ينتەرنەت-كونفەرەنتسيا: دوساي كەنجەتاي (جالعاسى)
كونفەرەنتسيامىزدىڭ كەزەكتى قوناعى دوساي كەنجەتاي مىرزا وقىرماندار تاراپىنان كەلىپ تۇسكەن ساۋالدارعا تياناقتى جاۋاپ بەرۋىن جالعاستىرىپ وتىر. جاۋاپتار بارىسىندا دوساي تۇرسىنبايۇلى: «تاۋەلسىزدىك الىسىمەن زايىرلىلىق ۇستانىمىن سارالاپ، ءدىني ساياساتتى ناقتىلاۋ كەرەك ەدى. كەشىكتىك. سونىڭ ناتيجەسىنە قويان جىلعى وقيعالارعا ءبارىمىز كۋا بولدىق. وسى كۇنگە دەيىن وزگەرمەي كەلگەن دىنگە قاتىستى زاڭ قابىلداندى. ءدىن ىستەرى اگەنتتىگى دە قۇرىلا سالدى», دەپ مەملەكەتتىڭ ءدىن ماسەلەسىن رەتتەۋدە كەشىكەنىن دە اتاپ وتەدى.
«اباي-اقپارات»
- «ءتىل مۇسىلمان نە پايدا،
ءدىل مۇسىلمان بولماسا»
قازاق جىرىنان
جاراتۋشىنىڭ بارلىعى مەن قۇدىرەتىن ادام اقىلمەن تانيما؟ جوق، سەزىم، جۇرەكپەن بە؟ الدە اقىلمەن تانىپ جۇرەكپەن سەنە مە؟ ءسىزدىڭ يمانىڭىز (سەنىمىڭىز) قالاي قالىپتاستى دەپ ويلايسىز؟ ءسىزدى اللاعا سەنۋگە سەبەپ قىلاتىن نە؟ سەنىمنىڭدە ءارتۇرلى دەڭگەيدە بولاتىنىنا كەلىسەسىز بە؟
كونفەرەنتسيامىزدىڭ كەزەكتى قوناعى دوساي كەنجەتاي مىرزا وقىرماندار تاراپىنان كەلىپ تۇسكەن ساۋالدارعا تياناقتى جاۋاپ بەرۋىن جالعاستىرىپ وتىر. جاۋاپتار بارىسىندا دوساي تۇرسىنبايۇلى: «تاۋەلسىزدىك الىسىمەن زايىرلىلىق ۇستانىمىن سارالاپ، ءدىني ساياساتتى ناقتىلاۋ كەرەك ەدى. كەشىكتىك. سونىڭ ناتيجەسىنە قويان جىلعى وقيعالارعا ءبارىمىز كۋا بولدىق. وسى كۇنگە دەيىن وزگەرمەي كەلگەن دىنگە قاتىستى زاڭ قابىلداندى. ءدىن ىستەرى اگەنتتىگى دە قۇرىلا سالدى», دەپ مەملەكەتتىڭ ءدىن ماسەلەسىن رەتتەۋدە كەشىكەنىن دە اتاپ وتەدى.
