Konferensiyamyzdyng kezekti qonaghy Dosay Kenjetay myrza oqyrmandar tarapynan kelip týsken saualdargha tiyanaqty jauap beruin jalghastyryp otyr. Jauaptar barysynda Dosay Túrsynbayúly: «Tәuelsizdik alysymen zayyrlylyq ústanymyn saralap, diny sayasatty naqtylau kerek edi. Keshiktik. Sonyng nәtiyjesine qoyan jylghy oqighalargha bәrimiz kuә boldyq. Osy kýnge deyin ózgermey kelgen dinge qatysty zang qabyldandy. Din isteri agenttigi de qúryla saldy», dep memleketting din mәselesin retteude keshikenin de atap ótedi.

«Abay-aqparat»

- «Til músylman ne payda,

Dil músylman bolmasa»

Qazaq jyrynan

Jaratushynyng barlyghy men qúdiretin adam aqylmen tanima? Joq, sezim, jýrekpen be? Álde aqylmen tanyp jýrekpen sene me? Sizding imanynyz (seniminiz) qalay qalyptasty dep oilaysyz? Sizdi Allagha senuge sebep qylatyn ne? Senimninde әrtýrli dengeyde bolatynyna kelisesiz be?

Konferensiyamyzdyng kezekti qonaghy Dosay Kenjetay myrza oqyrmandar tarapynan kelip týsken saualdargha tiyanaqty jauap beruin jalghastyryp otyr. Jauaptar barysynda Dosay Túrsynbayúly: «Tәuelsizdik alysymen zayyrlylyq ústanymyn saralap, diny sayasatty naqtylau kerek edi. Keshiktik. Sonyng nәtiyjesine qoyan jylghy oqighalargha bәrimiz kuә boldyq. Osy kýnge deyin ózgermey kelgen dinge qatysty zang qabyldandy. Din isteri agenttigi de qúryla saldy», dep memleketting din mәselesin retteude keshikenin de atap ótedi.

«Abay-aqparat»

- «Til músylman ne payda,

Dil músylman bolmasa»

Qazaq jyrynan

Jaratushynyng barlyghy men qúdiretin adam aqylmen tanima? Joq, sezim, jýrekpen be? Álde aqylmen tanyp jýrekpen sene me? Sizding imanynyz (seniminiz) qalay qalyptasty dep oilaysyz? Sizdi Allagha senuge sebep qylatyn ne? Senimninde әrtýrli dengeyde bolatynyna kelisesiz be?

- Súraghynyz óte kýrdeli әri ózekti. Búghan bir-eki auyz sózben jauap beru azdyq etedi. Siz tanym, iman, sezim mәselelerin qozghap qana qoymaghansyz, sonymen qatar, aqyl, jýrek mәselesin tolghap otyrsyz. Allany tanityn da senetin de onymen baylanys qúratyn da qalyp, yaghni, jýrek. Islam filosofiyasynda osy mәseleler arqyly birneshe tanymdyq mektepter payda bolghan. Sonyng basynda Aqyl men naqyl mәselesi túrady. Búny tarqata aitsaq, tereng ghalamdyq mәselelerge ketip qalamyz. Sondyqtan siz «Týrki islam filosofiyasy jәne onyng mәni» degen enbegimdi oqyp kóriniz. Al endi aqyl degen arab tilinde baylanys degen sózdi bildiredi. Ony túghyr etip kórsetip otyrghan da Alla. «oghan óz ruhymnan ýrledim» dep adamgha amanat berip, sol arqyly adam iman etedi. Amanat pen iman ekeuining tórkini bir. Sonda Abay aitpaqshy, «aqyl men jan, Men ózim» degen jýrekting sipattary shygha keledi. Osy ýsheuining qatynastary arqyly iman dәrejesi artyp, ne kemip otyrady.

