- Álemdik jәne dәstýrli din­der jetekshileri bas qosatyn al­qa­ly jiyn Asta­nada osymen ýshin­shi ret ótip jatyr. Aytuly din­ba­sy­larynyng ortagha salar oilary búl joly da az bolmasy anyq. Siz mú­ny qalay baghalar ediniz?
- Preziydentimiz Núrsúltan Na­zar­baevtyng bas­ta­masymen 2003 jy­ly Astanada ótken sezge sol kez­­degi Birikken Últtar Úiymy­nyng Bas hat­shysy Kofy Annan, bel­­gili qayratkerler Djordj Bush, Mar­­garet Tet­cher jәne әlemning al­dyn­ghy qatarly elderining bassh­y­la­­ry asa zor mәn berdi. Sodan beri jiynnyng halyqaralyq dengeyde be­­deli artyp, jyl ótken sayyn ma­nyzy da kýsheyip keledi. Búl Qa­zaq­stan Preziydentining kó­re­gen­digin pash etumen qatar, qazaq eli­ning jer sha­rynda tynyshtyq pen týsinis­tik­ti, dostyq pen syi­lastyqty qa­lyptastyruda ma­nyz­dy ról at­qaryp otyrghanyn dә­lel­dedi.
Jahandanu ghasyrynda ty­nysh­tyqty qamtamasyz etuding bir­den bir joly - ózara qúrmet pen syi­lastyq. Ortaq til tabysudyng ta­masha tәjiriybesi de osynday jiyn bolghandyqtan, kelisip pish­ken tonnyng kelte bolmasy anyq. Álem­dik dinder islamdy jәne Qa­zaqstan arqyly onyng beybit din ekendigin moyynday bastaghanda, ýy ishinen ýy tikpeuding de qamyn oi­laghan dúrys. Qazaq halqynyng atyna sóz keltirmeuding ózi de úl­tymyzdyng islamdy qanshalyqty be­rik ústanuyna kelip tireledi. Mú­ny Elbasynyng ózi de qadap ai­typ, qazaqtyng qadirin arttyru jo­lynda barlyq qamqorlyghyn ja­sap keledi. Mәselen, kýni keshe As­tanada bir mezgilde 5000 adam mi­najat etetin meshitting irgetasyn qa­laugha qa­ty­suy - osy sózimizge dә­lel.
Qazaq ortaq ýiimizge ainalghan Jer sharynda ózining bar mýmkin­di­gin osylaysha pash ete bastady. Tek endi osy ónegemizding órisin ke­neytu - bizge paryz, úrpaqqa ama­nat. Abaysha aitqanda «Abay­lap jýrip, anyq basatyn» kez kel­di.
- Elbasymyz keybir jiyn­dar­da Abaygha jýginedi, Abaydyng en­bek­terinen mysal keltiredi. Osy­ny oy eleginen ótkize otyryp, «qa­zaq­tyng biyliktegi bar azamaty osy­lay oilasa, osylay sóilese, osy­lay oy týiindey bilse» degen qiyal je­tegine berilesin. Amal qansha, biz sengen sheneunikterding qaysy­bi­ri Elbasynan ónege ala almay jýr­gen sekildi...
