ارۋاقتار الەمى
كۇن سەيسەنبى. كوكبازاردىڭ جانىنان جۇرەتىن سارى اۆتوبۋسقا وتىردىم. باعىتىم - كەڭساي زيراتى. 60-ءنومىرلى اۆتوبۋس اسىقپايدى ەكەن. ءابۋ سارسەنباەۆ كوشەسىنەن ءتۇسىرىپ كەتتى. الدىمدا ەكى ايىرىلعان جول. وڭ جاقتاعىسىمەن جۇرسەڭ 1-كەڭسايعا كىرەسىڭ. سول جاقتاعى جول 2-كەڭسايعا اپارادى. سولاي قاراي بەتتەدىم...
تابيعاتتىڭ تاماشاسى وسىندا. جاپالاقتاپ جاۋعان قاردى ايتساڭشى؟ جەر يىسكەمەي جوق بولادى. ورگە كوتەرىلگەن سايىن، وكپەڭ قىسىلادى. تابان استىنداعى ەرىگەن قار بىلش-بىلش ەتەدى. الدىمنان بىرىنە-ءبىرى تىزبەكتەلگەن كولىكتەر شىعا كەلدى. ولاردىڭ شاشىراتىپ وتكەن شالشىعىنان شالبارىم ابدەن ءبۇلىندى. 2-كەڭسايدىڭ قىر-جوتاسىنا دەيىن زيرات قاپتاپتى. وتكەن جىلى ازداۋ سياقتى ەدى. قازىر ساي-سالانىڭ ءبارى - اي بەلگىلى قابىر. اناۋ-مىناۋ ەمەس، ەڭسەلى بەيىتتەر. قۇددى ءبىر قابىرقالا سياقتى. بۇرىن زيراتتار قاراپايىم بولۋشى ەدى. قازىر كەڭسايدا قابىرجارىس ءوتىپ جاتقانداي. ساۋلەتىن اسىرىپ تۇرىپ سالعان مازارلار. بىرىنەن-ءبىرى اسادى. قۇلپىتاسى ءوز الدىنا، قورشاۋىنا دا جىلتىر تاس جاپسىرىلعان. اراسىندا ساڭىلاۋ جوق. ۇلكەندى-كىشىلى زيراتتار ءبىر-بىرىنە جاپسارلاسىپ سالىنعان. بىرىنە ۇلتاراقتاي، ەندى بىرىنە كولەمدى جەر بۇيىرعان. سوعان قاراعاندا، ەندى بەيىت تە باي-كەدەيدىڭ بولىسىنە اينالعانداي.

ارۋاقتار الەمى
كۇن سەيسەنبى. كوكبازاردىڭ جانىنان جۇرەتىن سارى اۆتوبۋسقا وتىردىم. باعىتىم - كەڭساي زيراتى. 60-ءنومىرلى اۆتوبۋس اسىقپايدى ەكەن. ءابۋ سارسەنباەۆ كوشەسىنەن ءتۇسىرىپ كەتتى. الدىمدا ەكى ايىرىلعان جول. وڭ جاقتاعىسىمەن جۇرسەڭ 1-كەڭسايعا كىرەسىڭ. سول جاقتاعى جول 2-كەڭسايعا اپارادى. سولاي قاراي بەتتەدىم...
