قازاق تىلىندە ءبىرشاما ماسەلەلەر بارى بەلگىلى. ەلىمىزدەگى جانە جاھاندانۋعا بايلانىستى سوققىلار ءتىلىمىزدى ءوز تۇعىرىنا شىعارماي تۇرعان ءبىر ۋاقىتتا، ەلىمىزدى «اگەنت» اتتى اپيىن جاۋلاي باستادى. دۇنيە ءجۇزى عالىمدارى ينتەرنەت پەن اگەنتكە پسيحولوگيالىق جانە مەديتسينالىق جاقتارىنان تولىقتاي زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، ونىڭ زياندى جاقتارىن اشكەرەلەدى. ال فيلولوگيالىق ءمانى، ونىڭ تىلگە تيگىزەتىن زيانى ءالى تولىقتاي زەرتتەلمەگەن.

اگەنتتىڭ ماسەلەسىن مەملەكەتتىك دارەجەدە كوتەرۋ قاجەت

اگەنتتىڭ زياندىعى جايلى ماقالالار، زەرتتەۋلەر بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا كوپتەپ جاريالاندى جانە جاريالانۋدا. ونىڭ ۆەرتۋالدى ءومىر ەكەنىن، وعان كىرگەن ادام باسقا دۇنيەگە كىرىپ، شىنايى دۇنيەدەن ايىرىلاتىندارىن دا پسيحولوگتار تاپتىشتەپ دالەلدەپ بەرۋدە. الايدا «اۋىز ايتقانمەن» ماسەلە شەشىلەتىن ءتۇرى جوق. مۇنىمەنەن جاستار اگەنتتەن ايىرلار ءتۇرى بار ما؟

قازاق تىلىندە ءبىرشاما ماسەلەلەر بارى بەلگىلى. ەلىمىزدەگى جانە جاھاندانۋعا بايلانىستى سوققىلار ءتىلىمىزدى ءوز تۇعىرىنا شىعارماي تۇرعان ءبىر ۋاقىتتا، ەلىمىزدى «اگەنت» اتتى اپيىن جاۋلاي باستادى. دۇنيە ءجۇزى عالىمدارى ينتەرنەت پەن اگەنتكە پسيحولوگيالىق جانە مەديتسينالىق جاقتارىنان تولىقتاي زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، ونىڭ زياندى جاقتارىن اشكەرەلەدى. ال فيلولوگيالىق ءمانى، ونىڭ تىلگە تيگىزەتىن زيانى ءالى تولىقتاي زەرتتەلمەگەن.

اگەنتتىڭ ماسەلەسىن مەملەكەتتىك دارەجەدە كوتەرۋ قاجەت

اگەنتتىڭ زياندىعى جايلى ماقالالار، زەرتتەۋلەر بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا كوپتەپ جاريالاندى جانە جاريالانۋدا. ونىڭ ۆەرتۋالدى ءومىر ەكەنىن، وعان كىرگەن ادام باسقا دۇنيەگە كىرىپ، شىنايى دۇنيەدەن ايىرىلاتىندارىن دا پسيحولوگتار تاپتىشتەپ دالەلدەپ بەرۋدە. الايدا «اۋىز ايتقانمەن» ماسەلە شەشىلەتىن ءتۇرى جوق. مۇنىمەنەن جاستار اگەنتتەن ايىرلار ءتۇرى بار ما؟

مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، mاil.ru اگەنتتى 1 مينۋتتا 2 ميلليون ادام قولدانادى ەكەن. ال ەلىمىزدە ينتەرنەتتى پايدالاناتىن ادامداردىڭ سانى 3 ميلليونعا جۋىق. بۇل كورسەتكىش اگەنتتى پايدالانۋشىلاردى ەسەپتەمەگەندە شىققان ناتيجە. ەندەشە، 3 ميلليون ينتەرنەت پايدالانۋشىلارعا ءموبيلدى اگەنت پايدالانۋشىلاردى قوسىپ ەسەپتەي بەرىڭىز. قازىر ەلىمىزدەگى ءاربىر ءجاسوسپىرىمنىڭ قولىندا ءبىر-ءبىر ۇيالى تەلەفون بار دەپ ەسەپتەسەك، ولاردىڭ 90%-ى اگەنتپەن اۋىرادى. كۇنىنىڭ كەم دەگەندە 7-8 ساعاتىن ۇيالى تەلەفونعا تەرمىلۋمەن وتكىزەدى. بۇل دەگەن وتە قورقىنىشتى جاعداي. ەلىمىزدەگى جاسوسپىرىمدەردىڭ 90%-ى وزگە ءبىر دۇنيەدە كۇن كەشىپ جاتىر دەگەن ءسوز. پسيحولوگتاردىڭ ايتۋىنشا، ۆەرتۋالدى ومىردە جۇرگەن ادام شىنايى دۇنيەمەن بايلانىسى ناشار، كەز كەلگەن نارسەگە اشۋلانشاق، اداممەن جارقىن قاباقتى سويلەسپەيتىن، مىنەزى قاتۋلى بولىپ تاربيەلەنەدى-مىس. ماسەلەن، سوڭعى ۋاقىتتاردا ەلىمىز سۋيتسيد بويىنشا الەمدە ءبىرىنشى ورىنعا شىقتى. ءوز ءوزىن ءولتىرىپ جاتقانداردىڭ دەنى جاستار مەن جاسوسپىرىمدەر. بۇلاردىڭ مۇنداي اۋرۋعا شالدىعۋىنا اگەنت سەبەپ ەمەس دەپ ايتا الامىز با؟ الەۋمەتتىك جاعدايلار دا سەبەپ. بىراق، ءسۋيتسيدتىڭ ءورشۋى ەلىمىزگە mail.ru اگەنتتىڭ كەلۋىمەن استاسىپ جاتىر.

ماسەلەن، تەحنولوگياسى وتە جىلدام قارقىنمەن دامىپ جاتقان وڭتۇستىك كورەيا ينتەرنەتكە تاۋەلدى ادامداردىڭ سانى تىم كوبەيىپ بارا جاتقاندارىن ۇلتتىق دەڭگەيگە دەيىن كوتەردى. جاقىندا وسى ەلدە ءبىر جىگىت «ينتەرنەتكە كوپ كىرەسىڭ» دەپ ايىپتاعانى ءۇشىن شىداي الماي، اناسىن ءولىمشى قىپ ساباپ، 20 جىل باس بوستاندىعىنان ايىرىلعان. ال كومپيۋتەردىڭ الدىندا اس-سۋسىز، ۇيقىسىز 5 كۇن وتىرعان ادام ابدەن شارشاعاننان كوز جۇمعان. تاعى ءبىر ەرلى-زايىپتى ينتەرنەتكە اۋەستەنگەنى سونشالىقتى، 3 ايلىق ءسابيىنىڭ اشتان ولگەنىن بايقاماپتى.

مۇنداي جاعدايلار قازاقستاندا شىعىپ جاتقانى تۋرالى دەرەكتەر تىركەلگەن جوق. الايدا جاستاردىڭ پسيحولوگياسى اۋرۋعا شالدىعىپ جاتقانى بەلگىلى. ولار شىنايى ومىردەن مۇلدەم الىستاپ كەتكەن. ەڭ سوراقىسى، ولاردىڭ سانىنىڭ وتە كوپتىگىندە. ۆەرتۋالدى ومىردە جۇرگەندىكتەن ولار شىنايى ومىردەگى ادامدارمەن ارا-قاتىناسى سۋىپ، سۋيتسيد سياقتى اۋرۋلارعا شالدىعۋى ابدەن مۇمكىن ەكەندىگىن دارىگەرلەر دە جوققا شىعارمايدى. ەندەشە، وڭتۇستىك كورەيا سياقتى اگەنتتى مەملەكەتتىك دارەجەدەگى پروبلەماعا  نە ءۇشىن كوتەرمەسكە؟