- Preziydentimiz Núrsúltan Na­­zar­baevtyng tikeley bastama­sy­men tәuelsizdik alghan elimizde al­ghash­qy ótkizgen is-sharanyng biri - qa­­zaq últynyng danyshpany Abay­d­yng danalyghyn býkil әlemge ta­ny­tudy qolgha alu boldy. Bәri­miz­ge belgili 1995 jyly asa bedeldi úiym - YuNESKO-nyng ayasynda aqyn­nyng 150 jyldyq mereyto­yyn atap óttik, әlem halqy qazaq de­gen el, onyng azamattyq qúndy­lyq­qa zor ýles qosqan dana Abay­day úly bar eke­nin bildi. Siz oiym­daghyny dóp bas­tynyz, Abay­dyng kitabyn qolgha alar­da El­ba­synyng sol kezdegi ja­saghan bayan­da­masyn bir sholyp ótem, keyde key­bir sheneunikter súh­bat ber­gende «júmys ýstelinde Abay kita­by túrady» dep mysal ai­tady, on­da nege mәn berip oqy­may­dy dep ta­nyrqaymyn, әitpese bayan­da­ma­d­a: «Abaydy múqiyat oqy­ghan adam onyng kózqarastary kýni bý­gingi na­ryq ekonomikasymen de ti­ke­ley ýndes ekenin aiqyn angharar edi. Abay әlemi bizdi jeti týnde adas­tyr­mas temirqazyq ispetti. So­ghan qa­rap tilegimizding dúrys-bú­rysyn sa­raptay alamyz. Óit­keni jandy je­gidey jep jýrgen kóp saualdyng j­auabyn Abay әl­de­qashan aityp ket­ken. Abaydy oqyp otyryp-aq, kósh­ting basyn baya­ghyda-aq jónge sa­lyp alugha bo­la­tyn edi. Sorlat­qan­da, bireuding ua­qyty jetpeydi, bi­reuding úghymy jet­peydi, bireuding atymen zauqy joq.
Áytpese, kóp dýnie әueli sol әr­kim­ning ózin-ózi týzey almaghan­dy­ghynan órge baspay jatyr emes pe?!
Óz halqyn «júrt bolsyn, ós­sin, ónsin» deytin әrbir azamat әue­li Abaydy oqysyn, Abaygha qúlaq as­syn» dep anyq kórsetti. Tipti «Abay armandary - tek bir ghana últ ústanatyn múrattar emes, kýl­li adamzat ústanatyn múrattar. Qa­­zaq topyraghynda onyng orayyn kel­­tiruge mýmkindik tuyp otyr. My­na sizder men bizge ýles bop tiyip otyr» dep maqsat-mýddemizdi ai­qyndap bergen joq pa?!
Elbasymyzdyng aitqanyn oryn­­­­­­­­dauda enjarlyq tanytyp otyr­­­myz. Eng bolmaghanda, abay­ta­nu­­d­y balabaqshadan joghary oqu oryn­­daryna deyin týgel oqytudy qol­­gha alayyq degen Ýkimet qau­ly­sy da oryndalmay, qaghaz jýzinde qal­­dy. Alysqa barmay-aq eki ja­ghy­­myzdaghy eki alyp kórshimizden ýl­gi alsaq bolar edi. Resey eli Push­kin turaly neshe jýzdegen dok­tor­lyq dissertasiyalar qor­ghap, aqyn mú­ralaryn nasiy­hat­tau­dy bir sәt te toq­tatqan emes, al Qy­tay Konfu­siy­ding ilimin iydeo­lo­giyasynyng ne­gizi etip, san gha­syr­dan beri berik tú­ty­nyp keledi. Byl­tyr әl-Faraby atyn­daghy Qa­zaq últtyq uniyver­siy­teti janynan jә­ne batys oblystyng bi­rinen Kon­fusiy instituty fiy­lialdaryn ash­ty. Biz Abay mú­ralaryn ózimiz te­reng tanyp-bilip al­may, ózgege qa­lay tanytamyz?!
- Qazir birsypyra joghary oqu oryn­dary Abay, Shәkәrim orta­lyq­taryn ashyp jatqan joq pa? Mým­kin, siz aitqan olqylyqtyng ornyn osylar toltyrar, әlde búl bi­lim ordasynyng mәrtebesin kóteru ýshin jasalyp jatqan nauqan­shyl­dyq sayasattyng bir týri me?
