Áruaqtar әlemi
Kýn seysenbi. Kókbazardyng janynan jýretin sary avtobusqa otyrdym. Baghytym - Kensay ziraty. 60-nómirli avtobus asyqpaydy eken. Ábu Sәrsenbaev kóshesinen týsirip ketti. Aldymda eki aiyrylghan jol. Ong jaqtaghysymen jýrseng 1-Kensaygha kiresin. Sol jaqtaghy jol 2-Kensaygha aparady. Solay qaray bettedim...
Tabighattyng tamashasy osynda. Japalaqtap jaughan qardy aitsanshy? Jer iyiskemey joq bolady. Órge kóterilgen sayyn, ókpeng qysylady. Taban astyndaghy erigen qar bylsh-bylsh etedi. Aldymnan birine-biri tizbektelgen kólikter shygha keldi. Olardyng shashyratyp ótken shalshyghynan shalbarym әbden býlindi. 2-Kensaydyng qyr-jotasyna deyin zirat qaptapty. Ótken jyly azdau siyaqty edi. Qazir say-salanyng bәri - ay belgili qabir. Anau-mynau emes, enseli beyitter. Qúddy bir qabirqala siyaqty. Búryn zirattar qarapayym bolushy edi. Qazir Kensayda qabirjarys ótip jatqanday. Sәuletin asyryp túryp salghan mazarlar. Birinen-biri asady. Qúlpytasy óz aldyna, qorshauyna da jyltyr tas japsyrylghan. Arasynda sanylau joq. Ýlkendi-kishili zirattar bir-birine japsarlasyp salynghan. Birine últaraqtay, endi birine kólemdi jer búiyrghan. Soghan qaraghanda, endi beyit te bay-kedeyding bólisine ainalghanday.

Áruaqtar әlemi
Kýn seysenbi. Kókbazardyng janynan jýretin sary avtobusqa otyrdym. Baghytym - Kensay ziraty. 60-nómirli avtobus asyqpaydy eken. Ábu Sәrsenbaev kóshesinen týsirip ketti. Aldymda eki aiyrylghan jol. Ong jaqtaghysymen jýrseng 1-Kensaygha kiresin. Sol jaqtaghy jol 2-Kensaygha aparady. Solay qaray bettedim...
Tabighattyng tamashasy osynda. Japalaqtap jaughan qardy aitsanshy? Jer iyiskemey joq bolady. Órge kóterilgen sayyn, ókpeng qysylady. Taban astyndaghy erigen qar bylsh-bylsh etedi. Aldymnan birine-biri tizbektelgen kólikter shygha keldi. Olardyng shashyratyp ótken shalshyghynan shalbarym әbden býlindi. 2-Kensaydyng qyr-jotasyna deyin zirat qaptapty. Ótken jyly azdau siyaqty edi. Qazir say-salanyng bәri - ay belgili qabir. Anau-mynau emes, enseli beyitter. Qúddy bir qabirqala siyaqty. Búryn zirattar qarapayym bolushy edi. Qazir Kensayda qabirjarys ótip jatqanday. Sәuletin asyryp túryp salghan mazarlar. Birinen-biri asady. Qúlpytasy óz aldyna, qorshauyna da jyltyr tas japsyrylghan. Arasynda sanylau joq. Ýlkendi-kishili zirattar bir-birine japsarlasyp salynghan. Birine últaraqtay, endi birine kólemdi jer búiyrghan. Soghan qaraghanda, endi beyit te bay-kedeyding bólisine ainalghanday.
Kýmis kýmbezdi kesene alystan kóz tartady eken. Tәni topyraqqa tapsyrylghan mazar iyesining kim ekenin bilgim kelgeni. Solay qaray ayandadym. Aynala appaq qar. Qardyng qalyndyghy sonshalyq, qabirding qorshauy qaysy, qúlpytasy qaysy ekenin aiyryp bolmaysyn. Marqúmgha ziyan keltirip almayynshy dep kelem. Búryn әjem: «Qabirdi basugha bolmaydy. Astynda jatqan adamgha auyrlyq bolady», - deytin. Myna auyr tastargha qarap aza boyym qaza boldy. «Tas astynda bastyrylghan әruaqtar qanday kýide eken?».