- Doseke men Sizding jeke basynyzgha baylanysty súraq qoyayyn dep edim. Din - tikeley adamnyng taghdyryna әser etetin dýniye. Osy túrghydan kelgende belgili bir mәselege (dinge qatysty) saraptama bergende óz kózqarasynyzdy batyl aita alasyz ba? Álde, memlekettik mansap, biylikting qyspaghy da óz oiynyzgha әser etken kezderi boldy ma? Bolyp keledi me?

- Men negizi memleket pen qoghamnyng paydasyna qaray aqyl men tarihy tәjiriybe neni ait dese, kózim jetken mәseleni eshkimning aldynda tartynbay-aq aitatyn adammyn. Osydan birneshe jyl búryn memlekettik manyzy bar keneste mektepke dintanu pәnin oqytudyng dúrys bolatyndyghyn aittym. Meni tek muftiyden basqa eshkim qoldamady. Sebebi, zayyrly elmiz dep qarsy uәj aityldy. Zayyrlylyqty da negizdep berdim. Nәtiyje belgili. Sol jerde biylik ókilderi aitty eken dep, jamanatty bolmayyn dep, búghyp otyrsam bola ma?! Búl - mening tabighatyma say emes. Biylikten de mansaptan da joghary dýniyeler baryn úmyta qoyghan joqpyn әzirge.

- Býgingi tanda Qazaqstanda dintanu nemese teologiya ghylymdary bolsyn, basqa ghylymdargha qatysty metodologiyalyq qyzmetin atqara almay otyr.t Onyng sanaluan sebepteri de bar. Sol sebepti qoghamdyq ghylymdar óz salasyna qajetti din turaly maghlúmatty tapqan jerinen aluda, búnyng bizding qazaqtyng islamdyq tanym men qúndylyq, jalpy dýniyetanymymyzgha sәikes kele bermeytini taghy ayan. Osy mәseleler turaly ne aitasyz.

- Iya, islam dini turaly bilimdi memleket óz baqylauyna alyp, bilim berudi óz moynyna alsa, ústanymdyq túrghydan ilgerileu bolar edi.

- Memleketimizding keleshegi ýshin óte ózekti mәselelerding biri diny diyversiyagha kózqarasynyz qanday?

- Qazirgi missionerlik әreketterdi baqylaudy tek zang shenberinde memleket sheshe de almaydy. Ony qoghamdyq instituttardyng jýieli qyzmeti men ózara birligi anyqtaydy. Býgingidey «sen, men» dep baqastyqpen, qyzylkenirdek bolyp, otyra bersek, búl qyrmandy syrtqy kýshterge bastyrtqanmen birdey.

- Sәlemetsiz be, Qúrmetti Dosay Túrsynbayúly, Sizdi elimizding din adamy retinde tanyp jatyrmyz, diny sayasattyng jiligin mýjip, mayyn ishken dintanushy retinde qazirgi qoghamda bolyp jatqan jaqsyly - jamandy din mәselelerine berer baghanyz? Sizding oiynyzsha, býkil dinderding ortaq nýktesi ne?

- Tәuelsizdik alysymen zayyrlylyq ústanymyn saralap, diny sayasatty naqtylau kerek edi. Keshiktik. Sonyng nәtiyjesine qoyan jylghy oqighalargha bәrimiz kuә boldyq. Osy kýnge deyin ózgermey kelgen dinge qatysty zang qabyldandy. Din isteri agenttigi de qúryla saldy. Diny sayasat degenimiz - memleketting qoghamdyq diny úiymdarmen, birlestiktermen qoyan-qoltyq әreketterining baghdary degen sóz. Búl lokaldyq sipattaghy sayasat. Al biz de sonyng tek qana tirkeui yustisiyalyq erejesine ghana baqylau bar da, onyng qoghammen tirshiligine, uaghyzy men nasihatyna, qarajatyna, psihologiyalyq jәne sosiologiyalyq bazasyna, dinning doktrinalyq mәnine qatysty, memleketting tarihy sabaqtastyghy men memleket qúrushy mәdeniyetting ontologiyalyq ornyna qatynas naqtylanbay keledi. Mysaly, uahabisterdi әr eldi-mekenge qaray jayylu jәne taralu dinamikasy turaly bir mәlimet bar da, sony qalay auyzdyqtau turaly mehanizm úsynbaydy, yaki, úsyna almaydy. Qazaqsha aitsaq, diagnoz bar, emi úsynylmaydy. Dinning ortaq nýktesi bylay túrsyn, din fenomenine onyng tiri organizm retinde qoghamda realdy ómir sýrip jatqandyghyna da kýmәnmen qaralady. Ótkende «Núr Otan» parlamentarizm institutyndaghy jiynda soghan kózim jetti.