تابيعاتتىڭ تاماشاسى وسىندا. جاپالاقتاپ جاۋعان قاردى ايتساڭشى؟ جەر يىسكەمەي جوق بولادى. ورگە كوتەرىلگەن سايىن، وكپەڭ قىسىلادى. تابان استىنداعى ەرىگەن قار بىلش-بىلش ەتەدى. الدىمنان بىرىنە-ءبىرى تىزبەكتەلگەن كولىكتەر شىعا كەلدى. ولاردىڭ شاشىراتىپ وتكەن شالشىعىنان شالبارىم ابدەن ءبۇلىندى. 2-كەڭسايدىڭ قىر-جوتاسىنا دەيىن زيرات قاپتاپتى. وتكەن جىلى ازداۋ سياقتى ەدى. قازىر ساي-سالانىڭ ءبارى - اي بەلگىلى قابىر. اناۋ-مىناۋ ەمەس، ەڭسەلى بەيىتتەر. قۇددى ءبىر قابىرقالا سياقتى. بۇرىن زيراتتار قاراپايىم بولۋشى ەدى. قازىر كەڭسايدا قابىرجارىس ءوتىپ جاتقانداي. ساۋلەتىن اسىرىپ تۇرىپ سالعان مازارلار. بىرىنەن-ءبىرى اسادى. قۇلپىتاسى ءوز الدىنا، قورشاۋىنا دا جىلتىر تاس جاپسىرىلعان. اراسىندا ساڭىلاۋ جوق. ۇلكەندى-كىشىلى زيراتتار ءبىر-بىرىنە جاپسارلاسىپ سالىنعان. بىرىنە ۇلتاراقتاي، ەندى بىرىنە كولەمدى جەر بۇيىرعان. سوعان قاراعاندا، ەندى بەيىت تە باي-كەدەيدىڭ بولىسىنە اينالعانداي.
كۇمىس كۇمبەزدى كەسەنە الىستان كوز تارتادى ەكەن. ءتانى توپىراققا تاپسىرىلعان مازار يەسىنىڭ كىم ەكەنىن بىلگىم كەلگەنى. سولاي قاراي اياڭدادىم. اينالا اپپاق قار. قاردىڭ قالىڭدىعى سونشالىق، قابىردىڭ قورشاۋى قايسى، قۇلپىتاسى قايسى ەكەنىن ايىرىپ بولمايسىڭ. مارقۇمعا زيان كەلتىرىپ المايىنشى دەپ كەلەم. بۇرىن اجەم: «قابىردى باسۋعا بولمايدى. استىندا جاتقان ادامعا اۋىرلىق بولادى»، - دەيتىن. مىنا اۋىر تاستارعا قاراپ ازا بويىم قازا بولدى. «تاس استىندا باستىرىلعان ارۋاقتار قانداي كۇيدە ەكەن؟».
«ءبىسىمىللامدى» ايتىپ، ءبىر بەيىتتىڭ جانىنا جاقىنداعام. سول اياعىم ءبىر شۇڭقىرعا سۇڭگىپ كەتتى. شۇڭعىردىڭ تەرەڭدىگى سونشالىق، وتىرا قالىپپىن. جۇرەگىم زىرك ەتتى. الگى شۇڭقىردان كورۇعلى شىعا كەلەتىندەي... اياعىمدى دەرەۋ تارتىپ الدىم. ازداپ اۋىراتىن سياقتى. سوندا دا العا جىلجىدىم. اپپاق قار الدىڭدى كولەگەيلەيدى. جەرگە توسەلگەن جىلتىر تاستارعا جىعىلا جازدايسىڭ.
كۇمىس كۇمبەزدى مازار يەسىن اۋەلدە اۋليە كىسى شىعار دەپ توپشىلاعام. ولاي بولماي شىقتى. سوعان قاراعاندا، ەندى كەسەنەنى كەز كەلگەن ادامعا ورناتا باستاعان سياقتى. ءبىر بەيىتتە قىلىشىن قۇشاقتاعان باتىردىڭ ءمۇسىنى تۇر. «حح عاسىر قورىمىندا اداسىپ جۇرگەن بۇل قاي باتىر ەكەن؟» - دەپ جانىنا جاقىنداعام. سويتسەم، تىرلىگىندە باتىردىڭ ءرولىن ويناعان اكتەرگە قويىلعان ەسكەرتكىش ەكەن. ەندى ءبىر مازارعا تاستى ويىپ تۇرىپ، قازاقستاننىڭ كارتاسىن سالعىزىپتى. بالكىم، بەيىت يەسى گەوگراف پا ەكەن؟ سول سياقتى گيتارا، كىتاپ، قاۋىرسىن قالام سياقتى ەسكەرتكىشتەر مارقۇمنىڭ ماماندىعىنان سىر شەرتىپ تۇرعانداي. الدىمنان تاعى ءبىر تۇسىنىكسىز مازار شىقتى. قوڭىر قۇلپىتاس ۇستىنە قۇستىڭ قوس قاناتىن قوندىرىپتى. ەندى ءبىر بەيىتتە بيىكتىگى ەكى مەتردەي ۇزىنشا تاستىڭ ۇشىنا ادامنىڭ قولى قاشالعان. ال الاقاندا - اق قىزعالداق. جۇيرىك وي نە ىستەتپەيدى؟ بىراق مۇنداي تاس ءمۇسىننىڭ ولگەن ادامعا قانداي قاجەتتىلىگى بولا قويسىن؟ اۋدەم جەردەن زيراتتىڭ قارىن كۇرەگەن ءبىر كەمپىر كورىندى. پلاتينادان جاسالعان كۇمبەزى بار كەسەنەنى كۇزەتىپ تاعى بىرەۋ ءجۇر. شاماسى، بۇلار دا ناپاقاسىن وسى جەردەن ايىرىپ جۇرسە كەرەك.