«Bisimillәmdi» aityp, bir beyitting janyna jaqyndagham. Sol ayaghym bir shúnqyrgha sýngip ketti. Shúnghyrdyng terendigi sonshalyq, otyra qalyppyn. Jýregim zirk etti. Álgi shúnqyrdan Kórúghly shygha keletindey... Ayaghymdy dereu tartyp aldym. Azdap auyratyn siyaqty. Sonda da algha jyljydym. Appaq qar aldyndy kólegeyleydi. Jerge tóselgen jyltyr tastargha jyghyla jazdaysyn.
Kýmis kýmbezdi mazar iyesin әuelde әulie kisi shyghar dep topshylagham. Olay bolmay shyqty. Soghan qaraghanda, endi keseneni kez kelgen adamgha ornata bastaghan siyaqty. Bir beyitte qylyshyn qúshaqtaghan batyrdyng mýsini túr. «HH ghasyr qorymynda adasyp jýrgen búl qay batyr eken?» - dep janyna jaqyndagham. Sóitsem, tirliginde batyrdyng rólin oinaghan akterge qoyylghan eskertkish eken. Endi bir mazargha tasty oiyp túryp, Qazaqstannyng kartasyn salghyzypty. Bәlkim, beyit iyesi geograf pa eken? Sol siyaqty gitara, kitap, qauyrsyn qalam siyaqty eskertkishter marqúmnyng mamandyghynan syr shertip túrghanday. Aldymnan taghy bir týsiniksiz mazar shyqty. Qonyr qúlpytas ýstine qústyng qos qanatyn qondyrypty. Endi bir beyitte biyiktigi eki metrdey úzynsha tastyng úshyna adamnyng qoly qashalghan. Al alaqanda - aq qyzghaldaq. Jýirik oy ne istetpeydi? Biraq múnday tas mýsinning ólgen adamgha qanday qajettiligi bola qoysyn? Áudem jerden zirattyng qaryn kýregen bir kempir kórindi. Platinadan jasalghan kýmbezi bar keseneni kýzetip taghy bireu jýr. Shamasy, búlar da nәpaqasyn osy jerden aiyryp jýrse kerek.
Qabir qúny
Jaqyn mannan bireulerding kýlgen dauysy estildi. Qabirshiler eken. Ajaldyng arqasynda aqsha tapqandar. Olardyng kýle sóilegeni, jýregine iynedey qadalady. Meni kórip, bireui beri búryldy. «Bauyrym, temeking bar ma?». «Joq». Tanystyq osylay bastaldy. Men oilaghanday olar tasjýrek emes eken. Bar bolghany búiyrghan kәsibin atqaryp jýr. Qabir qazu - kýn kórisi. Peshenege jazylghan son, amal bar ma? Bireuining esimi - Tayyr. Jasy qyryqtan asqan. Brigadiyri - osy. Ekeui - kómekshisi. Baqytjan jәne Sәrsen. Jas shamalary - jiyrma besting ainalasy. Qoldaryna lomtemir, kýrek ústaghan. Qabirshining tabighatyn jaqynyraq tanyghym kelip, ilesip aldym. Tayyr menen qashqaqtaghan joq. Ángimeshil eken, sóilep keledi. Qalghan ekeui júmghan auzyn ashpaydy. Tayyrdyng aituynsha, Kensayda 7 brigada júmys jasaydy. Biri - qabir qazady, biri - mazar salady. Ázirge qabirshilerding qyzmeti jýrip túr. Bir qabir ýshin 1-2 myng tengeden alady. Olardy kýs-kýs bolghan alaqany asyraydy.
Kensaydyng bir adamdyq jeri 50-60 myng tenge túrady eken. Al mazaryn kóteru búdan da qymbat. «Kýn suyq bolghandyqtan, mazar qúrylysyn kóktemde bastaymyz», - deydi Tayyr. «Bir mazardy túrghyzugha shamamen qansha qarjy qajet?» - dep qaldym qarapayym ghana salynghan beyitti núsqap. «Endi tasy, topyraghy, qúrylysshylardyng qyzmeti bar, 3000 dollarday bolady», - dep jauap qatty ol. Eng júpynysynyng baghasy osynday bolsa, sәndisine shashynnyng taly jetpeytin shyghar. «Kórding be, aqshasy barlar kelgende ayaghym búlghanbasyn, krutoy bireu «әkenning basyn kóreyin» degende masqara bolmayyn dep, tas tósetip tastaghan», - dedi zirattardy kórsetip. - Jana ghana bir qabirdi qazyp keldik. Endi myna shyrshany auystyruymyz kerek». Tayyr mola janyndaghy sarghayghan aghashty núsqady. Alghashqyda bayqamasam kerek, qabirding ainalasyna shyrsha otyrghyzylghan eken. Bәrining boylary birdey. Bireui ghana bәkeltek. «Erikken baylar ne istemeydi? Shyrshalardyng boylary birdey bolu kerek dep mynany aldyryp jatyr. Ornyna janasyn otyrghyzamyz endi», - dedi. Jýzinen әldeqanday jabyrqanqylyqtyng taby seziledi. Qystyng kózi qyrauda topyraq tongha ainalypty. Baqytjan shyrshanyng qaryn kýrese, Sәrsen jerin tegisteuge kiristi. Tayyr ekeumiz qara temirdi qatqan topyraqqa qadap kelip jiberdik...