«اباي-اقپارات»
- «ءتىل مۇسىلمان نە پايدا،
ءدىل مۇسىلمان بولماسا»
قازاق جىرىنان
جاراتۋشىنىڭ بارلىعى مەن قۇدىرەتىن ادام اقىلمەن تانيما؟ جوق، سەزىم، جۇرەكپەن بە؟ الدە اقىلمەن تانىپ جۇرەكپەن سەنە مە؟ ءسىزدىڭ يمانىڭىز (سەنىمىڭىز) قالاي قالىپتاستى دەپ ويلايسىز؟ ءسىزدى اللاعا سەنۋگە سەبەپ قىلاتىن نە؟ سەنىمنىڭدە ءارتۇرلى دەڭگەيدە بولاتىنىنا كەلىسەسىز بە؟
- سۇراعىڭىز وتە كۇردەلى ءارى وزەكتى. بۇعان ءبىر-ەكى اۋىز سوزبەن جاۋاپ بەرۋ ازدىق ەتەدى. ءسىز تانىم، يمان، سەزىم ماسەلەلەرىن قوزعاپ قانا قويماعانسىز، سونىمەن قاتار، اقىل، جۇرەك ماسەلەسىن تولعاپ وتىرسىز. اللانى تانيتىن دا سەنەتىن دە ونىمەن بايلانىس قۇراتىن دا قالىپ، ياعني، جۇرەك. يسلام فيلوسوفياسىندا وسى ماسەلەلەر ارقىلى بىرنەشە تانىمدىق مەكتەپتەر پايدا بولعان. سونىڭ باسىندا اقىل مەن ناقىل ماسەلەسى تۇرادى. بۇنى تارقاتا ايتساق، تەرەڭ عالامدىق ماسەلەلەرگە كەتىپ قالامىز. سوندىقتان ءسىز «تۇركى يسلام فيلوسوفياسى جانە ونىڭ ءمانى» دەگەن ەڭبەگىمدى وقىپ كورىڭىز. ال ەندى اقىل دەگەن اراب تىلىندە بايلانىس دەگەن ءسوزدى بىلدىرەدى. ونى تۇعىر ەتىپ كورسەتىپ وتىرعان دا اللا. «وعان ءوز رۋحىمنان ۇرلەدىم» دەپ ادامعا امانات بەرىپ، سول ارقىلى ادام يمان ەتەدى. امانات پەن يمان ەكەۋىنىڭ توركىنى ءبىر. سوندا اباي ايتپاقشى، «اقىل مەن جان، مەن ءوزىم» دەگەن جۇرەكتىڭ سيپاتتارى شىعا كەلەدى. وسى ۇشەۋىنىڭ قاتىناستارى ارقىلى يمان دارەجەسى ارتىپ، نە كەمىپ وتىرادى.
- دوسەكە مەن ءسىزدىڭ جەكە باسىڭىزعا بايلانىستى سۇراق قويايىن دەپ ەدىم. ءدىن - تىكەلەي ادامنىڭ تاعدىرىنا اسەر ەتەتىن دۇنيە. وسى تۇرعىدان كەلگەندە بەلگىلى ءبىر ماسەلەگە (دىنگە قاتىستى) ساراپتاما بەرگەندە ءوز كوزقاراسىڭىزدى باتىل ايتا الاسىز با؟ الدە، مەملەكەتتىك مانساپ، بيلىكتىڭ قىسپاعى دا ءوز ويىڭىزعا اسەر ەتكەن كەزدەرى بولدى ما؟ بولىپ كەلەدى مە؟
- مەن نەگىزى مەملەكەت پەن قوعامنىڭ پايداسىنا قاراي اقىل مەن تاريحي تاجىريبە نەنى ايت دەسە، كوزىم جەتكەن ماسەلەنى ەشكىمنىڭ الدىندا تارتىنباي-اق ايتاتىن اداممىن. وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن مەملەكەتتىك ماڭىزى بار كەڭەستە مەكتەپكە ءدىنتانۋ ءپانىن وقىتۋدىڭ دۇرىس بولاتىندىعىن ايتتىم. مەنى تەك مۋفتيدەن باسقا ەشكىم قولدامادى. سەبەبى، زايىرلى ەلمىز دەپ قارسى ءۋاج ايتىلدى. زايىرلىلىقتى دا نەگىزدەپ بەردىم. ناتيجە بەلگىلى. سول جەردە بيلىك وكىلدەرى ايتتى ەكەن دەپ، جاماناتتى بولمايىن دەپ، بۇعىپ وتىرسام بولا ما؟! بۇل - مەنىڭ تابيعاتىما ساي ەمەس. بيلىكتەن دە مانساپتان دا جوعارى دۇنيەلەر بارىن ۇمىتا قويعان جوقپىن ازىرگە.
- بۇگىنگى تاڭدا قازاقستاندا ءدىنتانۋ نەمەسە تەولوگيا عىلىمدارى بولسىن، باسقا عىلىمدارعا قاتىستى مەتودولوگيالىق قىزمەتىن اتقارا الماي وتىر.ت ونىڭ سانالۋان سەبەپتەرى دە بار. سول سەبەپتى قوعامدىق عىلىمدار ءوز سالاسىنا قاجەتتى ءدىن تۋرالى ماعلۇماتتى تاپقان جەرىنەن الۋدا، بۇنىڭ ءبىزدىڭ قازاقتىڭ يسلامدىق تانىم مەن قۇندىلىق، جالپى دۇنيەتانىمىمىزعا سايكەس كەلە بەرمەيتىنى تاعى ايان. وسى ماسەلەلەر تۋرالى نە ايتاسىز.