- Semeyde Shәkәrimning 150 jyl­dyghyn toylau qarsanynda eki bir­dey Shәkәrim ghylymiy-zertteu or­talyghy ashyldy, biri toy ótkesin ja­bylyp qaldy, ekinshisi júmys is­teude. Kóptegen iygilikti ister ja­sal­dy, quandyq. Biraq solardyng ara­synan kóz mayyn tauysyp, tek bir salagha mamandanghan shә­kә­rim­ta­nushyny kórmey otyrmyn. Son­dyq­tan bolar, sol ortalyq shy­ghar­ghan Shәkәrimning eki tomdyq shy­ghar­malar jinaghyna Ghabbas Qaby­shev aghamyz: «búrynghy shyqqan­da­ry­nan esh ózgerissiz kóshire sal­ghan» dep syn aitsa, men «Shәkәrim tu­raly zertteu jinaqtaghy en­bek­terde aqyn qaghidalary búr­ma­lan­ghan» dep kózqarasymdy bildirdim. Ja­uap joq, yaghny eger maman-shә­kәrimtanushy bolsa, birden my­nalaryng búrys, mynalaryng dúrys dep, dereu jauabyn aitar edi. Áriy­ne, búl - mening jeke pikirim. Biyl­ghy jyl­dyng basynda әl-Faraby atyn­­daghy Qazaq últtyq uniyver­siy­te­tin­de Abay instituty ashyldy, jaq­sy bas­tama, tek birde-bir ar­na­yy abay­tanushysy joq institut jú­­my­syn qay qyrynan bastady eken dep kýdikpen qaraymyn. Mún­day ýl­ken isting basynda býkil ómi­rin abay­tanugha arnaghan Múhtar Áue­­zov, Qayym Múhamedhanov, Zә­ky Ah­metov, Mekemtas Myrzah­met­úly siyaqty ghalymdar, naghyz abay­­ta­nu­shylar túrsa degen iygi ti­lek me­niki.
- Sizdi júrt abaytanushy gha­lym­­dardyng biri retinde ghana emes, últ­­tyng úly múrattaryn kózding qa­ra­­shyghynday qorghay biletin azamat re­­tinde de tanidy. Áyteuir barlyq ja­­nalyq ataulydan qúralaqan qal­mau­gha tyrysasyz. Dәl qazir óziniz qú­­ralpy azamattardyng tanym-tý­si­nigi qalay, «men qazaqpyn!» degen ata­­ly sózdi auyz toltyryp aita ala ma?
- Men mektepting qazaq tili men әde­biyeti pәni múghaliminen Bilim jә­ne ghylym ministrligining bas ma­many qyzmetine deyingi úzaq jol­dan ótsem de, әli kýnge deyin orys­sha sóilesem tilim búralyp, tút­y­ghyp qalamyn, balam aitady «orys­sha sóilemey-aq qo­yy­nyz­shy, qasymdaghylar sizge kýlip qa­raydy» deydi. Búl sirә, Sozaqta orys kórmey ósuime baylanysty emes shyghar, sebebi orta mektepti Ken­tau qalasynda bitirdim. Biraq ins­titutta «qazaq tilining bola­sha­ghy joq» dep jýrekke biz tyq­qan­day ashyq aitty, qyzmette «orys ti­lin bilmeseng - óspeysin» dep kó­­ki­rekke shanshuday qadady, qa­zaq­tyq namysym taptaldy, ashyn­dym. Ne de bolsa tilimdi, di­limdi tútyghugha alyp barghan ashu-yzamdy, qayghy-múnymdy aityp qa­layyn dep, 1980 jyly «Qazaq әde­biyeti» gazetine «Ádebiyet pәni onay ma?» degen ma­qa­lamdy ji­berdim, múnda aitayyn de­genim, «qa­zaq tili men qazaq әde­biyetining últqa qa­jeti joq pa, nem­qúrayly qa­ray­tyn, onay pәn be» de­gen jan ai­qa­yymdy kóldeneng saual­men jetkizu edi.
Bir men emes elimizde «ishtey tú­tyghyp» jýrgender kóp eken, eki jyl­­day gazet betinde qyzu pi­kir­talas jýrdi, mening atyma «Qa­zaq әde­biyeti» gazeti redaksiyasyna 200-dey hat týsipti, әtten, sol hat­tar saqtaldy ma eken?! Abay qa­ra­­sózderin zertteuge den qoyghan ke­zim­de, endi býkil qazaq últynyng mú­­ny men zary kóz aldymda kól­de­nendey bastady. Qalay shy­dar­syn, kózing kórip, shyghu sebebin bilip túrsan...
