىسى، زيالىلار-ينتەلليگەنتسيا دەگەنىمىز كىم؟ ەكىنشىسى، كەۋدەسىن سوققان قازاق زيالى-ينتەلليگەنتسيانىڭ قوعامداعى بەت-بەينەسى.

ءبىرىنشى ساۋالعا كەلەتىن بولساق، ينتەلليگەنتسيانىڭ ءمانىن كىرگىزگەن ينتەللەكت - ول ەڭ الدىمەن قۇدايدىڭ ادامعا بەرگەن سىيى. مالدان ايىرماشىلىعىمىزدا سوندا - جاقسى-جاماندى ايىرا بىلۋىمىزدە. ال، ناعىز زيالىلىق - وزىق وقۋ-توقۋمەن، جاقسى تاربيەمەن كەلەتىنى انىق.

ينتەلليگەنتسيانى جەكە وقىعان توپ رەتىندە، ياعني تاپ رەتىندە ءبولىپ قاراۋ ماركستىك-لەنيندىك ءتاسىل. سودان بەرى ولار قوعامنىڭ الدىڭعى قاتارىنداعى زيالى، وقىمىستى توپ رەتىندە ايقىندالىپ كەلەدى. ولاردىڭ ارتىقشىلىعى دا، كەمشىلىگى دە وسى توپ بولىپ ايقىندالىپ، بولەكتەنۋىندە. ەكىنشى ساۋالىمىزدىڭ دا ءتۇيىنى وسى جەردەن كورىنەدى. ولار ءبىر اۋىزدى، تاس ءتۇيىن توپ رەتىندە قوعامداعى كەلەڭسىزدىكتەرگە قارسى تۇرا بىلسە، كىمدى  بولسا دا وزىمەن ساناستىراتىن، ال، قوعام كەمشىلىكتەرىنە كوز جۇما قاراسا حالىقتى اداستىراتىن  كۇش.

ەندى وسى وقىعان-توقىعان ءبىلىمدى قازاق زيالىلارى-ينتەلليگەنتسياسىنىڭ قالىڭ توبى ازاماتتىق پىكىرىن ايتىپ، ادامدىق ويىن ءبىلدىرىپ، مەملەكەتتىك، ۇلتتىق، ساياسي، باسقا دا قوعامداعى تۇرمىستىق، تاربيەلىك كەلەڭسىزدىكتەرگە توپ بولىپ ارالاسىپ ءجۇر مە؟ ەگەر قاراپايىم ادامنىڭ ءوزىن تولعاندىراتىن، ويلاندىراتىن ىستەرگە توپ بولىپ كىرىسپەك تۇگىل، جەكە باستارى بەي-جاي قاراسا ونىڭ سەبەبى نەدە؟ ولاي بولسا ولاردىڭ جاقسى-جاماندى ايىراتىن تاربيەلىلىگى مەن وقىعاندىعى قايدا؟  بۇل ەندى قازاق ينتەلليگەنتسياسى جونىندە ساياساتشىلار مەن قاراپايىم قالىڭ قارا قازاقتى تولعاندىرىپ جۇرگەن سۇراقتار.

كەزىندە ابايدىڭ جالپى قازاقتى اۋلاق بولۋعا شاقىرعان، ياعني، قازاقتىڭ بويىندا بار كەمشىلىكتەر: "وسەك، وتىرىك، ماقتانشاق، ەرىنشەك، بەكەر مال شاشپاق" دەگەنىنە قوسىمشا بۇگىنگى يىستەنگەن قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ جەتى قىرى مەن ءبىر سىرىنىڭ بار ەكەنىن كورسەتىپ، ءبىز دە ابايدى تولىقتىرعىمىز كەلەدى.