- يا، يسلام ءدىنى تۋرالى ءبىلىمدى مەملەكەت ءوز باقىلاۋىنا الىپ، ءبىلىم بەرۋدى ءوز موينىنا السا، ۇستانىمدىق تۇرعىدان ىلگەرىلەۋ بولار ەدى.
- مەملەكەتىمىزدىڭ كەلەشەگى ءۇشىن وتە وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى ءدىني ديۆەرسياعا كوزقاراسىڭىز قانداي؟
- قازىرگى ميسسيونەرلىك ارەكەتتەردى باقىلاۋدى تەك زاڭ شەڭبەرىندە مەملەكەت شەشە دە المايدى. ونى قوعامدىق ينستيتۋتتاردىڭ جۇيەلى قىزمەتى مەن ءوزارا بىرلىگى انىقتايدى. بۇگىنگىدەي «سەن، مەن» دەپ باقاستىقپەن، قىزىلكەڭىردەك بولىپ، وتىرا بەرسەك، بۇل قىرماندى سىرتقى كۇشتەرگە باستىرتقانمەن بىردەي.
- سالەمەتسىز بە، قۇرمەتتى دوساي تۇرسىنبايۇلى، ءسىزدى ەلىمىزدىڭ ءدىن ادامى رەتىندە تانىپ جاتىرمىز، ءدىني ساياساتتىڭ جىلىگىن ءمۇجىپ، مايىن ىشكەن ءدىنتانۋشى رەتىندە قازىرگى قوعامدا بولىپ جاتقان جاقسىلى - جاماندى ءدىن ماسەلەلەرىنە بەرەر باعاڭىز؟ ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، بۇكىل دىندەردىڭ ورتاق نۇكتەسى نە؟
- تاۋەلسىزدىك الىسىمەن زايىرلىلىق ۇستانىمىن سارالاپ، ءدىني ساياساتتى ناقتىلاۋ كەرەك ەدى. كەشىكتىك. سونىڭ ناتيجەسىنە قويان جىلعى وقيعالارعا ءبارىمىز كۋا بولدىق. وسى كۇنگە دەيىن وزگەرمەي كەلگەن دىنگە قاتىستى زاڭ قابىلداندى. ءدىن ىستەرى اگەنتتىگى دە قۇرىلا سالدى. ءدىني ساياسات دەگەنىمىز - مەملەكەتتىڭ قوعامدىق ءدىني ۇيىمدارمەن، بىرلەستىكتەرمەن قويان-قولتىق ارەكەتتەرىنىڭ باعدارى دەگەن ءسوز. بۇل لوكالدىق سيپاتتاعى ساياسات. ال ءبىز دە سونىڭ تەك قانا تىركەۋى يۋستيتسيالىق ەرەجەسىنە عانا باقىلاۋ بار دا، ونىڭ قوعاممەن تىرشىلىگىنە، ۋاعىزى مەن ناسيحاتىنا، قاراجاتىنا، پسيحولوگيالىق جانە سوتسيولوگيالىق بازاسىنا، ءدىننىڭ دوكترينالىق مانىنە قاتىستى، مەملەكەتتىڭ تاريحي ساباقتاستىعى مەن مەملەكەت قۇرۋشى مادەنيەتتىڭ ونتولوگيالىق ورنىنا قاتىناس ناقتىلانباي كەلەدى. مىسالى، ۋاحابيستەردى ءار ەلدى-مەكەنگە قاراي جايىلۋ جانە تارالۋ ديناميكاسى تۋرالى ءبىر مالىمەت بار دا، سونى قالاي اۋىزدىقتاۋ تۋرالى مەحانيزم ۇسىنبايدى، ياكي، ۇسىنا المايدى. قازاقشا ايتساق، دياگنوز بار، ەمى ۇسىنىلمايدى. ءدىننىڭ ورتاق نۇكتەسى بىلاي تۇرسىن، ءدىن فەنومەنىنە ونىڭ ءتىرى ورگانيزم رەتىندە قوعامدا رەالدى ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندىعىنا دا كۇمانمەن قارالادى. وتكەندە «نۇر وتان» پارلامەنتاريزم ينستيتۋتىنداعى جيىندا سوعان كوزىم جەتتى.