Jaqynda jazushy Múhtar Ma­gha­uinnin: «men ózim Abay jóninde ja­­zugha qorqamyn, múny búryn ait­­qanmyn. Ózinning dengeyinning bә­­ri kórinip qalady. Abaydy tal­da­­may-aq, Abaymen salystyr­may-aq, sol óz betinmen jýretin bol­san, kishkene abyroylyraq bo­la­syn. Abaydyng terendigine biz әli jet­­kenimiz joq» degeni shynayy shyn­­dyq. Abay múralaryn te­rendep zerttey bastasanyz óz mi­ni­nizdi de, qazaq últynyng aitargha jenil, jý­rekke auyr kýngeyi men teriskeyin de sebep-sal­da­ryn úgha bastaysyz...
Zamandastarymnyng tanym-tý­sinigi ekige bólinip túr. Orys­til­diler arasynda «men qazaqpyn!» de­gendi aitatyndar shamaly, osy sózdi auyz toltyryp aita ala­tyn­dar biylikte az. Tarazy basy te­nes­pey túrghany shyndyq.
- Abay atyndaghy Qazaq últ­tyq pe­dagogikalyq uniyver­siy­te­tinde ózi­niz úiytqy bolyp, irgeli ghy­­lymy or­talyq ashypsyzdar. Ne bi­­tirip ja­tyrsyzdar, jaghymdy ja­­­na­lyq­ta­rynyzdy júrtqa qa­lay jet­kizer ediniz?
- Byltyr birinshi qyr­ký­yek­ten bastap Abay atyndaghy Últ­tyq pedagogikalyq uniyver­siy­te­tin­de rektor Serik Pirәliyevting bas­­tamasymen «Abaytanu» ghy­ly­miy-zertteu ortalyghy ashyldy. Abay atamyzdyng esimin alghan uniy­­versiytet bolghandyqtan ba, bý­kil uniy­versiytet újymy bizding jú­my­sy­myzgha shynayy yqylas ta­ny­typ otyr, abaytanudy jappay oqy­tudy qolgha alsaq deydi. Biz ol ýshin jalpy bilim beretin mek­tep­ter­ge jәne joghary oqu oryn­da­ry­na arnap janasha sipattaghy bagh­­darlama, oqulyq әri hresto­ma­tiya dayyndap jatyrmyz.
Ghylymy ortalyq bol­ghan­dyq­tan, ghylymy enbekter jazu - bas­ty min­detimizding biri. Uniyver­siy­tetting ga­zeti «Abay uniyver­siy­teti» dep ata­lyp, janasha mәnge ie bol­sa, uniy­ver­siytetting barlyq fa­kulitet­te­rining studentin qamtyghan «Abay mektebi» ashylyp, júmysyn bas­tap ketti. Uniyversiytetting tәr­bie basqarmasy úiymdastyrghan «Abay әlemi» respublika student­te­rining sa­yysy, Abay ólenderin, qa­ra­sózderin, әnderin jәne aitys óne­rin qamtyp, Abay múralaryn na­siy­hattauda tyng serpilis tudy­ruda.
- Siz kezinde filosofiya ghy­lym­darynyng kandidaty Q.Jýke­shev­ke qarsy «myltyqsyz maydan» ash­tynyz. Sonsha nege shamdan­dy­nyz? Ol kisi óz qateligin moyyndap, ha­lyqtan bolmasa da sizden keshi­rim súrady ma?