قابىر قۇنى
جاقىن ماڭنان بىرەۋلەردىڭ كۇلگەن داۋىسى ەستىلدى. قابىرشىلەر ەكەن. اجالدىڭ ارقاسىندا اقشا تاپقاندار. ولاردىڭ كۇلە سويلەگەنى، جۇرەگىڭە ينەدەي قادالادى. مەنى كورىپ، بىرەۋى بەرى بۇرىلدى. «باۋىرىم، تەمەكىڭ بار ما؟». «جوق». تانىستىق وسىلاي باستالدى. مەن ويلاعانداي ولار تاسجۇرەك ەمەس ەكەن. بار بولعانى بۇيىرعان كاسىبىن اتقارىپ ءجۇر. قابىر قازۋ - كۇن كورىسى. پەشەنەگە جازىلعان سوڭ، امال بار ما؟ بىرەۋىنىڭ ەسىمى - تايىر. جاسى قىرىقتان اسقان. بريگاديرى - وسى. ەكەۋى - كومەكشىسى. باقىتجان جانە سارسەن. جاس شامالارى - جيىرما بەستىڭ اينالاسى. قولدارىنا لومتەمىر، كۇرەك ۇستاعان. قابىرشىنىڭ تابيعاتىن جاقىنىراق تانىعىم كەلىپ، ىلەسىپ الدىم. تايىر مەنەن قاشقاقتاعان جوق. اڭگىمەشىل ەكەن، سويلەپ كەلەدى. قالعان ەكەۋى جۇمعان اۋزىن اشپايدى. تايىردىڭ ايتۋىنشا، كەڭسايدا 7 بريگادا جۇمىس جاسايدى. ءبىرى - قابىر قازادى، ءبىرى - مازار سالادى. ازىرگە قابىرشىلەردىڭ قىزمەتى ءجۇرىپ تۇر. ءبىر قابىر ءۇشىن 1-2 مىڭ تەڭگەدەن الادى. ولاردى كۇس-كۇس بولعان الاقانى اسىرايدى.
كەڭسايدىڭ ءبىر ادامدىق جەرى 50-60 مىڭ تەڭگە تۇرادى ەكەن. ال مازارىن كوتەرۋ بۇدان دا قىمبات. «كۇن سۋىق بولعاندىقتان، مازار قۇرىلىسىن كوكتەمدە باستايمىز»، - دەيدى تايىر. «ءبىر مازاردى تۇرعىزۋعا شامامەن قانشا قارجى قاجەت؟» - دەپ قالدىم قاراپايىم عانا سالىنعان بەيىتتى نۇسقاپ. «ەندى تاسى، توپىراعى، قۇرىلىسشىلاردىڭ قىزمەتى بار، 3000 دوللارداي بولادى»، - دەپ جاۋاپ قاتتى ول. ەڭ جۇپىنىسىنىڭ باعاسى وسىنداي بولسا، ساندىسىنە شاشىڭنىڭ تالى جەتپەيتىن شىعار. «كوردىڭ بە، اقشاسى بارلار كەلگەندە اياعىم بۇلعانباسىن، كرۋتوي بىرەۋ «اكەڭنىڭ باسىن كورەيىن» دەگەندە ماسقارا بولمايىن دەپ، تاس توسەتىپ تاستاعان»، - دەدى زيراتتاردى كورسەتىپ. - جاڭا عانا ءبىر قابىردى قازىپ كەلدىك. ەندى مىنا شىرشانى اۋىستىرۋىمىز كەرەك». تايىر مولا جانىنداعى سارعايعان اعاشتى نۇسقادى. العاشقىدا بايقاماسام كەرەك، قابىردىڭ اينالاسىنا شىرشا وتىرعىزىلعان ەكەن. ءبارىنىڭ بويلارى بىردەي. بىرەۋى عانا باكەلتەك. «ەرىككەن بايلار نە ىستەمەيدى؟ شىرشالاردىڭ بويلارى بىردەي بولۋ كەرەك دەپ مىنانى الدىرىپ جاتىر. ورنىنا جاڭاسىن وتىرعىزامىز ەندى»، - دەدى. جۇزىنەن الدەقانداي جابىرقاڭقىلىقتىڭ تابى سەزىلەدى. قىستىڭ كوزى قىراۋدا توپىراق توڭعا اينالىپتى. باقىتجان شىرشانىڭ قارىن كۇرەسە، سارسەن جەرىن تەگىستەۋگە كىرىستى. تايىر ەكەۋمىز قارا تەمىردى قاتقان توپىراققا قاداپ كەلىپ جىبەردىك...
قابىرشىدەن قابىر قازۋدىڭ تۇرلەرىن سۇرادىم. «جەرى سازدى جاقتاردا «ساق قورعانى» اقىمىنا ۇقساتىپ قازدىرادى. ياعني الدىمەن جەردى تىك قازىپ، ءبىر جاق شەتىنە اقىم ويامىز. كەزىندە ساقتار سول اقىمعا سەكسەۋىل جاققان. سەكسەۋىلدىڭ قىزۋىمەن اقىمنىڭ توپىراعى قىشقا اينالادى. كەيىن ول جەردى سۋ الىپ كەتسە، قابىر جۇمىرتقا سياقتى سۋ بەتىنە شىعىپ كەتەدى. قىشتى جارىپ، سۇيەكتى قايتا جەرلەۋگە بولادى. قازىر «ساق قورعانىن» قازۋ وتە قيىن. سوندىقتان، قىمباتقا تۇسەدى. سوسىن جان اقىم، ياعني ءبىر قابىرعاسىن تۇتاس لاقات ەتىپ قازدىراتىندار بار. ونى بىزدە «تاتارسكي ۆاريانت» دەيدى. مۇنى كوبىنە قۇمداۋىت جەرلەردە جاسايدى. ال تىكجارما كوبىنە شولەيت ايماقتاردا جاسالادى. قابىرگە تىك قىلىپ اقىم جاساپ، قۇم سۋسىپ تۇسپەس ءۇشىن بەتىن اعاشپەن ورەدى»، - دەدى.
شىرشانى اينالدىرا جەردىڭ توڭىن جارىپ، توپىراعىنا جەتتىك. «وسىنشا اۋرەلەنىپ جاڭا شىرشا وتىرعىزۋدىڭ قاجەتى قانشا؟» - دەپ قالدىم. «بالالارى تىرىسىندە قولعابىس قىلا الماعان سوڭ، ەڭ قۇرىعاندا، باسىنا تال وتىرعىزايىق دەپ شەشكەن عوي. ونىڭ ۇستىنە، ساندىك ءۇشىن»، - دەدى تايىر. اعاشتىڭ تۇبىندەگى توڭعا لوم تەمىردى قاداپ، سىلكىلەي باستادىق. شىرشامىز وڭاي سۋىرىلىپ شىقتى. ۇشەۋى ونى تامىرىنداعى توپىراعىن بۇزباي، كولىككە تيەدى. «تۇستەن كەيىن جاڭاسىن وتىرعىزامىز»، - دەپ كەتە بەردى.