- 70 jylda din bazasy joyyldy. Múradan eshtene qalmady. Qazirgi teologtarymyz jan-jaqta oqyp qaytty. Biri eskiden kele jatqan Búharany, siz siyaqty Stambul mektebin, Qahira mektebin, Damask, Yemen, Mәdina, Mekke, Tripoli, Livan mektepterinde oqydy. Biraq osy mektep týlekterining bir-birining arasynda dindi uaghyzdauda ýilesimdilik joq. Tipti birin-biri aiyptaugha deyin baryp jatady. Týsinemiz, islam tarihynda teologtar arasynda әrqashanda baqastyq jýrdi. Biraq ta barlyghynyng mýddesi bir jerden shyghatyn kýn bar ma ózi? Bireu aqida deydi, ekinshisi, aqida da ihtilaf kóp, ol taqyrypqa kirmey-aq qoyayyq deydi. Ýshinshileri, atalarymyz aqidadan kóp sóilemegen, sharighattyng negizinde aqidadyng bir bóligin qamtyp ketti deydi. Kimdiki dúrys, kimdiki búrys? Nemese bәrin ýilestiruding konstruktivti metodyn jasaytyn nemese úsynatyn adam bar ma?

Bek!

- Aqida diny tanymnyng ózegi. Onsyz sharighatyng da taqyr jerge otyrghyzylghan gýl siyaqty. Aqida mazmún, sharighat forma. Osy ekeui tútas bolsa, onda diny sana men diny tirshilikting deni sau degen sóz. Al eger Hanafy mazhabyndamyz dep alyp, Ashary aqidasyn oilanbastan jamay bersen, onda qazir bolmaghanmen, erteng adasushylyqqqa úrynasyn. Ony alysqa barmay-aq, Týrkiyadaghy Maturidy aqidasyna oralu tendensiyasynan kóruge bolady.

- Dosay Túrsynbay úly, bizding elde taza Yassauy ilimin zertteytin ortaq nege joq? Tipti Qazaqstan joghary oqu oryndarynda Konfusiy tanu instituttaryda qúrylyp jatyr ghoy.

- Bolghan, bolady...

- Aqparat zamanynda ómir sýrip jatyrmyz. Izrail men Saudiya siyaqty elder bir-birine internette kiyber jihadty jariyalap jiberdi. Júrttyng auyzynda aitylyp jýrgen sәlәf bauyrlarymyz internetti jaulap alghan. Memleket din salasyndaghy ekstremizm mәselesin baqylauda ústaymyz deydi. Tyiym salynghan materialdar internette basqa ataularmen shyghyp otyrsa, oghan qalay kontrol jasaydy? Tyiymnan góri bir kýshti qúrtudyn, әlsiretuding ornyna alternativa oilap tabugha bolmay ma?

Bek!

- Oilanatyn jayt eken....

- Dosay agha, ghalym adam ekeninizge dau joq. Din mәselesine de óz pikirinizdi aityp jýrsiz. Jalpy óziniz bes uaqyt namazdy ýzbey oqisyz ba? Odan keyin osy qazirgi Ismatullany jaqtaytyn sopylar qazaq qoghamyn ekige aiyrdy. El ishine iritki saldy. QMDB-gha nebir ghaybat sózder aitty. QMDB-da nebir ghalym adamdar otyr ghoy dinning mayyn ishken. Sonda da dәl qazirgi diny daghdarys jaghdayynda sopylardyng osy bir qisyq әreketteri qandastarymyzdyng ózge dinge ótip ketuine sebep bolmaydy dep oilaysyz ba? Nelikten QMBD-gha baghynbay qarsy shygha beresizder?