- Q.Jýkeshevting doktorlyq diys­sertasiyasy men 11-synyptyng «Qo­ghamdyq bilim negizderi» oqu­ly­ghyna avtor retinde jazghan «Shyghys ór­keniyetteri» tarauy eshqanday syn kótermeytin, elimizding ghy­lymyna da, jas úrpaqtyng tәr­biye­sine teris әseri bar enbek ekenine әbden kózim jetti. Ózi tuyp-ósken auylynan jerinedi, ana tilin qa­saqana keleke etedi, Abayday alyp túlghany biyik túghyrynan qú­latqysy keledi, qalay shydaysyz? Onyng auylgha, tilge óshpendiligi er­terekte bastalghan, dәlel retinde ta­nymal әdebiyet synshysy Baqyt Sar­balaevtyng «Ótkirding jý­zi» (1992 j) kitabynan ýzindi kel­ti­reyik: «...Múnyng bir kórinisi - «Qa­­zaq әdebiyeti» gazetinde «Qa­la­gha ne­ge qyryn qaraymyz?» (№2, 1981 jyl) degen taqyryppen ja­riya­­­lan­ghan Q.Jýkeshev atty av­tordyng sa­uat­syz maqa­la­sy...Q.Jýkeshev Ty­nymbay Núr­ma­ghambetov qalagha qar­sy degen bay­balam jasay­dy...Búdan ózinen-ózi shyghatyn qo­rytyndy Q.Jý­ke­shev­ting maqa­la­sy әdebiyetke, әdeby syn­gha da, aqiy­qatqa da, oqyrman qa­byldauyna da qatysy shamaly dý­niye... So­ny­men, T.Núrma­gham­betov shygharma­shy­lyghynan qala­gha qarsylyq iz­deu - әdeyi úiym­das­tyrylghan...» (273-bet). Bir kez­de auyl­gha jәne auyl turaly kór­kem dý­nie jazu­dyng has sheberine ai­­nal­ghan ja­zu­shygha qaradýrsin ja­la japsa, sol әde­timen qazaq ti­li­ning qarapayym qa­ghidalaryn bil­mey jatyp, qazaq tili «dalbasa» dep taghy da bay­ba­lam saldy. Onyng kem­shiligin av­tor­dyng qatysuymen bol­ghan 31-ka­nal «Kim?»(13.03.2007 j.) baghdar­la­masynda maman-gha­lymdar be­tine bassa da, men­men­dik­pen ap­tyghy basylar emes. Ony әli kýnge de­yin, әsirese, orystildi bas­pa­sózderde sóz berip, qoldau­shy­lar da tabyluda. Maghan mynan­day ký­dikti oy keledi, ol әldebir qa­zaqqa qar­sy toptyng aitaq­ta­gha­n­yna erip, solardyng yqpalynda jýr­­gen­dey. Sebebi onyng doktorlyq diys­­sertasiyasy ghylymy enbekke tip­­ti kelmeydi, birese ýkimetke qar­sy shyqqan oppozisiyanyng sóz­de­rin mysalgha keltirgen, birese qa­zaq­ty «orystildi qazaq», «qa­zaq­til­di qazaq» dep bólip tastap, bi­ri­nen-bi­rin joghary qoyyp sha­ghys­tyrugha arnalghan tapsyryspen jazyl­ghan maqalalardyng jiyn­ty­­ghynday kórinedi.
Taghy bir kýdigim - qazaqsha ja­zylghan dissertasiyasy óte jý­yesiz, sóilem qúrauy olpy-sol­py, al oryssha maqalalary mýl­dem basqa, sauatty jazylghan, eke­uining de avtory bir adam degenge sen­bey qalasyz. Bir basylymda Tó­legen Jýkeev myrza onyng en­begimen tereng tanys adamday, óte jo­ghary baghalapty. T.Jýkeev myr­za aka­de­miyk-tilshilerdin, oqy­mys­ty­lar­dyn, ziyaly qauym­nyng bir jylday bas­pasózde, tele­diy­darda oghan bi­r­auyzdan qarsy shyq­qanyn, tipti de­putat B.Tileu­ha­nnyng Parla­ment­te Ýkimetke sa­ual joldap, oghan Bilim jәne ghy­lym ministri ja­uap berip, jibe­ril­gen kemshi­lik­ti týzeu ýshin onyng jaz­ghan oqu­ly­ghyn paydalanudy toq­­tatyp, diys­ser­tasiyasynyng qor­ghalmay qal­gha­nyn bilmey me? Eki jyldan beri qo­ghamdyq pikirge, eger Q.Jýke­shev­ting shyn jana­shy­ry bolsa, naq­ty dәlelderin ai­typ, nege qa­tys­paghan? Búl kópke to­pyraq sha­shu demeske amal joq.