ونىڭ العاشقىسى - وزىمشىلدىك. ونىڭ جاقسى، جامان جاعى بار. وزىمشىلدىك قازاقتىڭ تابيعي قاسيەتى دەسە دە بولادى. سەبەبى، قازاق شىعارماشىل حالىق. تەحنوكراتتىق سالقىندىققا كەش ۇرىنعان، تازا تابيعاتتان كەشە عانا اجىراعان حالىق شىعارماشىلىققا وتە جاقىن. ال، شىعارماشىلدىق قاسيەت حالىقتى ءوزىمشىل، ءورشىل قىلادى. بۇل جاقسى جاعى. جامان جاعى - قازاق قۇلدىق ءداۋىردى (پاتشالىق رەسەي، كەڭەستىك رەسەي) باسىنان وتكىزگەن كەزەڭدە قۇلدىق سىرىن جاسىرۋ ءۇشىن ءور وزىمشىلدىكتى ەشنارسەنى ءتۇسىنىپ بولمايتىن دۇلەي وزىمشىلدىككە ايىرباستاپ العان. ول كەلە-كەلە بۇگىنگى كۇنى وزىنەن باسقانى بىلمەيتىن توڭمويىن وزىمشىلدىككە اينالعان. ول بۇگىن ءبىزدىڭ اقساقالدارىمىز بەن قارا ساقالدارىمىزدىڭ ءتىپتى، قىرما ساقالدارىمىزدىڭ بويىندا توڭ بولىپ سىرەسىپ تۇر. كەزىندە رەسەي پاتشاسى قازاقتىڭ وسى وزىمشىلدىگىن (جاقسى دا، جامانىن دا) پايدالانىپ، قازاقتىڭ ءداستۇرلى بيلىك زاڭدىلىقتارىن بۇزا وتىرىپ، ءوزى جاساعان جاڭا جۇيەمەن، جاڭا بيلىك پەن شەن-شەكپەنگە ۇيرەتىپ، يتشە تالاستىرعان. بۇدان قازاق وقىعاندارىنىڭ، ينتەلليگەنتسياسىنىڭ اشكوز بيلىكقۇمارلىق, شەنقۇمارلىق قاسيەتى كەلىپ شىعادى. بۇنداي كەلەڭسىزدىكتەرگە كەزىندە سانالى تۇردە قارسى شىققان الاش دانىشپاندارىن بولشەۆيكتەر تۇگەلدەي كوزىن جويدى. سودان كەيىن كەڭەس زامانىندا كىم كوبىرەك ءوز ۇلتىنا، مادەنيەتىنە، دىلىنە، دىنىنە قارسى شىقسا، سونى باستىق قىلدى. 90 پايىز سولاي بولدى دا. بۇگىنگى كۇنگى باستىق تاعايىنداۋ ءالى سول ءداستۇر بويىنشا جالعاسىپ كەلە جاتقانىن ءوز كوزىمىزبەن كورىپ وتىرمىز. شەنەۋنىكتىك زيالىلاردى بىلاي قويعاندا، ەركىن ويلايدى دەگەن اقىن-جازۋشىلارىمىزدىڭ وزدەرى كەڭەس داۋىرىندە گازەت، جۋرنالدىڭ، باسپانىڭ رەداكتورى قىلىپ قويسا، حالىق تۇگىل قۇدايدى ۇمىتاتىن. ولار بالالارىنا دا: "بالام ورىسشا وقى، ادام بولاسىڭ" دەپ سانالى تۇردە ءتىلىن، ءدىلىن ورىسشىل بيلىككە ايىرباستادى. قولىندا ماتەريالدىق جاعداي بولعاندىقتان بالالارىن ماسكەۋدە، لەنينگرادتا، ت.ب. قالالاردا وقىتتى، ورىسشىل ءبىلىم اپەردى. ولاردىڭ بالالارى وتباسىندا العان تاربيەلەرى بويىنشا قايتكەندە باستىق بولۋ، اكەسىنىڭ ءىسىن جالعاستىرۋ نەمەسە باستىق بولۋدى ارمانداعان اكەسىنىڭ ء"وزىم جەتپەگەنگە بالام جەتسىن" دەگەن ۇستانىمىن بويلارىنا ءسىڭىرىپ ءوستى. جيىرما جىلدىق تاۋەلسىزدىكتىڭ كەزىندە باسىم كوپشىلىك بولىپ سولار بيلىككە كەلدى. قازىر ەل بيلەپ وتىرعان سولاردىڭ ۇرپاقتارى. بىراق، ولاردىڭ ويىندا ەل، جەر قامى ەمەس، بيلىك قۇرۋ عانا.