Dildәbek

- Jogharyda jauap berildi.

- Doseke, dintanu mamandghyn Yassauy uniyversiyteti nege birde jeke kafedra qylyp, birde basqa kafedralargha qosyp doybynyng tasynday jyljyta beredi?

- Ol osydan birneshe jyl búryn bolatyn. Qazir retteldi. Týrkistandaghy kafedra tarihy missiyasy auyr, qazastandaghy diny bilim beruding ortalyghy retinde qayta tanylyp, teologiya mamandyghy ashylyp, oqytylyp jatyr. Inshalla tarihy missiyasyna say ortalyq bolady dep senemiz.

- Qúrmetti Dosay Túrsynbayúly, býgin din mәselesi nelikten basty nazarda túr jәne qazirgi qoghamda ortagha shyghyp jatqan diny aghymdardyng payda boluyna kózqarasynyz qanday?

- Sebep saldardyng zerdelenbeuinen, diny tanymnyng әrkelkiligin baghamdamaudan.

- Maturidiya aqidasyndamyz deydi. Alayda, Maturudiya aqidasynyng tәsilderi kórinbeydi. Bizde Ashariya mektebining ýstemdigi bayqalady. Muftiyat nasihattap jýrgen Tahauiya aqidasynyng shәrhining ózi mening biluimshe, Ashariya aqida mektebining doktrinasyndaghy enbek. Al, Maturudy mektebining enbekteri qayda? Qazir aqida koronny taqyrypqa ainalghan, әsirese, jastar arasynda, nege biz osylardy jaryqqa shygharmaymyz? Ghalymdardyng basyn biriktirip nege audarma ortalyghy qúrylyp, enbekter qazaqshagha audarylmaydy? Islamnyng damuy da osy audarma júmysynyng bir izge týsinuing artynda bolyp edi.

Taliyb

- Óte jaqsy pikir. Maturidy enbekterin taldap, tandap úghymdy etip jetkizu paryz. Negizi audarmagha kóp kónil bólgenimiz abzal. Audarma qúbylysy mәdeniyetting janghyruynyng sebebi dese de bolady. Orta ghasyrdaghy «Bayt ul hikma» audarmanyng jemisi.

- Dosay myrza! Dintanu mamandyghyn bitirgen studentterdi júmysqa ornalastyru mәselesi jóninde ne aitasyz? Mysaly, Respublikalyq jәne barlyq obylystar men audandardyng ishki sayasat bólimderindegi diny mәseleler boyynsha jauapty mamandardyng birde bireui dintanushy mamandar emes. Memleketting din sayasatyn tikeley iske asyratyn atqarushy biylikte óz salasynyng mamandarynyng bolmauy dәl týsiniksiz.

- Óte oryndy pikir. Múnyng adresi Diny ister agenttigi, QMDB jәne QRBGhM osy ýsheuining arasyndaghy kelisim, memleket pen qoghamdyq intituttardyng kelisimindey oryn aluy kerek. Sonda sheshiledi.

- Qazaqstanda dәstýrli islamdyq dýniyetanymymyzdy qalpyna keltiru ýshin, islam dýniyesining enbekterin qazaqsha audaru kerek. Mysaly, «Mәdeny múra» baghdarlamasy sekildi. Osyny memlekettik túrghyda qolgha alyp, oryndasa keremet bolar edi. Sizding Yassauy uniyversiyteti osy júmysty nege qolgha almaydy? Óitkeni sizderding uniyversiytetteriniz ghana búl sharuany jasay alady. Al búl degenin, kereghar diny aghymdar men ekstremizmning birden bir aldyn alu joly.

