Qazaq tilinde birshama mәseleler bary belgili. Elimizdegi jәne jahandanugha baylanysty soqqylar tilimizdi óz túghyryna shygharmay túrghan bir uaqytta, elimizdi «agent» atty apiyn jaulay bastady. Dýnie jýzi ghalymdary internet pen agentke psihologiyalyq jәne medisinalyq jaqtarynan tolyqtay zertteu jýrgizip, onyng ziyandy jaqtaryn әshkereledi. Al filologiyalyq mәni, onyng tilge tiygizetin ziyany әli tolyqtay zerttelmegen.

AGENTTING MÁSELESIN MEMLEKETTIK DÁREJEDE KÓTERU QAJET

Agentting ziyandyghy jayly maqalalar, zertteuler búqaralyq aqparat qúraldarynda kóptep jariyalandy jәne jariyalanuda. Onyng vertualdy ómir ekenin, oghan kirgen adam basqa dýniyege kirip, shynayy dýniyeden aiyrylatyndaryn da psihologtar tәptishtep dәleldep berude. Alayda «auyz aitqanmen» mәsele sheshiletin týri joq. Múnymenen jastar agentten aiyrlar týri bar ma?

Qazaq tilinde birshama mәseleler bary belgili. Elimizdegi jәne jahandanugha baylanysty soqqylar tilimizdi óz túghyryna shygharmay túrghan bir uaqytta, elimizdi «agent» atty apiyn jaulay bastady. Dýnie jýzi ghalymdary internet pen agentke psihologiyalyq jәne medisinalyq jaqtarynan tolyqtay zertteu jýrgizip, onyng ziyandy jaqtaryn әshkereledi. Al filologiyalyq mәni, onyng tilge tiygizetin ziyany әli tolyqtay zerttelmegen.

AGENTTING MÁSELESIN MEMLEKETTIK DÁREJEDE KÓTERU QAJET

Agentting ziyandyghy jayly maqalalar, zertteuler búqaralyq aqparat qúraldarynda kóptep jariyalandy jәne jariyalanuda. Onyng vertualdy ómir ekenin, oghan kirgen adam basqa dýniyege kirip, shynayy dýniyeden aiyrylatyndaryn da psihologtar tәptishtep dәleldep berude. Alayda «auyz aitqanmen» mәsele sheshiletin týri joq. Múnymenen jastar agentten aiyrlar týri bar ma?

Mәlimetterge sýiensek, mail.ru agentti 1 minutta 2 million adam qoldanady eken. Al elimizde internetti paydalanatyn adamdardyng sany 3 milliongha juyq. Búl kórsetkish agentti paydalanushylardy eseptemegende shyqqan nәtiyje. Endeshe, 3 million internet paydalanushylargha mobilidi agent paydalanushylardy qosyp eseptey beriniz. Qazir elimizdegi әrbir jasóspirimning qolynda bir-bir úyaly telefon bar dep eseptesek, olardyng 90%-y agentpen auyrady. Kýnining kem degende 7-8 saghatyn úyaly telefongha termilumen ótkizedi. Búl degen óte qorqynyshty jaghday. Elimizdegi jasóspirimderding 90%-y ózge bir dýniyede kýn keship jatyr degen sóz. Psihologtardyng aituynsha, vertualdy ómirde jýrgen adam shynayy dýniyemen baylanysy nashar, kez kelgen nәrsege ashulanshaq, adammen jarqyn qabaqty sóilespeytin, minezi qatuly bolyp tәrbiyelenedi-mys. Mәselen, songhy uaqyttarda elimiz suisid boyynsha әlemde birinshi oryngha shyqty. Óz ózin óltirip jatqandardyng deni jastar men jasóspirimder. Búlardyng múnday aurugha shaldyghuyna agent sebep emes dep aita alamyz ba? Áleumettik jaghdaylar da sebep. Biraq, suisidting órshui elimizge mail.ru agentting keluimen astasyp jatyr.

Mәselen, tehnologiyasy óte jyldam qarqynmen damyp jatqan Ontýstik Koreya internetke tәueldi adamdardyng sany tym kóbeyip bara jatqandaryn últtyq dengeyge deyin kóterdi. Jaqynda osy elde bir jigit «internetke kóp kiresin» dep aiyptaghany ýshin shyday almay, anasyn ólimshi qyp sabap, 20 jyl bas bostandyghynan aiyrylghan. Al kompiuterding aldynda as-susyz, úiqysyz 5 kýn otyrghan adam әbden sharshaghannan kóz júmghan. Taghy bir erli-zayypty internetke әuestengeni sonshalyqty, 3 ailyq sәbiyining ashtan ólgenin bayqamapty.

Múnday jaghdaylar Qazaqstanda shyghyp jatqany turaly derekter tirkelgen joq. Alayda jastardyng psihologiyasy aurugha shaldyghyp jatqany belgili. Olar shynayy ómirden mýldem alystap ketken. Eng soraqysy, olardyng sanynyng óte kóptiginde. Vertualdy ómirde jýrgendikten olar shynayy ómirdegi adamdarmen ara-qatynasy suyp, suisid siyaqty aurulargha shaldyghuy әbden mýmkin ekendigin dәrigerler de joqqa shygharmaydy. Endeshe, Ontýstik Koreya siyaqty agentti memlekettik dәrejedegi problemagha  ne ýshin kótermeske?