زيالىلىر (اقىن-جازۋشىلار، بيلىكتەگى زيالىلار، تەحنيكالىق زيالىلار) حالىقتىڭ الدىندا "حالقىم، ەلىم، جولىڭا قۇربان بولايىن، بويىمداعى بارىمدى سەن ءۇشىن بەرىپ جاتىرمىن" دەسە ۇيىنە بارعاندا بيلىكتەگى بالاسىنا نەمەسە بيلىككە دايىندالىپ جۇرگەن كوزىنىڭ اعى مەنەن قاراسىنا: "حالىقتى قايتەيىن دەپ ەڭ، باستىسى قىزمەتىڭنەن ايرىلىپ قالما" دەپ ءجيى قايتالاپ وتىردى. بۇدان «قازاق زيالىسىمىن» دەگەندەردىڭ حالىق الدىنداعى ەكىجۇزدىلىگى كەلىپ شىعادى. ءتىپتى، ءبىر وتىرىستىڭ باسىندا «ماكە، ساكە» دەپ وتىراتىن ەكى وقىعاننىڭ نەمەسە باسەكەلەس جازۋشىنىڭ بىلاي شىعا بەرە ءبىرىن-ءبىرى "ەنەڭدى ۇرايىن..." دەپ سىقپىرتىپ جاتۋى قازىر قالىپتى جاعداي. الاتاۋ مەن قاراتاۋدان دا بيىكتەتە كوزىنە ماقتاپ، سىرتىنان دومالاق ارىز جازاتىن ادەتتەرى وتكەن داۋىردەن بۇگىنگى داۋىرگە اۋىسىپ، اسقىنىپ كەتكەن. مەكتەپ زيالىلارى (مۇعالىمدەرى) ءوز پىكىرىنەن ايرىلىپ، باسشىلارىنىڭ، بيلىكتىڭ قۇلىنا اينالعان. ولار دا مەكتەپ تابالدىرىعىنان باستاپ بالالاردى ەكى جۇزدىلىككە ۇيرەتەدى. جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ زيالىلارى (ۇستازدارى) شاكىرتتەرىنىڭ ارتىنا تىعىلىپ، قوعامداعى شىندىقتى ايتۋدىڭ ورنىنا ولارعا "وتىرىكتى شىنداي، شىندى قۇداي ۇرعانداي" قىلىپ ايتاتىن اۋرۋعا ۇشىراعان. ءسويتىپ، قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ ەكىجۇزدىلىگى بارا-بارا بەتى بۇلك ەتپەيتىن دوس تۇگىل، تۇگەلدەي ۇلتتى ساتاتىن ساتقىندىققا اينالدى. بۇرىنعىنى ايتپاعاندا، بۇگىنگى زيالىلار 1986 جىلى ازاتتىققا ۇمتىلعان قازاق جاستارىنا بيلىكپەن قوسىلىپ كۇل شاشسا نەمەسە ءمۇلايىمسىپ ۇندەمەي قالسا، وقيعانى تەرەزەدەن باقىلاپ، ىشتەن شىققان شۇبار جىلاندارىن قولىنان ۇستاپ جىبەرمەي "اۋىلدان كەلگەن مامبەتتەر بارا بەرسىن، سەن تىنىش ۇيدە وتىر" دەسە، بۇگىن دە اق-قاراسىن اجىراتپاي جاتىپ ءوزىنىڭ ادال ەڭبەگىن تالاپ ەتكەن ماڭعىستاۋ ەلىن قارالاۋدا. ەندى ءبىر توبى جاستارعا اقىل ايتقان بولىپ ولاردى اداستىرۋدا. بۇدان وتكەن حالىقتى ساتۋدىڭ ۇلگىسىن قازاقستان ينتەلليگەنتسياسىنان باسقا ەش جەردەن تاپپايسىز. ءبارى انىقتالعان سوڭ تۇك بولماعانداي «سول كەزدە جۇرەگىم جىلادى. نە شارا، زامان سولاي بولدى» دەپ كولگىرسىپ، ارتىنان «ەلىم، جەرىم» دەۋلەرىن ءارى قاراي جالعاستىرۋ ولاردىڭ ادەتىنە اينالعان. (1986-دا بىردە-ءبىر اقىن-جازۋشىنىڭ بالاسى سوتتالعان جوق) وسىنداي زيالىلار تۋرالى كوڭىلسىز اڭگىمە قوزعالا قالسا، جورنالشى زيالىلارىمىز "ە، ولار اقىن-جازۋشىلار عوي" دەپ وزدەرىن اقتاپ الۋعا تىرىسادى. ال، بىلايشا كەۋدەلەرىن سوققاندا اقىن-جازۋشىلاردان كەم قالمايدى. جاڭاوزەن قاسىرەتىن ءبىر قازاق تەلەديدارى، ءبىر قازاق ءجۋرناليسى جازعان جوق. تەك، ونى  ورىس جۋرناليستەرى مەن ورىس تەلەكانالدارى كورسەتتى. جاڭاوزەن سۇمدىعى - جالپى قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ (شىعارماشىلدىق، ۇستازدىق، مادەني، تەحنيكالىق) اقساقالدارىنىڭ دا، كوك ساقالدارىنىڭ دا، قارا ساقالدارىنىڭ دا، قىرما ساقالدىلارىنىڭ دا بەت پەردەسىن حالىق الدىندا ءبىرجولا اشىپ بەردى.