- 70 جىلدا ءدىن بازاسى جويىلدى. مۇرادان ەشتەنە قالمادى. قازىرگى تەولوگتارىمىز جان-جاقتا وقىپ قايتتى. ءبىرى ەسكىدەن كەلە جاتقان بۇحارانى، ءسىز سياقتى ستامبۋل مەكتەبىن، قاحيرا مەكتەبىن، داماسك، يەمەن، ءمادينا، مەككە، تريپولي، ليۆان مەكتەپتەرىندە وقىدى. بىراق وسى مەكتەپ تۇلەكتەرىنىڭ ءبىر-ءبىرىنىڭ اراسىندا ءدىندى ۋاعىزداۋدا ۇيلەسىمدىلىك جوق. ءتىپتى ءبىرىن-ءبىرى ايىپتاۋعا دەيىن بارىپ جاتادى. تۇسىنەمىز، يسلام تاريحىندا تەولوگتار اراسىندا ارقاشاندا باقاستىق ءجۇردى. بىراق تا بارلىعىنىڭ مۇددەسى ءبىر جەردەن شىعاتىن كۇن بار ما ءوزى؟ بىرەۋ اقيدا دەيدى، ەكىنشىسى، اقيدا دا يحتيلاف كوپ، ول تاقىرىپقا كىرمەي-اق قويايىق دەيدى. ۇشىنشىلەرى، اتالارىمىز اقيدادان كوپ سويلەمەگەن، شاريعاتتىڭ نەگىزىندە اقيدادىڭ ءبىر بولىگىن قامتىپ كەتتى دەيدى. كىمدىكى دۇرىس، كىمدىكى بۇرىس؟ نەمەسە ءبارىن ۇيلەستىرۋدىڭ كونسترۋكتيۆتى مەتودىن جاسايتىن نەمەسە ۇسىناتىن ادام بار ما؟
بەك!
- اقيدا ءدىني تانىمنىڭ وزەگى. ونسىز شاريعاتىڭ دا تاقىر جەرگە وتىرعىزىلعان گۇل سياقتى. اقيدا مازمۇن، شاريعات فورما. وسى ەكەۋى تۇتاس بولسا، وندا ءدىني سانا مەن ءدىني تىرشىلىكتىڭ دەنى ساۋ دەگەن ءسوز. ال ەگەر حانافي مازحابىندامىز دەپ الىپ، اشاري اقيداسىن ويلانباستان جاماي بەرسەڭ، وندا قازىر بولماعانمەن، ەرتەڭ اداسۋشىلىقققا ۇرىناسىڭ. ونى الىسقا بارماي-اق، تۇركياداعى ماتۋريدي اقيداسىنا ورالۋ تەندەنتسياسىنان كورۋگە بولادى.
- دوساي تۇرسىنباي ۇلى، ءبىزدىڭ ەلدە تازا ياسساۋي ءىلىمىن زەرتتەيتىن ورتاق نەگە جوق؟ ءتىپتى قازاقستان جوعارى وقۋ ورىندارىندا كونفۋتسي تانۋ ينستيتۋتتارىدا قۇرىلىپ جاتىر عوي.
- بولعان، بولادى...
- اقپارات زامانىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. يزرايل مەن ساۋديا سياقتى ەلدەر ءبىر-بىرىنە ينتەرنەتتە كيبەر جيھادتى جاريالاپ جىبەردى. جۇرتتىڭ اۋىزىندا ايتىلىپ جۇرگەن ءسالاف باۋىرلارىمىز ينتەرنەتتى جاۋلاپ العان. مەملەكەت ءدىن سالاسىنداعى ەكسترەميزم ماسەلەسىن باقىلاۋدا ۇستايمىز دەيدى. تىيىم سالىنعان ماتەريالدار ينتەرنەتتە باسقا اتاۋلارمەن شىعىپ وتىرسا، وعان قالاي كونترول جاسايدى؟ تىيىمنان گورى ءبىر كۇشتى قۇرتۋدىڭ، السىرەتۋدىڭ ورنىنا التەرناتيۆا ويلاپ تابۋعا بولماي ما؟
بەك!
- ويلاناتىن جايت ەكەن....