قازاق ءتىلىنىڭ اگەنتتە قورلانۋى

Mail.ru اگەنتتى كومپيۋتەر ارقىلى پايدالاناتىندارعا قاراعاندا ءموبيلدى اگەنتتى پايدالانۋشىلار وتە كوپ. ال ۇيالى تەلەفونداردىڭ باسىم بولىگىندە قازاق تىلىنە ءتان «ءا،ءى،ڭ،ع،ءۇ،ۇ،ق،ءو،ھ» دىبىستارى جوق. سول سەبەپتى اگەنتتە ءتىلىمىزدىڭ شۇبارلانۋى كوپتەپ كەزدەسەدى. سونىمەن بىرگە «اگەنتشيكتەر» ۇزاق سوزدەردى جازۋعا ەرىنگەندىكتەن، ولاردى بەيساۋات قىسقارتىپ قولدانا بەرەدى. ماسەلەن، مىنا ءبىر ديالوگقا قاراڭىز:

-  سالەم. كالاي؟

-  جاكسى. وزين؟

-  جاكسى. نە يستەپ؟ نە جان؟

-  تىنىشتىك... وزيندە؟

-  تىنىش...

وسىلايشا ديالوگ ءوربي بەرەدى. انا ءتىلىمىز ورىس ءتىلىنىڭ ىقپالىنان شىعا الماي جاتقاندا، وعان اگەنت كەلىپ قوسىلدى. قازاق ءتىلدى اگەنتتىڭ نۇسقالارى بار.الايدا اگەنتىڭىزدى قوسقان بويدا «قوتارىلۋدا» دەگەن جازۋ شىعادى. بۇل اگەنتىڭىز قوسىلىپ جاتىر دەگەن ءسوز. قازاق ادەتتە قازانداعى تاماقتى ءتۇبىن كورسەتىپ قۇيىپ العاندا، تاۋىسىپ قويعاندا «قوتارىپ الدى» دەپ ايتادى . ال «باعدارلامالار تەڭشەلىمىندەگى» «سپامعا قارسى» بولىمىنەن «ەلەمەۋ، بىراق ساقتاۋ»، «اشۋ، بىراق الدىمەن سۇراۋ»، دەگەن سوزدەردەن نە ۇقتىڭىز؟ ايتپەسە، «بايلانىستار تىزىمىندەگى» «ءسۇزىپ جۇرەتىن» بايلانىس اقپاراتتارىن بەينەلەۋ»، «سۋرەتتى «ءسۇزىپ جۇرەتىن» بايلانىس اقپاراتتار ىشىندە بەينەلەۋ»، «كونتاكتىگە ءتىنتۋىردى اپارعاندا قالقىمالى كەڭەستەردى كورسەتۋ»، «بەينە شەتتەرىنە جابىسىپ قالۋ مۇمكىندىگى» دەگەندەردى تۇسىنەسىز بە؟ «انتيسپامدى باپتاۋ» دەگەننەن نە ۇعۋعا بولادى؟

وسى سەبەپتى اگەنتتىڭ قازاقشا نۇسقالارىن قولدانۋشىلار كەمدە كەم. جاستاردىڭ كوبىسى اگەنتتىڭ ورىسشا نۇسقالارىن قولدانادى. ماسەلەن، اگەنتتەگى ورىسشا ارالاس مىنا ديالوگقا قاراڭىز:

-      پريۆەت!

-      سالەم!

-      مى زناكومى؟

-      نەت، نو بيراك سيز ماگان درۋجبا پرەدلوگات ەتتينيز...

-      ا-ا-ا!

-      كاي جاكتانسىز؟

-      سەمەيدەن. ا ۆى؟

-      تالدىكتان.