Jalpy, biz ziyalylar men olar­dyng kýni erteng izin basatyn qazaq aza­mattary arasynan aragha iritki sa­latyndardyng emes, últtyng jo­ghyn týgendep, Elbasynday erekshe qa­siyetterimen kórinetinderding shyq­qanyn qalar edim.

<!--pagebreak-->
- Bilesiz be, Abay tónireginde alyp­qashpa әngimeler jiyi-jii boy kó­teredi. Ghúlamany krishnatanu­shy­lar qataryna qosqandar da bol­dy. Búl el arasyna iritki salu ma, әl­de qazaqtyng úlylaryn betperde tú­t­yp, ózgelerdi de osy dinge tar­tudyng qam-qareketi me?
- Abaydyng kim ekenin ne mek­tepte, ne joghary oqu oryn­da­rynda óz dәrejesinde oqyta al­may ke­le­miz. Búl óz ishimizde Abay tu­raly «әiel alghysh», ataq-danq­qa «bay­lyq­pen qol jetkizgen», t.b. ja­da­ghaylyqqa barugha jol ashty, Abay­dyng dýniyetanymyn jan-jaq­ty tal­dap beruge shamasy jet­pegen, yagh­ny qasang europalyq bir­jaqty kóz­qarastan arylmaghan qa­zaq fiy­lo­sof­tarynyng kemshi­li­gi­nen «Abay­ - krishnayt», «Abay - pro­tes­tant», «Abay din­nen de joghary da­nyshpan» degen jal­ghan dәiekke qú­rylghan shetel­den aghylghan miy­s­sio­nerlerding mem­leketimizding sha­nyraghyn shay­qaltugha baghyttalghan zy­miyan is-әreketining basty qúra­lyna ai­nal­uyna mýmkindik be­rip otyr­myz.
Amerikadan arnayy da­yy­n­dyq­­tan ótip kelgen, býkil Orta Aziya jәne Qazaqstandaghy pro­tes­tant-missionerlerding basshysy bol­ghan Charliz Ueller sekildi shet­eldikter diny iritki salatyn ýgit-na­­sihat júmysyna alghashqyda tikeley aralassa, keyinnen Din tu­ra­ly zanymyzdyng osaldyghyn pay­­­dalanyp, qazir olar ózderi eli­ne qaytyp, qazaq arasynan da­yyn­­­daghan «sektant - kadr­­lar» kýn­diz-týni ayanbay en­bek etude. Ha­lyqaralyq krishna sa­­nasy qo­ghamynyng belsendi mý­she­leri - Do­sym jәne Asan Oma­rov­tar Abay men Múhtar Áuezovti kriy­sh­nayt etip «janalyq» ash­qan­­da, biraz aka­demik pen kóp­te­gen fiyl­osof-pro­fessorlar «ja­na­sha kóz­qaras» dep qoshtay jó­neldi, tip­ti agha­yyn­dy Oma­rov­tar­dyng da, Ch.Uellerding de teris piy­ghyl­da, jat aghym­nyng jaq­taushysy re­­tinde ja­zylghan qa­uipti ki­tap­ta­ryna aka­demikter alghy­sóz ja­zyp, tam­sana mara­pat­tady.