- دوساي اعا، عالىم ادام ەكەنىڭىزگە داۋ جوق. ءدىن ماسەلەسىنە دە ءوز پىكىرىڭىزدى ايتىپ ءجۇرسىز. جالپى ءوزىڭىز بەس ۋاقىت نامازدى ۇزبەي وقيسىز با؟ ودان كەيىن وسى قازىرگى يسماتۋللانى جاقتايتىن سوپىلار قازاق قوعامىن ەكىگە ايىردى. ەل ىشىنە ىرىتكى سالدى. قمدب-عا نەبىر عايبات سوزدەر ايتتى. قمدب-دا نەبىر عالىم ادامدار وتىر عوي ءدىننىڭ مايىن ىشكەن. سوندا دا ءدال قازىرگى ءدىني داعدارىس جاعدايىندا سوپىلاردىڭ وسى ءبىر قيسىق ارەكەتتەرى قانداستارىمىزدىڭ وزگە دىنگە ءوتىپ كەتۋىنە سەبەپ بولمايدى دەپ ويلايسىز با؟ نەلىكتەن قمبد-عا باعىنباي قارسى شىعا بەرەسىزدەر؟
دىلدابەك
- جوعارىدا جاۋاپ بەرىلدى.
- دوسەكە، ءدىنتانۋ ماماندعىن ياسساۋي ۋنيۆەرسيتەتى نەگە بىردە جەكە كافەدرا قىلىپ، بىردە باسقا كافەدرالارعا قوسىپ دويبىنىڭ تاسىنداي جىلجىتا بەرەدى؟
- ول وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن بولاتىن. قازىر رەتتەلدى. تۇركىستانداعى كافەدرا تاريحي ميسسياسى اۋىر، قازاستانداعى ءدىني ءبىلىم بەرۋدىڭ ورتالىعى رەتىندە قايتا تانىلىپ، تەولوگيا ماماندىعى اشىلىپ، وقىتىلىپ جاتىر. ينشاللا تاريحي ميسسياسىنا ساي ورتالىق بولادى دەپ سەنەمىز.
- قۇرمەتتى دوساي تۇرسىنبايۇلى، بۇگىن ءدىن ماسەلەسى نەلىكتەن باستى نازاردا تۇر جانە قازىرگى قوعامدا ورتاعا شىعىپ جاتقان ءدىني اعىمداردىڭ پايدا بولۋىنا كوزقاراسىڭىز قانداي؟
- سەبەپ سالداردىڭ زەردەلەنبەۋىنەن، ءدىني تانىمنىڭ اركەلكىلىگىن باعامداماۋدان.
- ماتۋريديا اقيداسىندامىز دەيدى. الايدا، ماتۋرۋديا اقيداسىنىڭ تاسىلدەرى كورىنبەيدى. بىزدە اشاريا مەكتەبىنىڭ ۇستەمدىگى بايقالادى. مۋفتيات ناسيحاتتاپ جۇرگەن تاحاۋيا اقيداسىنىڭ ءشارھىنىڭ ءوزى مەنىڭ بىلۋىمشە، اشاريا اقيدا مەكتەبىنىڭ دوكتريناسىنداعى ەڭبەك. ال، ماتۋرۋدي مەكتەبىنىڭ ەڭبەكتەرى قايدا؟ قازىر اقيدا كوروننى تاقىرىپقا اينالعان، اسىرەسە، جاستار اراسىندا، نەگە ءبىز وسىلاردى جارىققا شىعارمايمىز؟ عالىمداردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ نەگە اۋدارما ورتالىعى قۇرىلىپ، ەڭبەكتەر قازاقشاعا اۋدارىلمايدى؟ يسلامنىڭ دامۋى دا وسى اۋدارما جۇمىسىنىڭ ءبىر ىزگە ءتۇسىنۋىڭ ارتىندا بولىپ ەدى.
تاليب
- وتە جاقسى پىكىر. ماتۋريدي ەڭبەكتەرىن تالداپ، تاڭداپ ۇعىمدى ەتىپ جەتكىزۋ پارىز. نەگىزى اۋدارماعا كوپ كوڭىل بولگەنىمىز ابزال. اۋدارما قۇبىلىسى مادەنيەتتىڭ جاڭعىرۋىنىڭ سەبەبى دەسە دە بولادى. ورتا عاسىرداعى «بايت ۋل حيكما» اۋدارمانىڭ جەمىسى.
