Reseylik VZ.ru basylymynda sayasy sholushy Andrey Medvedevting alash balasyna oy salar «Mir vzyalsya za stroiytelistvo novyh imperiy» atty maqalasy jaryq kórdi.

Qarabaq soghysy jәne oghan qatysushy syrtqy kýshter shartty halyqaralyq qúqyqty kórge kómuding aiqyn belgisi bolyp tabylady.

Bir týsinikti dýnie atalghan prosess KSRO-nyng ydyrauynan bastau aldy (Mihail Sergeevichke, bizde «Pissa Hat» bolghany ýshin myng alghys), әri әlemde tek bir ghana beterqaghanat (sverhderjava) qaldy. Jana konservatorlar XXI ghasyr Amerika ýstemdigining dәuiri bolady degenge imanday sendi. Osy bir qisyq keste әldebir әlemdik tәrtipting ýlgisi dep tanylyp, jahandyq poliysey әldeneni óz baqylauyna ala bastady.

Dәl qazir AQSh birtútas BLM, teze salyp tize batyratyn polisiya, preziydent oryntaghy ýshin bastary shayqalghan milary qozghalghan aqsaqaldar talasuda, bәrimzge aiqyny Amerika endigi jerde eshteneni baqylap jetsitirip otyrghan joq.

Osylaysha, biz eski kelisimderding týke alghysyz bolyp qaluyn әm jana imperiyalardyng ómirge keluine kuә boludamyz. Olar eski ambisiyalargha, territoriyalyq talapqa әm korporativtik әleuettilikke iyek sýieydi. Eng aiqyn mysal – Týrkiya men Qytay. Týrkiya tóniregine barsha týrki halyqtaryn toptastyratyn «Neoosman imperiyasy», «Úly Túran» jobasyn basqasha qalay atasang da ózing bilesin.

Qytay ekonomika, investisiya jәne qauipsizdik arqyly óz modelin ómirge әkelude. Biz sizderden baghynyshty boludy talap etpeymiz, qayta bizding jahandyq korporasiyamyzdyng agha әriptesteri bolsandar bolghany deydi. Osylaysha Qytay Afrikagha basyn súqty. Osylaysha Qytay orys yqpalyn joqqa shygharyp, Serbiyada júmys jasap jatyr. Tap osylaysha Pәkistan, Aunvnstan, Orta Aziyada óz bilgenin isteude. 

Óz kezeginde Fransiya ózin Europada, Afrikada jәne Shyghys Jerorta tenizinde erekshe oiynshy keypinde sezinedi. Fransuzdar Sýriya, Ortalyq Afrika Respublikasynda jәne Maliyde soghysuda. Olardyng әskeriyleri Europany lankesterden qorghaudamyz degenge bek senimdi. Liviyany dýrbelenge úryndyrghanda fransuzdar. Livangha qamqor qolyn sozyp, el teris qaraghan Tegerangha jyly qabaq tanytty. Fransuzdar óz proksi-imperiyasyn qúra bastady. Týrikting de, fransuzdyng da óz oilaghandary ózderinde.

Britaniyalyq proksi-imperiya ómir sýre bastady. HSBC syndy jahandyq bank jelisi arqyly, joo arqyly, dәstýr arqyly (Kanada nemese Avstraliya), ózgelerding óz elinde jymqyrghandaryn Londonda saqtauy arqyly degenderine jetip otyr.

German ýlgisi – Europagha ekonomikalyq baqylau jasap, shetkeri ornalasqan Grekiya nemese Ukraina siyaqtylardy syghargha biytin qaldyrmay tonau. Polyaktar da jatsa túrsa jana Rechi Pospolitany qalpyna keltirip, Belorus pen Ukrainagha óz erkin tanugha ket әri emes. Búl demokratiyagha degen mahabbat ta emes, erek rusofobiyada emes. Búl – Polishalyq «ot moja do moja» úrandy imperiyalyq qayyra týleui.

Iran da eshkimnen qalyspay shiit beldeuin týzuge kiristi. Shiit beldeui Irak pen Sýriya jәne Livangha deyin sozylady. Qyzylbastar Aughanstan men Tәjikstanda Qytaymen teketiresude. Olar búnymen toqtalmay, Yemen arqyly sauditterge óz dәtterin aituda. Búnysy nәtiyje berip, búryn birin-biri it etinen jek kóretin Izraili men Búghaz monarhiyasyn ayaq astynan auyz jalastyrdy.

Yaghni, tayau jyldarda biz jana imperiyalardyng ózara soqtyghysuynyng kuәsi bolamyz. Búl jana tarihy kezende BÚÚ qauqar qylugha jaramaydy. Búl aqiqat shyndyq. Meni tolghandyratyn jalqy saual: «Osy jana әlemdegi Resey róli». Resey óz mýddesin qalay qorghay alady? Kimmen birigip, qanday modeli týzuge qam jasaydy? Eger Resey 2.0 ómirge kele qalsa, onda syrtqy sayasat ta, ishki sayasat ta mýldem basqasha keyipke enedi emes pe!? Tap osy kezde Aleksandr Ýshinshi dәuirindegi sýmireyip, Kushkada qolgha týsken aghylshynnyng núsqaushylaryn qamshymen qualap jýrip sabaytyn kýn bizge de tuady. Osy sabaghany ýshin patsha aghzam general Komarovqa altyn qylysh tartu etkenin esten shygharmayyq. 

Jabyla qanday ýlgi bizge qolayly, ony qalay týzemiz tóniregindegi kýrmeui qiyn mәseleni birjayly etpesek, bәrinen kesh qalamyz. 

Ábil-Serik Áliakbar

Abai.kz