Qabirshiden qabir qazudyng týrlerin súradym. «Jeri sazdy jaqtarda «saq qorghany» aqymyna úqsatyp qazdyrady. Yaghny aldymen jerdi tik qazyp, bir jaq shetine aqym oyamyz. Kezinde saqtar sol aqymgha sekseuil jaqqan. Sekseuilding qyzuymen aqymnyng topyraghy qyshqa ainalady. Keyin ol jerdi su alyp ketse, qabir júmyrtqa siyaqty su betine shyghyp ketedi. Qyshty jaryp, sýiekti qayta jerleuge bolady. Qazir «saq qorghanyn» qazu óte qiyn. Sondyqtan, qymbatqa týsedi. Sosyn jan aqym, yaghny bir qabyrghasyn tútas laqat etip qazdyratyndar bar. Ony bizde «tatarskiy variant» deydi. Múny kóbine qúmdauyt jerlerde jasaydy. Al tikjarma kóbine shóleyt aimaqtarda jasalady. Qabirge tik qylyp aqym jasap, qúm susyp týspes ýshin betin aghashpen óredi», - dedi.
Shyrshany ainaldyra jerding tonyn jaryp, topyraghyna jettik. «Osynsha әurelenip jana shyrsha otyrghyzudyng qajeti qansha?» - dep qaldym. «Balalary tirisinde qolghabys qyla almaghan son, eng qúryghanda, basyna tal otyrghyzayyq dep sheshken ghoy. Onyng ýstine, sәndik ýshin», - dedi Tayyr. Aghashtyng týbindegi tongha lom temirdi qadap, silkiley bastadyq. Shyrshamyz onay suyrylyp shyqty. Ýsheui ony tamyryndaghy topyraghyn búzbay, kólikke tiyedi. «Týsten keyin janasyn otyrghyzamyz», - dep kete berdi.
Qúlpytasshy podpolkovniyk
Kensaydan qaytyp kelemin. Qabirshi, qúrylys-shy, qarauyl... Bәrining tirshiligimen tanysqan boldym. Endigi oiym - qúlpytasshymen pikirlesu. Rayymbek danghylynyng boyyndaghy Ortalyq ziratqa tarttym. Múnda da qazaqtyng marqasqalary jatyr. Biraq, qazir iyneshanshar oryn joq. Tek ziyarat etushilerge ghana eski ashyq. Qorym manynda mandayshasynda «Salttyq qyzmet kórsetu ortalyghy» dep jazylghan sheberhanadan kóp nәrse joq. Bireuine bas súqtym. Sheberhana iyesi - Payym Karimov degen adam. 35 jyldan beri qúlpytas jasaumen ainalysady eken. Rayymbek batyrdyng 300 jyldyghy qarsanynda eskertkishin qayta jóndepti. Qazir otstavkadaghy podpolkovniyk. Qúlpytas qashau kәsibin dóngeletip jýr.
Aghanyng qúlpytastary da әrtýrli. Qarasy, qonyry, jasyly bar. Baghalary da әrqalay. Sheberhana aulasynda 20 myng men 500 myng tenge aralyghyndaghy qúlpytastar qaz-qatar túr.
- Qara tastyng qúnyn qalay aiyrasyzdar?
- Ol endi tastyng tughan jerine baylanysty. Biz qúlpytas jazghan kezde tasqa әripter, beynelerdi oiyp salamyz. Sodan keyin tastyng qúramynda temir bolady. Qúlpytasqa janbyr tiygen kezde, tastaghy temir bólshekter eroziyagha úshyraydy. Ásirese, suret túrghan beti býlinedi. Sondyqtan, tas tandaghanda temiri azyna kónil bólemiz. Olar biraq qymbat túrady.