Qazaq tilining agentte qorlanuy

Mail.ru agentti kompiuter arqyly paydalanatyndargha qaraghanda mobilidi agentti paydalanushylar óte kóp. Al úyaly telefondardyng basym bóliginde qazaq tiline tәn «ә,i,n,gh,ý,ú,q,ó,h» dybystary joq. Sol sebepti agentte tilimizding shúbarlanuy kóptep kezdesedi. Sonymen birge «agentshikter» úzaq sózderdi jazugha eringendikten, olardy beysauat qysqartyp qoldana beredi. Mәselen, myna bir dialogqa qaranyz:

-  Salem. Kalay?

-  Jaksy. Oziyn?

-  Jaksy. Ne istep? Ne jan?

-  Tynyshtyk... Ozinde?

-  Tynysh...

Osylaysha dialog órby beredi. Ana tilimiz orys tilining yqpalynan shygha almay jatqanda, oghan agent kelip qosyldy. Qazaq tildi agentting núsqalary bar.Alayda agentinizdi qosqan boyda «Qotaryluda» degen jazu shyghady. Búl agentiniz qosylyp jatyr degen sóz. Qazaq әdette qazandaghy tamaqty týbin kórsetip qúiyp alghanda, tauysyp qoyghanda «qotaryp aldy» dep aitady . Al «Baghdarlamalar tenshelimindegi» «Spamgha qarsy» bóliminen «Elemeu, biraq saqtau», «Ashu, biraq aldymen súrau», degen sózderden ne úqtynyz? Áytpese, «Baylanystar tizimindegi» «Sýzip jýretin» baylanys aqparattaryn beyneleu», «suretti «sýzip jýretin» baylanys aqparattar ishinde beyneleu», «Kontaktige tintuirdi aparghanda qalqymaly kenesterdi kórsetu», «Beyne shetterine jabysyp qalu mýmkindigi» degenderdi týsinesiz be? «Antispamdy baptau» degennen ne úghugha bolady?

Osy sebepti agentting qazaqsha núsqalaryn qoldanushylar kemde kem. Jastardyng kóbisi agentting oryssha núsqalaryn qoldanady. Mәselen, agenttegi oryssha aralas myna dialogqa qaranyz:

-      Priyvet!

-      Salem!

-      My znakomy?

-      Net, no birak siz magan drujba predlogati ettiniyz...

-      A-a-a!

-      Kay jaktansyz?

-      Semeyden. A vy?

-      Taldyktan.

-      M-m-m!

-      Nastroeniyen kak?

-      Normalino! A sizdiyn!

-      Toje jaksy.

Múnan artyq tildi qorlau bola ma? Búl dialog qazaqsha ma, әlde oryssha ma? Ajyrata almaysyz.  Jastarymyz agentte kem degende kýnine 7-8 saghat sóilesip otyrsa, tilderi qanday bolyp shyqpaq? Erteng betpe-bet kezdeskende ýstip sóilesetin bolsa, óz túghyryna shygha almay túrghan tilimizdi qalay týzeymiz?

Jasóspirimderding sauattylyghyn tekseru maqsatymen auyldy jerdegi bir mektepting 9-synyp oqushylaryna zertteu jýrgizip kórdik. Tekseru barysynda, synyptaghy 20 oqushynyng 16-sy sabaq ýstinde agentte otyratynyn anyqtadyq. Búl synyptaghy oqushylardyng 80%-yn qúraydy. Búl tek sabaq ýstindegi agent qoldanushylar. Sabaqtan son, bos uaqytynda búl oqushylar arasyndaghy agent paydalanushyr 100%-gha jetetinine kýmәn joq. Oqushylardyng sauatty jazuyn tekseru maqsatymen qazaq tili pәnining múghalimimen kelise otyryp, әdil týrde «diktant» júmysyn jýrgizdik. Nәtiyjede, 20 oqushynyng ekeui «2», on ekisi «3», tórteui «4», qalghan ekeui «5» degen baghagha layyq boldy. Mine, búl shaghyn bir mekteptegi shaghyn bir synyp. Elimizde osynday synyptardyng qanshamasy bar. Jastarymyz bolashaqta bir-birimen osylaysha agent tilimen sóilesetin bolsa, qazaq tilining bitken kýni sol boluy kerek.

Agentting múnan basqa tolyp jatqan ziyandyghymen kesiri qanshama ekeni belgili. Jastarymyz uaqyttaryn bosqa sarp etude. Sabaq oqyp, sportpen shúghyldanyp, paydaly әreketterding ornyna agentke baylanyp otyrady. Búl jaghdayda jastarymyzdan bolashaqta ýmit kýtuge bola ma? Biraz jyldan song elimizding tizginin kimge tapsyramyz? Ózge әlemde ómir sýrip jatqan osynau mәngýrtterge me? Álde, tilderi shúbarlanghan shúbar jylandargha ma? Oilanayyq.

Dinmúhamed Anarbekúly

2-kurs studenti

http://www.mtdi.kz/kz/makalalar/til-bilimi/683-agent-sauatsyz