- دوساي مىرزا! ءدىنتانۋ ماماندىعىن بىتىرگەن ستۋدەنتتەردى جۇمىسقا ورنالاستىرۋ ماسەلەسى جونىندە نە ايتاسىز؟ مىسالى، رەسپۋبليكالىق جانە بارلىق وبىلىستار مەن اۋدانداردىڭ ىشكى ساياسات بولىمدەرىندەگى ءدىني ماسەلەلەر بويىنشا جاۋاپتى مامانداردىڭ بىردە بىرەۋى ءدىنتانۋشى ماماندار ەمەس. مەملەكەتتىڭ ءدىن ساياساتىن تىكەلەي ىسكە اسىراتىن اتقارۋشى بيلىكتە ءوز سالاسىنىڭ ماماندارىنىڭ بولماۋى ءدال تۇسىنىكسىز.
- وتە ورىندى پىكىر. مۇنىڭ ادرەسى ءدىني ىستەر اگەنتتىگى، قمدب جانە قربعم وسى ۇشەۋىنىڭ اراسىنداعى كەلىسىم، مەملەكەت پەن قوعامدىق ينتيتۋتتاردىڭ كەلىسىمىندەي ورىن الۋى كەرەك. سوندا شەشىلەدى.
- قازاقستاندا ءداستۇرلى يسلامدىق دۇنيەتانىمىمىزدى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن، يسلام دۇنيەسىنىڭ ەڭبەكتەرىن قازاقشا اۋدارۋ كەرەك. مىسالى، «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى سەكىلدى. وسىنى مەملەكەتتىك تۇرعىدا قولعا الىپ، ورىنداسا كەرەمەت بولار ەدى. ءسىزدىڭ ياسساۋي ۋنيۆەرسيتەتى وسى جۇمىستى نەگە قولعا المايدى؟ ويتكەنى سىزدەردىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەرىڭىز عانا بۇل شارۋانى جاساي الادى. ال بۇل دەگەنىڭ، كەرەعار ءدىني اعىمدار مەن ەكسترەميزمنىڭ بىردەن ءبىر الدىن الۋ جولى.
- دۇرىس ايتاسىز. ياسساۋي ۋنيۆەرسيتەتى وسى جولدا ەڭبەك ەتىپ كەلەدى. تەولوگيا ماماندىعى بويىنشا قاجەتتى وقۋلىقتاردى دايىنداپ باسپاعا ۇسىندىق. قازىر سول باعىتتا ون بەس كىتاپ دايىندالدى.
- سالەمەتسىز بە، دوساي اعا! مەنىڭ سىزگە قويار سۇراعىم مىناداي: قازىرگى زاماندا ءبىزدىڭ قازاق قىزدارىمىز باستان-اياق قاپ-قارا جامىلىپ، بەتتەرىن قارا ماتامەن جاۋىپ، تەك كوزدەرى عانا كورىنىپ تۇرادى، كەيبىرى ونى دا ورامالمەن ءتۇسىرىپ جايىپ قويادى، قولدارىنا قولقاپ كيىپ الىپ جۇرەدى. وسىنىڭ ءبارى حيدجاب كيۋ دەيدى. بۇل قانشالىقتى ءبىزدىڭ قازىرگى ۇستانىپ وتىرعان دىنىمىزگە ساي جانە دە مەنىڭ بىلۋىمشە، قازاق قىزدارى ەشۋاقىتتا حيدجاب كيمەگەن. وسى جاعىن ماعان ءتۇسىندىرىپ بەرسەڭىز. سىزگە كوپ راحمەت. ەڭبەكتەرىڭىز جەمىستى بولسىن. قۇرمەتپەن، ماقپال.
- اينالايىن، ماقپال، ءوز سۇراعىڭا ءوزىڭ جاۋاپ بەرىپسىڭ مەن نە دەيىن دۇرىس ايتاسىڭ، قازاقتار «حيجاپ» كيمەگەن. كيمەشەك، ورامال ت.ب بولعان. بۇرىنعى قىزدار بۇگىنگىدەي قارا جامىلىپ، بالە شاقىرماعان.