Bir ghana mysal, krishnayt Oma­­rov Abaydyng shyghar­ma­laryn jat aghymgha iykemdep, búr­malap týsindiretin «Abaytanu kur­sy» (1998 j), «Úlylar ýndestigi» (1999 j), «Abaytanu» (2002 j) t.b. ki­taptardy tópep shygharyp qana qoy­may, odan keyin taghy da byltyr agha­yyndy Omarovtar «Shәkәrimning ýsh anyghy» atty kitapty akademik R.A.Orazaliyevting alghysózimen shy­ghardy. Adamzat balasy ýshin әri qú­piya, әri kiyeli «aruaq, ruh» úghym­da­ryn Omarovtar ózderi «aruaq­tar­dyn» ishine baryp kórip-bilgendey bayan­daydy, olar krishnayttyq ter­min «nәzik әlemge» kirip ketkendigi son­shalyq, býgingi kýnning jalghan baq­sy-balgerlerin Shәkәrimmen bay­lanystyryp, betteri býlk et­peydi. Sózimizdi dәleldeu ýshin ki­tapqa kóz jýgirteyik: «Áriyne, Shә­kә­rim ar­uaghy býgingi kýnderi basqa da jo­ghary aruaqtarmen birigip «Aq jol» úiymynyng «aqqulary» ar­qy­ly qazirgi kezde halyqqa ózining ýl­ken kómegin kórsetip jýrgenine dau joq. Múnyng aqiqattyghyn Se­mey óni­rindegi «aqqularmen» bir­ge Shә­kә­rim kesenesine barghan adam ai­qyn sezine alady. Onyng ke­senesine kir­gen sәtte-aq ruhany quat­tyng әse­rin birden sezinuge bo­la­dy. Shә­kәrim aruaghy da, ózining qa­synda jat­qan Abay aruaghy tә­rizdi, kelgen adam­dargha ózining aqyl-kenesin be­rip, onyng jaqsy-ja­man qasiyet­te­rin kórsetip, ómirin dú­rys jolgha sa­lyp jiberedi» (132-b.)
Halyqaralyq Abay klubynyng pre­ziydenti Rollan Seysenbaev ózin Qa­zaqstandaghy «ahmadiyding liyde­ri­min» dep jariyalap, sonymen qa­tar Omarovtyng «Abaytanuyna» al­ghysóz jazyp, ony «qazirgi zaman­nyng danyshpany» dep aityp saldy. Osydan keyin kimge senesiz, ataqty aka­demikting sózi - anau, belgili ja­zushy, Abaygha janashyr degen myq­ty­nyng sózi - mynau... Bir tangha­lar­­lyq nәrse, Ch.Ueller de, R.Sey­sen­­baev pen M.Telibekov te, agha­yyndy Oma­rovtar men Q.Jýkeshev te­ bir-bi­rine qarsy shyqpaydy, reti kelse, jaq­taydy.
- Sizdi qazaq prozasynyng tar­la­ny Tәken Álimqúlov jetektep jý­rip tәrbiyelegen, qazaq әdebiye­tining kórnekti synshysy Tólegen Toq­­bergenov alghashqy әngimesine «re­­daktorlyq» jasaghan deydi. Ataq­ty jazu­shylardyng yqylasyna qa­lay ie boldynyz?
- 1978 jyly Tәken aghanyng tu­ghan jeri - Sozaq audanynyng Jar­ty­tóbe sovhozynda 60 jasqa toluyna ar­nalghan ýlken jiyn ótti. Mek­tepting múghalimi retinde sóz sói­ledim, keyinirek meni sha­qy­ryp alyp «sende jazushylyq ta­lant bar» dep, ómirining sonyna de­yin Ja­zushylar odaghy men ga­zet-jurnal re­daksiyalaryna «bile ber» dep ertip apa­ryp, «auyl adam­darymen, yaghny ke­yip­kerlerimmen qa­lay sóile­se­min, bayqap otyr» dep talay jerdi bir­ge qydyrtqany bar. Sóitip jý­rip, on jylgha juyq «Tә­ken mek­tebi» degen ýlken mek­tep­ten ótke­nimdi de bayqamay qa­lyp­pyn. «Ót­peli kezen» degen al­ghash­qy әngi­mem­di Tólegen aghagha be­ripti, ol agha­myz әngimemdi ayausyz tý­zetipti, so­dan keyin «Qazaq әde­biyeti» ga­zetine «Ýkili ýmit» ai­da­rynda ja­riya­lady. Tólegen agha­nyng qo­ly­men týzetilgen әngimening týp­nús­qa­syn asyl zattay saqtap jýr­min, odan aghanyng qamqorlyghyn da, ashy synnyng yzghyryghyn da se­zindim, osylaysha taghy da bir syn sy­nybynan ótippin ghoy! Qazir syn aitylmaydy, syn ai­­tylsa, kótere almaydy kileng «klas­siyk». Alla búiyrtyp kitap shy­­gharyp jatsam, tútastay berem, ózi­me de, ózgelerge de ónege bol­syn!