حالقىنىڭ الدىندا بولشەۆيكتىك اۋمالى-توكپەلى قىرعىن زامان كەزىندە امان قالۋ ءۇشىن ساتۋدى اۋرۋ مەن ادەتكە اينالدىرعان قازاق ينتەلليگەنتسياسىمەن ونىڭ ۇرپاقتارى قىلمىستارىن جاسىرۋ ءۇشىن بيلىكتىڭ الدىندا جاعىمپازعا دا اينالدى. جاعىمپازدىق تا بۇگىن ءوزىنىڭ "ادەمى جالعاستىعىن" تاپقان. بۇل ادەت بۇگىنگى كۇنى ءتىپتى، كاسىپقويلىق دارەجەگە جەتتى. باستىق بولۋ ءۇشىن اۋەلى جاعىمپازدىقتىڭ قىر-سىرىن ءبىلۋ كەرەك. بىلمەسەڭ ۇيرەنۋ كەرەك. تاۋەلسىزدىك العاننان بەرگى جيىرما جىل ىشىندە جاعىمپازدىق ءتىپتى، ىرگەسى بەرىك جاڭا عىلىمعا اينالدى. ونىڭ ءوزىنىڭ پسيحولوگياسى، ءتىلى، ءدىلى، ەتيكالىق-ەستەتيكالىق، ار-وجداندىق كەڭىستىگى تانىلىپ، انىقتالدى. جوعارىدا ايتىلعانداي باسشىلىققا، بيلىككە ءتۇرلى جولدارمەن كەلگەن، ىرگەتاسى وسال جاس زيالىلاردىڭ، جالپى قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ قىرىقتان اسقاندارىنىڭ جاڭا زامانعا يكەمسىزدىگى دە انىق بايقالدى. ولار بۇرىنعى ء"ازىر اسقا، تىك قاسىق" كوممۋنيستىك پارتيانىڭ ءبارىن دايىنداپ بەرۋىنە ابدەن ۇيرەنگەندەر ەدى. ەندى ولار وزدەرىنەن ەشتەڭە شىقپايتىنىن بىلگەندىكتەن رەسەيگە قايتادان جالتاقتاۋدى باستادى. بۇل جاڭا ومىرگە ءوزىنىڭ بارار جولى جوق قازاقتىق باسشىلىق پەن ونىڭ قوسشىلىعىندا جۇرگەن قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ شاراسىزدىعىنان پايدا بولعان جول. ولار ءبارىن بىرەۋ جاساپ بەرگەنگە ۇيرەنگەن. ايتپەسە، ءوز ەكونوميكاسىنىڭ باسەكەلەستىگىن قامتاماسىز ەتپەي تۇرىپ، تاۋەلسىزدىك رۋحىنىڭ مىزعىماستىعىن ورنىقتىرماي تۇرىپ، ايۋدىڭ اۋزىنا تۇسۋگە جانتالاسا ۇمتىلۋدى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟! (ەۋرو وداق بۇل ماسەلەدە جيىرما جىلدان ارتىق اقىلداستى.)