- Dúrys aitasyz. Yassauy uniyversiyteti osy jolda enbek etip keledi. Teologiya mamandyghy boyynsha qajetti oqulyqtardy dayyndap baspagha úsyndyq. Qazir sol baghytta on bes kitap dayyndaldy.

- Sәlemetsiz be, Dosay agha! Mening Sizge qoyar súraghym mynaday: Qazirgi zamanda bizding qazaq qyzdarymyz bastan-ayaq qap-qara jamylyp, betterin qara matamen jauyp, tek kózderi ghana kórinip túrady, keybiri ony da oramalmen týsirip jayyp qoyady, qoldaryna qolqap kiyip alyp jýredi. Osynyng bәri hidjab kii deydi. Búl qanshalyqty bizding qazirgi ústanyp otyrghan dinimizge say jәne de mening biluimshe, qazaq qyzdary eshuaqytta hidjab kiymegen. Osy jaghyn maghan týsindirip berseniz. Sizge kóp rahmet. Enbekteriniz jemisti bolsyn. Qúrmetpen, Maqpal.

- Aynalayyn, Maqpal, óz súraghyna ózing jauap beripsing men ne deyin dúrys aitasyn, qazaqtar «hijap» kiymegen. Kiymeshek, oramal t.b bolghan. Búrynghy qyzdar býgingidey qara jamylyp, bәle shaqyrmaghan.

- Agha, Assalaumaghalikum! Sizden súrarym, elimizde qúrylghan diny agenttikting atqaryp jatqan júmystaryna qanday pikir aitasyz jәne osy agenttik siz siyaqty ghalymdarmen kenesip júmys jasay ma? Sosyn ekinshi súraghym, elimizde (Astanada) ótkeriletin dýniyejýzilik diny qauymdastyqtardyng sezine qanday pikir aitasyz? Osy jinalystardyng paydasy bar ma? Jәne óz dengeyinde atqarylyp jatyr ma? Elimizde asa ýlken dau tughyzghan sopylar isindegi sot. Men sottalghan Sayat aghamyzdan dәris alghan studentterding birimin, qanshama leksiya, qanshama sabaqtar ótkizse de men sopymyn degenin estimeppin, ol kisinin, osynday myqty ústazdardyng birin sopylar isi dep sottap jibergenine týsiner emespin.

- Sezd mәselesi jahandyq ýderisterdi kiynetikalyq qyryna júmsaugha mýmkindik beretin esik. Eger ony dúrys týsinbey, dinder arasyndaghy dialogpen shatastyryp jibermese. Agenttik endi qúryldy, pikir aitar júmystary alda dep oilaymyn.  Sopylar isi turaly jogharyda toqtaldym...

- Bólingendi bóri jeydi deydi. Orta ghasyrda Týrkistandy mekendegen halyqtardyng ruhany ortalyghy Búhara, Samarqand, Merv, Týrkistan, Taraz, Tashkent, Qashqar jәne t.b. qalalarynyng bir-birimen baylanysy kýshti boldy. Onyng ishinde ruhany baylanys, yaghni, dinning integrasiyalyq mәselelerde kóptegen shekten shyghulardyng aldyn alyp otyrghanyn bilemiz. Elimiz egemendigin alghannan keyin muftiyatymyz óz otau tikti. Bizdi diny ahual turaly endi ghana oilandyra bastady. Ózbekterding muftiyatyna qarasaq, 90-nshy jyldary bolghan shurasynda ihtilaftardyng aldyn alu turaly mәseleler qozghalghan. Tәjikterde azamattyq soghystan keyin diny oy әreketterding jasyryn beleng almauy maqsatynda islamdyq partiya qúryp berdi. Edil, Oral aimaghy da basynan biraz nәrseni ótkizdi. Búdan tatarlar men bashqúrttar ghibrat aldy. Kaspiyding ana betinde sheshender, ingushtar jәne taulyqtardyng da auyzy kýidi. ODKB, ShOS degen úiymdardyng ishinde Antiyterror degen ortalyq bar, bayaghy chekisterding qúrghan dýniyesi. Siz Qauipsizdik Kenesining mýshesi retinde nege osy memleketterding teologtarynyng arasynda Kordinisionnyy Sovet qúrugha úsynys bermeysiz, bәlkim, bergen de shygharsyz. Maqsat pen mýdde bir bolsa, júmystyng da nәtiyjesi bolary aiqyn. Nauchnyy ateizmning kózqarasy dindi ghibadattyq dengeyden, strategiyalyq dengeyge kóteretin uaqytta jetti ghoy. Nemese uahab bauyrlarymyzdyng jasaghan diniy-sayasy strategiyasy jýzege assyn. Osyghan baylanysty oilarynyzdy aitsanyz!