- اعا، اسسالاۋماعاليكۋم! سىزدەن سۇرارىم، ەلىمىزدە قۇرىلعان ءدىني اگەنتتىكتىڭ اتقارىپ جاتقان جۇمىستارىنا قانداي پىكىر ايتاسىز جانە وسى اگەنتتىك ءسىز سياقتى عالىمدارمەن كەڭەسىپ جۇمىس جاساي ما؟ سوسىن ەكىنشى سۇراعىم، ەلىمىزدە (استانادا) وتكەرىلەتىن دۇنيەجۇزىلىك ءدىني قاۋىمداستىقتاردىڭ سەزىنە قانداي پىكىر ايتاسىز؟ وسى جينالىستاردىڭ پايداسى بار ما؟ جانە ءوز دەڭگەيىندە اتقارىلىپ جاتىر ما؟ ەلىمىزدە اسا ۇلكەن داۋ تۋعىزعان سوپىلار ىسىندەگى سوت. مەن سوتتالعان سايات اعامىزدان ءدارىس العان ستۋدەنتتەردىڭ ءبىرىمىن، قانشاما لەكتسيا، قانشاما ساباقتار وتكىزسە دە مەن سوپىمىن دەگەنىن ەستىمەپپىن، ول كىسىنىڭ، وسىنداي مىقتى ۇستازداردىڭ ءبىرىن سوپىلار ءىسى دەپ سوتتاپ جىبەرگەنىنە تۇسىنەر ەمەسپىن.
- سەزد ماسەلەسى جاھاندىق ۇدەرىستەردى كينەتيكالىق قىرىنا جۇمساۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن ەسىك. ەگەر ونى دۇرىس تۇسىنبەي، دىندەر اراسىنداعى ديالوگپەن شاتاستىرىپ جىبەرمەسە. اگەنتتىك ەندى قۇرىلدى، پىكىر ايتار جۇمىستارى الدا دەپ ويلايمىن. سوپىلار ءىسى تۋرالى جوعارىدا توقتالدىم...
- بولىنگەندى ءبورى جەيدى دەيدى. ورتا عاسىردا تۇركىستاندى مەكەندەگەن حالىقتاردىڭ رۋحاني ورتالىعى بۇحارا، سامارقاند، مەرۆ، تۇركىستان، تاراز، تاشكەنت، قاشقار جانە ت.ب. قالالارىنىڭ ءبىر-بىرىمەن بايلانىسى كۇشتى بولدى. ونىڭ ىشىندە رۋحاني بايلانىس، ياعني، ءدىننىڭ ينتەگراتسيالىق ماسەلەلەردە كوپتەگەن شەكتەن شىعۋلاردىڭ الدىن الىپ وتىرعانىن بىلەمىز. ەلىمىز ەگەمەندىگىن العاننان كەيىن مۋفتياتىمىز ءوز وتاۋ تىكتى. ءبىزدى ءدىني احۋال تۋرالى ەندى عانا ويلاندىرا باستادى. وزبەكتەردىڭ مۋفتياتىنا قاراساق، 90-نشى جىلدارى بولعان شۋراسىندا يحتيلافتاردىڭ الدىن الۋ تۋرالى ماسەلەلەر قوزعالعان. تاجىكتەردە ازاماتتىق سوعىستان كەيىن ءدىني وي ارەكەتتەردىڭ جاسىرىن بەلەڭ الماۋى ماقساتىندا يسلامدىق پارتيا قۇرىپ بەردى. ەدىل، ورال ايماعى دا باسىنان ءبىراز نارسەنى وتكىزدى. بۇدان تاتارلار مەن باشقۇرتتار عيبرات الدى. كاسپيدىڭ انا بەتىندە شەشەندەر، ينگۋشتار جانە تاۋلىقتاردىڭ دا اۋىزى كۇيدى. ودكب، شوس دەگەن ۇيىمداردىڭ ىشىندە انتيتەررور دەگەن ورتالىق بار، باياعى چەكيستەردىڭ قۇرعان دۇنيەسى. ءسىز قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ مۇشەسى رەتىندە نەگە وسى مەملەكەتتەردىڭ تەولوگتارىنىڭ اراسىندا كوردينيتسيوننىي سوۆەت قۇرۋعا ۇسىنىس بەرمەيسىز، بالكىم، بەرگەن دە شىعارسىز. ماقسات پەن مۇددە ءبىر بولسا، جۇمىستىڭ دا ناتيجەسى بولارى ايقىن. ناۋچنىي اتەيزمنىڭ كوزقاراسى ءدىندى عيباداتتىق دەڭگەيدەن، ستراتەگيالىق دەڭگەيگە كوتەرەتىن ۋاقىتتا جەتتى عوي. نەمەسە ۋاحاب باۋىرلارىمىزدىڭ جاساعان ءدىني-ساياسي ستراتەگياسى جۇزەگە اسسىن. وسىعان بايلانىستى ويلارىڭىزدى ايتساڭىز!