-      م-م-م!

-      ناستروەنيەن كاك؟

-      نورمالنو! ا سيزدين!

-      توجە جاكسى.

مۇنان ارتىق ءتىلدى قورلاۋ بولا ما؟ بۇل ديالوگ قازاقشا ما، الدە ورىسشا ما؟ اجىراتا المايسىز.  جاستارىمىز اگەنتتە كەم دەگەندە كۇنىنە 7-8 ساعات سويلەسىپ وتىرسا، تىلدەرى قانداي بولىپ شىقپاق؟ ەرتەڭ بەتپە-بەت كەزدەسكەندە ءۇستىپ سويلەسەتىن بولسا، ءوز تۇعىرىنا شىعا الماي تۇرعان ءتىلىمىزدى قالاي تۇزەيمىز؟

جاسوسپىرىمدەردىڭ ساۋاتتىلىعىن تەكسەرۋ ماقساتىمەن اۋىلدى جەردەگى ءبىر مەكتەپتىڭ 9-سىنىپ وقۋشىلارىنا زەرتتەۋ جۇرگىزىپ كوردىك. تەكسەرۋ بارىسىندا، سىنىپتاعى 20 وقۋشىنىڭ 16-سى ساباق ۇستىندە اگەنتتە وتىراتىنىن انىقتادىق. بۇل سىنىپتاعى وقۋشىلاردىڭ 80%-ىن قۇرايدى. بۇل تەك ساباق ۇستىندەگى اگەنت قولدانۋشىلار. ساباقتان سوڭ، بوس ۋاقىتىندا بۇل وقۋشىلار اراسىنداعى اگەنت پايدالانۋشىر 100%-عا جەتەتىنىنە كۇمان جوق. وقۋشىلاردىڭ ساۋاتتى جازۋىن تەكسەرۋ ماقساتىمەن قازاق ءتىلى ءپانىنىڭ مۇعالىمىمەن كەلىسە وتىرىپ، ءادىل تۇردە «ديكتانت» جۇمىسىن جۇرگىزدىك. ناتيجەدە، 20 وقۋشىنىڭ ەكەۋى «2»، ون ەكىسى «3»، تورتەۋى «4»، قالعان ەكەۋى «5» دەگەن باعاعا لايىق بولدى. مىنە، بۇل شاعىن ءبىر مەكتەپتەگى شاعىن ءبىر سىنىپ. ەلىمىزدە وسىنداي سىنىپتاردىڭ قانشاماسى بار. جاستارىمىز بولاشاقتا ءبىر-بىرىمەن وسىلايشا اگەنت تىلىمەن سويلەسەتىن بولسا، قازاق ءتىلىنىڭ بىتكەن كۇنى سول بولۋى كەرەك.

اگەنتتىڭ مۇنان باسقا تولىپ جاتقان زياندىعىمەن كەسىرى قانشاما ەكەنى بەلگىلى. جاستارىمىز ۋاقىتتارىن بوسقا سارپ ەتۋدە. ساباق وقىپ، سپورتپەن شۇعىلدانىپ، پايدالى ارەكەتتەردىڭ ورنىنا اگەنتكە بايلانىپ وتىرادى. بۇل جاعدايدا جاستارىمىزدان بولاشاقتا ءۇمىت كۇتۋگە بولا ما؟ ءبىراز جىلدان سوڭ ەلىمىزدىڭ تىزگىنىن كىمگە تاپسىرامىز؟ وزگە الەمدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان وسىناۋ ماڭگۇرتتەرگە مە؟ الدە، تىلدەرى شۇبارلانعان شۇبار جىلاندارعا ما؟ ويلانايىق.

دىنمۇحامەد اناربەكۇلى

2-كۋرس ستۋدەنتى

http://www.mtdi.kz/kz/makalalar/til-bilimi/683-agent-sauatsyz