قۇلپىتاسشى پودپولكوۆنيك
كەڭسايدان قايتىپ كەلەمىن. قابىرشى، قۇرىلىس-شى، قاراۋىل... ءبارىنىڭ تىرشىلىگىمەن تانىسقان بولدىم. ەندىگى ويىم - قۇلپىتاسشىمەن پىكىرلەسۋ. رايىمبەك داڭعىلىنىڭ بويىنداعى ورتالىق زيراتقا تارتتىم. مۇندا دا قازاقتىڭ مارقاسقالارى جاتىر. بىراق، قازىر ينەشانشار ورىن جوق. تەك زيارات ەتۋشىلەرگە عانا ەسكى اشىق. قورىم ماڭىندا ماڭدايشاسىندا «سالتتىق قىزمەت كورسەتۋ ورتالىعى» دەپ جازىلعان شەبەرحانادان كوپ نارسە جوق. بىرەۋىنە باس سۇقتىم. شەبەرحانا يەسى - پايىم كاريموۆ دەگەن ادام. 35 جىلدان بەرى قۇلپىتاس جاساۋمەن اينالىسادى ەكەن. رايىمبەك باتىردىڭ 300 جىلدىعى قارساڭىندا ەسكەرتكىشىن قايتا جوندەپتى. قازىر وتستاۆكاداعى پودپولكوۆنيك. قۇلپىتاس قاشاۋ كاسىبىن دوڭگەلەتىپ ءجۇر.
اعانىڭ قۇلپىتاستارى دا ءارتۇرلى. قاراسى، قوڭىرى، جاسىلى بار. باعالارى دا ارقالاي. شەبەرحانا اۋلاسىندا 20 مىڭ مەن 500 مىڭ تەڭگە ارالىعىنداعى قۇلپىتاستار قاز-قاتار تۇر.
- قارا تاستىڭ قۇنىن قالاي ايىراسىزدار؟
- ول ەندى تاستىڭ تۋعان جەرىنە بايلانىستى. ءبىز قۇلپىتاس جازعان كەزدە تاسقا ارىپتەر، بەينەلەردى ويىپ سالامىز. سودان كەيىن تاستىڭ قۇرامىندا تەمىر بولادى. قۇلپىتاسقا جاڭبىر تيگەن كەزدە، تاستاعى تەمىر بولشەكتەر ەروزياعا ۇشىرايدى. اسىرەسە، سۋرەت تۇرعان بەتى بۇلىنەدى. سوندىقتان، تاس تاڭداعاندا تەمىرى ازىنا كوڭىل بولەمىز. ولار بىراق قىمبات تۇرادى.
- بايقايمىن، قازىر قولىڭىز بوس سياقتى.
- بۇرىن وسى الماتىدا 3-اق شەبەرحانا بولاتىن. قازىر ولاردىڭ سانى 300-دەن اسادى. سوندىقتان، باسەكەلەستىك كوپ.
- تاپسىرىس بولماعان كەزدە، «ادامدار نەگە ولمەي كەتتى» دەگەندەي «قايعىرمايسىز» با؟
- ەندى ول تابيعاتتىڭ زاڭدىلىعى عوي. بىرەۋ - كەلەدى، بىرەۋ - كەتەدى. اللانىڭ قۇزىرىنداعى نارسە - بۇل.
- شەبەرحاناڭىزدا قانشا شەبەر بار؟
- توپ بولىپ جۇمىس جاساعاندى ۇناتپايمىن. قۇلپىتاسقا بەينە سالۋ، ءارىپ ويۋ دا شىعارماشىلىق وي ۇشقىرلىعىن تالاپ ەتەدى. جانىمدا ءبىر كومەكشىم بار. نەگىزىنەن، بارلىق جۇمىستى ءوزىم جاسايمىن.
- مارقۇمنىڭ اتى-ءجونىن تاسقا قاشاپ وتىرعان كەزدە، «بۇل ادام ومىردە قانداي جان بولدى ەكەن» دەگەندەي سەزىم بولا ما؟
- ارينە، ونداي وي ءجيى بولىپ تۇرادى. تاعدىر يەسىنىڭ ىشكى سىرىنا ۇڭىلەسىڭ. اسىرەسە، تاسقا سۋرەتىن قاشاپ وتىرىپ، وسى ادامدى وتە جاقسى تانيتىن سياقتانامىن. ول ەندى كوڭىل-كۇيدىڭ اسەرى شىعار.