- دۇرىس تاريحي سانانى جاڭعىرتاتىن وي ەكەن... بۇگىنگى ءدىني احۋال وسىعان الىپ كەلە جاتىر ونسىز دا، راحمەت!
- شەتەلدەردە ءدىني ءبىلىم الىپ كەلگەن جانە وقىپ جاتقان ازاماتتاردى ارنايى اتتەسستاتسيادان وتكىزۋ، التى اي ما، الدە ءبىر جىلدىق كۋرستا وقىتۋ كەرەك. وسى ماسەلە ءبىراز ايتىلىپ، قازىر قمدب جانە قر ءدىن اگەنتتىگى ءۇنسىز وتىر. مەملەكەتتىك تۇرعىدا قولعا الۋ قاجەت. قر ءدىن ساياساتىنا جانە قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى يسلامدىق تانىمىنا سايكەس كەلەتىن وقۋ باعدارلاماسىنان ءوتۋى ءتيىس دەگەن پىكىر عوي بىزدىكى. جانە دە شەتەلدە وقىتۋدى دوعارۋ كەرەك، تەك ماگيستراتۋرا مەن دوكتورانتۋراعا جىبەرۋگە بولار، وندا دا ءدىني دۇرىس باعىتتاعى ەلدەردىڭ وقۋ ورىندارىنا. وسىعان نە ايتاسىز.
- وي وتە دۇرىس، مۇنداي تاجىريبە بار. تۇركيادا مىسىرداعى «ال ازحاردى» بىتىرگەندەردى ەكىنشى سىنىپتان باستاپ تەولوگيالىق قايتا ءبىلىم الۋعا سوسىنا ديپلومعا جىبەرەدى.
- دوساي اعا، 20 عاسىردىڭ باسىنداعى الاش زيالىلارىنىڭ اراسىنداعى الاۋىزدىققا نە سەبەپ بولدى؟ ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن مۇستافا شوقاي اراسىنداعى الشاق كوزقاراس نەنى بىلدىرەدى؟ مۇستافا شوقايدىڭ ناقىشبانديا دىنىندەگى زاكي ۋاليديمەن دوس بولۋىنىڭ سەبەبى بار ما؟ ەكەۋى دە تەكتى ازامات قوي. ءاليحان بوكەي حاننىڭ ۇرپاعى، مۇستافانىڭ اتاسى شوقاي حيۋا حانىنىڭ داتقاسى بولعان. قاراعاندىلىق ءىنىڭىز جاپپار.
- جالپى مەنىڭ ويىمشا، الاش ورداشىلاردىڭ اراسىنداعى پىكىر قايشىلىقتارىندا ءدىننىڭ ورنى جوق. ونى سول كەزدەگى ۋاقىت پەن كەڭىستىكتەگى ساياسي اعىمدار مەن زيالىلاردىڭ جەكە قاتىناستارىنان ىزدەگەن ءجون...
- دوساي مىرزا، حان كەن تۋرالى ەڭبەگىڭىزدى وقىدىم. ءسىزدىڭ وسى تاقىرىپقا كەلۋىڭىزگە نە سەبەپ بولدى؟
- حان كەنە قازاقتىڭ سوڭعى حانى، الاش يدەياسىنىڭ اۆتورى. وركەنيەتتەر اراسىنداعى سوعىستىڭ قۇربانى، قازاقتىڭ ءورشىل رۋحىنىڭ ايناسى بولعان تۇلعا. كەشەگى قازاقتىڭ ەكى جىككە ءبولىنىپ، ءبىرى ورىس پاتشاسىنا، ءبىرى كەنەحاننىڭ سوڭىنا ىلەسىپ، ەكى تاراپقا تارتقان ءحالىن كوز الدىما ەلەستەتسەم، بۇگىنگى ءورىستىلدى ساياسات پەن جەتىمەك قازاق ءتىلىنىڭ ءحالىن كورەم. سونداعى كەنە حاننىڭ رۋحىن قايتارعىمىز كەلىپ، سول تاقىرىپتى توڭىرەكتەپ ءجۇر ەمەسپىز پە. ونىڭ ۇستىنە مەنىڭ ارعى اتام قۇديار كەنە حاننىڭ دوسى، ساقشىسى بولعان ەكەن. سونداعى رۋحاني ۇدەرىستەر دە، ارينە، زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى.
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