- Siz bir sózinizde «dinine bekem bolmaghan últ qúridy» degen ediniz. Qazir «bizding biraz ziyalylar týrli aghymdargha mýshe, miys­sioner­ler­ding ki­tabyn audaryp, aqsha ta­ba­dy» de­gen әngimelerdi estiymiz. Osy shyn­dyqqa janasa ma?
- Qanday myqty, ýlken mem­le­ket, qanday elding basshysy bol­syn óz halqynyng bir ghana negizgi din­­di ústanghanyn qalaydy, óit­pe­gen jaghdayda elining tynyshtyghy bú­­zylady. Búghan mysaldy әlem­ning kez kelgen jerinen tabasyz. Son­dyq­tan da elimizding Pre­ziydenti N.Nazarbaev: «Biz te­gimiz - týrik, di­nimiz islam eke­nin úmyt­paugha tiyis­timiz. Ol ýshin qa­siyet­ti kitap - Qú­ran Kәrimdi na­siy­­hattaudy esten shy­ghar­ma­uymyz ke­rek», - dep hal­qy­myzgha iman­dy­lyqtyn, birlikting sa­ra jo­lyn kór­setip otyr. Negizgi di­­ninen qol ýz­gen el óz ishinde bir-bi­­rine degen bauy­rmashyl­dyghy­nan, yn­tyma­ghy­nan aiyrylady. Ba­uyr­las eki Ko­rey memleketi ne­ge bi­rik­pey otyr, bir-birine nege óshi­gedi. Alyp der­java AQSh olar­dyng bi­reuin jaq­tap, ekinshisin qol­da­ma­uy shiyel­e­nis­ke әseri bar desek te, meninshe, basty sebep - AQSh-tyng jýz­degen miys­sionerlerining Koreya je­rinde óte belsendi әreket ja­sa­uynan, so­nyng nәtiyjesinde negizgi dind­eri - bud­dizmnen qol ýzdirip, kóp­tep hriys­tiandyqqa bas iydirip, «sho­­qyn­dyryluynan». Onyng shet j­a­­ghasyn elimizde de kez­des­tirip otyr­myz, bir otbasy birneshe din­ge bó­linip, shyrqy búzyluda. Eger al­dyn alyp, asqan saqtyqpen qa­­jyr­ly әreket jasamasaq, onyng sal­dary býkil memleketting shyr­qyn búzugha alyp baruy mýmkin.
Qazaq eli ótken mynjyldyq ta­rihynda islam dinin berik ús­ta­nyp keledi. Onyng mysaly, kez kel­gen aqyn-jyrau, ghúlam­a­lar­ «biss­millәsiz» sóz bas­ta­maghan:
Bissmillә - sózding piri eken,
Eng asyly - núry eken, - dep, nemese
Bissmillә dep bastayyn
Medet tilep Alladan, - dep jal­ghasa beredi. Ybyray Alt­yn­sa­rin de «Bir Allagha syiynyp, Kel, balalar, oqylyq» demedi me?! Kenes Odaghy kezinde tilinen, di­ninen birdey aiyrylghan otyz shaq­ty últ mýldem joyylyp ketti, búl - ótkenning ashy shyndyghy, zor qay­ghysy. Tili men dinin berik ús­tanghan el - birligi men beriktigi ja­rasqan eng kýshti el!
Sol sebepti, men qolyna qa­lam ústaghan qazaq ziyalylarynan, qa­lamy jýrdek azamattardan aq­shagha qúnyghyp, ózgelerding soyy­lyn soqpauyn qalar edim. Óitkeni qa­zaqsha jatyq jazylghan, biraq ózg­e dindi nasihattaytyn kórkem ki­taptardy qolyma alghan sayyn jý­regim auyrady.

Ángimelesken Joldasbek DUANABAY

«Ayqyn» gazeti 2 shilde 2009 jyl