- Bayqaymyn, qazir qolynyz bos siyaqty.
- Búryn osy Almatyda 3-aq sheberhana bolatyn. Qazir olardyng sany 300-den asady. Sondyqtan, bәsekelestik kóp.
- Tapsyrys bolmaghan kezde, «adamdar nege ólmey ketti» degendey «qayghyrmaysyz» ba?
- Endi ol tabighattyng zandylyghy ghoy. Bireu - keledi, bireu - ketedi. Allanyng qúzyryndaghy nәrse - búl.
- Sheberhananyzda qansha sheber bar?
- Top bolyp júmys jasaghandy únatpaymyn. Qúlpytasqa beyne salu, әrip oy da shygharmashylyq oy úshqyrlyghyn talap etedi. Janymda bir kómekshim bar. Negizinen, barlyq júmysty ózim jasaymyn.
- Marqúmnyng aty-jónin tasqa qashap otyrghan kezde, «búl adam ómirde qanday jan boldy eken» degendey sezim bola ma?
- Áriyne, onday oy jii bolyp túrady. Taghdyr iyesining ishki syryna ýnilesin. Ásirese, tasqa suretin qashap otyryp, osy adamdy óte jaqsy tanityn siyaqtanamyn. Ol endi kónil-kýiding әseri shyghar.
- Kónil-kýy demekshi, qúlpytas qashau da kónil-kýige baylanysty jasala ma?
- Kóniling kóterinki bolsa, keremet әn tuady. Búl da solay. Meyirlene kirissen, kónildegidey ayaqtaysyn. Taghy bir nәrse, keyde júmys qarqyny qaytqan adamdardyng minezine de baylanysty bolady eken. Marqúm ómirde jaqsy adam bolsa, qúlpytasy da jenil jasalady.
- Qazir tuystary qúlpytasqa kóbine ne saldyrady?
- Kóbi ayattar men dúghalardy jazdyratyn boldy. Ásirese, әshekeyli kalligrafiya saldyratyndar kóp. Ózim tәjuidti jaqsy bilem. Sondyqtan әrip harakattaryn dúrys qoyamyn. Al endi qúlpytasty «super-puper» etip jasatqysy keletinder tastan gýl, basqa da órnekter oidyrtady. Endi onday qúlpytas qymbatqa týsedi.
Podpolkovnik qúlpytasshynyng әngimesi tausylar emes. Degenmen, payymy joghary adam eken. Qol búlghap sheberhana qaqpasynan qimay shygharyp saldy.

Cóz sony
Sonymen... Ne týidik, neni aitqymyz keldi? Aytqymyz kelgeni zamangha say jana kәsipter qaryshtap keledi. Oghan jýginip jatqandar da joq emes. Anyqtauymyzsha, Almatyda osynday ólikke qyzmet kórsetetin ondaghan mekeme bar. Bireuine habarlastyq. Jinishke ýndi orys әiel: «Keliniz, kóriniz!» - dedi. Bardyq, kórdik. Qyzmet qúnymen tanystyq. Tabyt - 10-200 myn, temir qorshaular - 10-20 myn, katafalk qyzmeti - 20-300 myn, mәiitti tonazytqyshta saqtau - 5-10 myn, juyndyru - 7 myn, qabirshiler brigadasy - 15-30 myng tenge. Tipti Kensaydan jer alyp bere alady eken. Týigenimiz, Almatynyng kýnshyghysy qabirqalagha ainalyp ketken. Bara-bara oryn qalmaytyn týri bar. «Bir kýndik sәulesi» (Múqaghali) tausylghandardyng tulaq tәni endi qayda búiyrar eken? Ortalyq ziratta oryn joq. 1-Kensay da qabirge tolyp. 2-Kensay jyl sanap keneyip keledi. Osydan 2 jyl búryn sol kezdegi Almaty oblysynyng әkimi Serik Ýmbetov Kensaydyng basqa jaqqa kóshiriletinin aitqan edi. Biraq, tym-tyrys. Al úzynqúlaqtan estuimizshe, 3-Kensay qorymy ashylady-mys. Biraq qay mannan, qay uaqytta? Ol jaghy әli belgisiz...
«Jas qazaq» gazeti