- كوڭىل-كۇي دەمەكشى، قۇلپىتاس قاشاۋ دا كوڭىل-كۇيگە بايلانىستى جاسالا ما؟
- كوڭىلىڭ كوتەرىڭكى بولسا، كەرەمەت ءان تۋادى. بۇل دا سولاي. مەيىرلەنە كىرىسسەڭ، كوڭىلدەگىدەي اياقتايسىڭ. تاعى ءبىر نارسە، كەيدە جۇمىس قارقىنى قايتقان ادامداردىڭ مىنەزىنە دە بايلانىستى بولادى ەكەن. مارقۇم ومىردە جاقسى ادام بولسا، قۇلپىتاسى دا جەڭىل جاسالادى.
- قازىر تۋىستارى قۇلپىتاسقا كوبىنە نە سالدىرادى؟
- كوبى اياتتار مەن دۇعالاردى جازدىراتىن بولدى. اسىرەسە، اشەكەيلى كالليگرافيا سالدىراتىندار كوپ. ءوزىم ءتاجۋيدتى جاقسى بىلەم. سوندىقتان ءارىپ حاراكاتتارىن دۇرىس قويامىن. ال ەندى قۇلپىتاستى «سۋپەر-پۋپەر» ەتىپ جاساتقىسى كەلەتىندەر تاستان گۇل، باسقا دا ورنەكتەر ويدىرتادى. ەندى ونداي قۇلپىتاس قىمباتقا تۇسەدى.
پودپولكوۆنيك قۇلپىتاسشىنىڭ اڭگىمەسى تاۋسىلار ەمەس. دەگەنمەن، پايىمى جوعارى ادام ەكەن. قول بۇلعاپ شەبەرحانا قاقپاسىنان قيماي شىعارىپ سالدى.

ءCوز سوڭى
سونىمەن... نە تۇيدىك، نەنى ايتقىمىز كەلدى؟ ايتقىمىز كەلگەنى زامانعا ساي جاڭا كاسىپتەر قارىشتاپ كەلەدى. وعان جۇگىنىپ جاتقاندار دا جوق ەمەس. انىقتاۋىمىزشا، الماتىدا وسىنداي ولىككە قىزمەت كورسەتەتىن ونداعان مەكەمە بار. بىرەۋىنە حابارلاستىق. جىڭىشكە ءۇندى ورىس ايەل: «كەلىڭىز، كورىڭىز!» - دەدى. باردىق، كوردىك. قىزمەت قۇنىمەن تانىستىق. تابىت - 10-200 مىڭ، تەمىر قورشاۋلار - 10-20 مىڭ، كاتافالك قىزمەتى - 20-300 مىڭ، ءمايىتتى توڭازىتقىشتا ساقتاۋ - 5-10 مىڭ، جۋىندىرۋ - 7 مىڭ، قابىرشىلەر بريگاداسى - 15-30 مىڭ تەڭگە. ءتىپتى كەڭسايدان جەر الىپ بەرە الادى ەكەن. تۇيگەنىمىز، الماتىنىڭ كۇنشىعىسى قابىرقالاعا اينالىپ كەتكەن. بارا-بارا ورىن قالمايتىن ءتۇرى بار. «ءبىر كۇندىك ساۋلەسى» (مۇقاعالي) تاۋسىلعانداردىڭ تۋلاق ءتانى ەندى قايدا بۇيىرار ەكەن؟ ورتالىق زيراتتا ورىن جوق. 1-كەڭساي دا قابىرگە تولىپ. 2-كەڭساي جىل ساناپ كەڭەيىپ كەلەدى. وسىدان 2 جىل بۇرىن سول كەزدەگى الماتى وبلىسىنىڭ اكىمى سەرىك ۇمبەتوۆ كەڭسايدىڭ باسقا جاققا كوشىرىلەتىنىن ايتقان ەدى. بىراق، تىم-تىرىس. ال ۇزىنقۇلاقتان ەستۋىمىزشە، 3-كەڭساي قورىمى اشىلادى-مىس. بىراق قاي ماڭنان، قاي ۋاقىتتا؟ ول جاعى ءالى بەلگىسىز...
«جاس قازاق» گازەتى