ء"وزىڭ بىلمە، بىلگەننىڭ ءتىلىن الما" دەگەن قازاق حالقىنىڭ قارعىسى بار. بۇگىنگى قازاق ينتەلليگەنتسياسى-زيالىلارىنا ءدال ايتىلعان. ولاردىڭ جاڭا زامانعا يكەمى كەلىپ، ادال جولمەن ءىس باستاعانداردى، ەل جاقتاعان ازاماتتاردى كورە الماۋشىلىعى بۇگىنگى كۇنى ابدەن ساسىعان قاسيەتتەرىنىڭ ءبىرى. باسقانى بىلاي قويعاندا، قازاق زيالىلىعىنىڭ رامىزىنە اينالعان قازاق اقىن-جازۋشىلارى ءبىر-ءبىرىنىڭ جەكە باسىن، ءبىر-ءبىرىنىڭ شىعارماشىلىعىن  كورە دە، باعالاي دا بىلمەيدى. ەڭ اقىرى، وزدەرىنىڭ قازاق تىلىندە جازعان شىعارمالارىن قازاق حالقى جويىلسا، كىم وقيتىنىن تۇسىنۋدەن قالعان. سول ءتىلدىڭ جايىن ايتىپ، قامىن جەۋگە باستارى بىرىكپەيدى. ءتىرى جۇرگەن ەكى مىڭداي اقىن-جازۋشى اقوردانىڭ الدىنا توبىمەن بارىپ، قازاق ءتىلىنىڭ مۇشكىل قالىن پرەزيدەنتتەن تالاپ ەتسە ءتىل باياعىدا-اق باسقا دەڭگەيدە بولار ەدى. (ولار جىلى ۇيدە وتىرىپ قويعان قولىنىڭ ءوزىن، بايقاماي قويىپپىن دەپ جەمە-جەمگە كەلگەندە ۇيالماي-قىزارماي بەزىپ شىعادى.) ءتىلىم، ءدىلىم دەپ جۇرگەن، دارىندى اقىن م. شاحانوۆتى ءتۇسىنىپ، سوڭىنان ەرىپ قولداماق تۇگىل، كورە الماۋشىلىقتان ونىڭ: نە شىعارماشىلىعىن، نە حالىق ءۇشىن جاساپ جۇرگەن ءىسىن باعالاۋعا ورەلەرى جەتپەيدى.

سونداي-اق جوعارىدا سانامالاعان كەمشىلىكتەرىن جاسىرۋ ءۇشىن قازاقتىڭ اكىمشىلىك، شىعارماشىلىق، مادەني، وقۋ سالالارىنداعى زيالىلارى بوسپەگە اينالعان. جوقتى بار قىلىپ، شامالى جەتىستىكتى كورسەتۋگە كەلگەندە ەزۋلەرى اق كوبىكتەنىپ ۇزاق كوپىرەدى. قارا حالىقتى الداپ، اقىماققا اينالدىرۋعا كەلگەندە الدارىنا جان سالمايدى. «قازاق مەكتەپتەرى سالىنىپ جاتىر، ءتىل ماسەلەسى جۋىق ارادا شەشىلەدى» دەيدى. ال، جاڭا مەكتەپتەردى ءبىتىرىپ جاتقان وقۋشىلاردىڭ تۇگەلگە جۋىعى "اباي جولى" رومانىنىڭ ءبىر سويلەمىن وقىپ تۇسىنبەيتىنى، باسىم كوپشىلىگىنىڭ نە قازاق، نە ورىس ەمەس  بولىپ شىعىپ جاتقاندارى ولاردى تولعاندىرمايدى دا. ەكونوميكا سالاسىنداعى "جەتىستىكتەردى" جاڭاوزەن سۇمدىعى انىقتاپ بەردى. اينالىپ كەلگەندە جيىرما جىل وتسە دە كەڭەس زامانىنداعىداي جالعان اقپارات، كوپىرمە ءسوز.

ەل مەن جەردىڭ جايىنا وقىماعان قاراپايىم قازاقتىڭ ءوزى الاڭداپ جۇرگەندە، ابدەن يىستەنىپ ساسىعان قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ قالىڭ ەلدىڭ ارتىندا بۇعىپ جاتۋ سەبەبىنىڭ وسىلايشا سەگىز قىرىن انىقتاعان دا سياقتىمىز. قورىتا كەلگەندە، قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ ءۇنسىز جاتۋىنىڭ نەگىزگى سىرى - ازاماتتىق پىكىرى مەن ادامدىق بەت بەينەسىنىڭ جوقتىعىنان. ول بولۋ ءۇشىن: توڭمويىن وزىمشىلدىك، بيلىكقۇمارلىق، جاعىمپازدىق، ەكىجۇزدىلىك، ساتقىندىق، يكەمسىزدىك، كورەالماۋشىلىق، بوسپەلىكتەن ارىلۋ كەرەك.

«اباي-اقپارات»