- Dúrys tarihy sanany janghyrtatyn oy eken... Býgingi diny ahual osyghan alyp kele jatyr onsyz da, rahmet!

- Shetelderde diny bilim alyp kelgen jәne oqyp jatqan azamattardy arnayy attesstasiyadan ótkizu, alty ay ma, әlde bir jyldyq kursta oqytu kerek. Osy mәsele biraz aitylyp, qazir QMDB jәne QR din agenttigi ýnsiz otyr. Memlekettik túrghyda qolgha alu qajet. QR din sayasatyna jәne qazaq halqynyng dәstýrli islamdyq tanymyna sәikes keletin oqu baghdarlamasynan ótui tiyis degen pikir ghoy bizdiki. Jәne de shetelde oqytudy dogharu kerek, tek magistratura men doktoranturagha jiberuge bolar, onda da diny dúrys baghyttaghy elderding oqu oryndaryna. Osyghan ne aitasyz.

- Oy óte dúrys, múnday tәjiriybe bar. Týrkiyada Mysyrdaghy «Al azhardy» bitirgenderdi ekinshi synyptan bastap teologiyalyq qayta bilim alugha sosyna diplomgha jiberedi.

- Dosay agha, 20 ghasyrdyng basyndaghy Alash ziyalylarynyng arasyndaghy alauyzdyqqa ne sebep boldy? Álihan Bókeyhanov pen Mústafa Shoqay arasyndaghy alshaq kózqaras neni bildiredi? Mústafa Shoqaydyng naqyshbandiya dinindegi Zәky Uәlidiymen dos boluynyng sebebi bar ma? Ekeui de tekti azamat qoy. Álihan Bókey hannyng úrpaghy, Mústafanyng atasy Shoqay Hiua hanynyng datqasy bolghan. Qaraghandylyq ininiz Jappar.

- Jalpy mening oiymsha, Alash ordashylardyng arasyndaghy pikir qayshylyqtarynda dinning orny joq. Ony sol kezdegi uaqyt pen kenistiktegi sayasy aghymdar men ziyalylardyng jeke qatynastarynan izdegen jón...

- Dosay myrza, Han Ken turaly enbeginizdi oqydym. Sizding osy taqyrypqa keluinizge ne sebep boldy?

- Han Kene qazaqtyng songhy hany, Alash iydeyasynyng avtory. Órkeniyetter arasyndaghy soghystyng qúrbany, qazaqtyng órshil ruhynyng ainasy bolghan túlgha. Keshegi qazaqtyng eki jikke bólinip, biri orys patshasyna, biri Kenehannyng sonyna ilesip, eki tarapqa tartqan hәlin kóz aldyma elestetsem, býgingi orystildi sayasat pen jetimek qazaq tilining hәlin kórem. Sondaghy Kene Hannyng ruhyn qaytarghymyz kelip, sol taqyrypty tónirektep jýr emespiz pe. Onyng ýstine mening arghy atam Qúdiyar Kene Hannyng dosy, saqshysy bolghan eken. Sondaghy ruhany ýderister de, әriyne, zertteudi qajet etedi.

(Jalghasy bar)

«Abay-aqparat»