- Әлемдік және дәстүрлі дін­дер жетекшілері бас қосатын ал­қа­лы жиын Аста­нада осымен үшін­ші рет өтіп жатыр. Айтулы дін­ба­сы­ларының ортаға салар ойлары бұл жолы да аз болмасы анық. Сіз мұ­ны қалай бағалар едіңіз?
- Президентіміз Нұрсұлтан На­зар­баевтың бас­та­масымен 2003 жы­лы Астанада өткен съезге сол кез­­дегі Біріккен Ұлттар Ұйымы­ның Бас хат­шысы Кофи Аннан, бел­­гілі қайраткерлер Джордж Буш, Мар­­гарет Тэт­чер және әлемнің ал­дың­ғы қатарлы елдерінің басш­ы­ла­­ры аса зор мән берді. Содан бері жиынның халықаралық деңгейде бе­­делі артып, жыл өткен сайын ма­ңызы да күшейіп келеді. Бұл Қа­зақ­стан Президентінің кө­ре­ген­дігін паш етумен қатар, қазақ елі­нің жер ша­рында тыныштық пен түсініс­тік­ті, достық пен сый­ластықты қа­лыптастыруда ма­ңыз­ды рөл ат­қарып отырғанын дә­лел­деді.
Жаһандану ғасырында ты­ныш­тықты қамтамасыз етудің бір­ден бір жолы - өзара құрмет пен сый­ластық. Ортақ тіл табысудың та­маша тәжірибесі де осындай жиын болғандықтан, келісіп піш­кен тонның келте болмасы анық. Әлем­дік діндер исламды және Қа­зақстан арқылы оның бейбіт дін екендігін мойындай бастағанда, үй ішінен үй тікпеудің де қамын ой­лаған дұрыс. Қазақ халқының атына сөз келтірмеудің өзі де ұл­тымыздың исламды қаншалықты бе­рік ұстануына келіп тіреледі. Мұ­ны Елбасының өзі де қадап ай­тып, қазақтың қадірін арттыру жо­лында барлық қамқорлығын жа­сап келеді. Мәселен, күні кеше Ас­танада бір мезгілде 5000 адам мі­нажат ететін мешіттің іргетасын қа­лауға қа­ты­суы - осы сөзімізге дә­лел.
Қазақ ортақ үйімізге айналған Жер шарында өзінің бар мүмкін­ді­гін осылайша паш ете бастады. Тек енді осы өнегеміздің өрісін ке­ңейту - бізге парыз, ұрпаққа ама­нат. Абайша айтқанда «Абай­лап жүріп, анық басатын» кез кел­ді.
- Елбасымыз кейбір жиын­дар­да Абайға жүгінеді, Абайдың ең­бек­терінен мысал келтіреді. Осы­ны ой елегінен өткізе отырып, «қа­зақ­тың биліктегі бар азаматы осы­лай ойласа, осылай сөйлесе, осы­лай ой түйіндей білсе» деген қиял же­тегіне берілесің. Амал қанша, біз сенген шенеуніктердің қайсы­бі­рі Елбасынан өнеге ала алмай жүр­ген секілді...
- Президентіміз Нұрсұлтан На­­зар­баевтың тікелей бастама­сы­мен тәуелсіздік алған елімізде ал­ғаш­қы өткізген іс-шараның бірі - қа­­зақ ұлтының данышпаны Абай­д­ың даналығын бүкіл әлемге та­ны­туды қолға алу болды. Бәрі­міз­ге белгілі 1995 жылы аса беделді ұйым - ЮНЕСКО-ның аясында ақын­ның 150 жылдық мерейто­йын атап өттік, әлем халқы қазақ де­ген ел, оның азаматтық құнды­лық­қа зор үлес қосқан дана Абай­дай ұлы бар еке­нін білді. Сіз ойым­дағыны дөп бас­тыңыз, Абай­дың кітабын қолға алар­да Ел­ба­сының сол кездегі жа­саған баян­да­масын бір шолып өтем, кейде кей­бір шенеуніктер сұх­бат бер­генде «жұмыс үстелінде Абай кіта­бы тұрады» деп мысал ай­тады, он­да неге мән беріп оқы­май­ды деп та­ңырқаймын, әйтпесе баян­да­ма­д­а: «Абайды мұқият оқы­ған адам оның көзқарастары күні бү­гінгі на­рық экономикасымен де ті­ке­лей үндес екенін айқын аңғарар еді. Абай әлемі бізді жеті түнде адас­тыр­мас темірқазық іспетті. Со­ған қа­рап тілегіміздің дұрыс-бұ­рысын са­раптай аламыз. Өйт­кені жанды же­гідей жеп жүрген көп сауалдың ж­ауабын Абай әл­де­қашан айтып кет­кен. Абайды оқып отырып-ақ, көш­тің басын бая­ғыда-ақ жөнге са­лып алуға бо­ла­тын еді. Сорлат­қан­да, біреудің уа­қыты жетпейді, бі­реудің ұғымы жет­пейді, біреудің атымен зауқы жоқ.
Әйтпесе, көп дүние әуелі сол әр­кім­нің өзін-өзі түзей алмаған­ды­ғынан өрге баспай жатыр емес пе?!
Өз халқын «жұрт болсын, өс­сін, өнсін» дейтін әрбір азамат әуе­лі Абайды оқысын, Абайға құлақ ас­сын» деп анық көрсетті. Тіпті «Абай армандары - тек бір ғана ұлт ұстанатын мұраттар емес, күл­лі адамзат ұстанатын мұраттар. Қа­­зақ топырағында оның орайын кел­­тіруге мүмкіндік туып отыр. Мы­на сіздер мен бізге үлес боп тиіп отыр» деп мақсат-мүддемізді ай­қындап берген жоқ па?!
Елбасымыздың айтқанын орын­­­­­­­­дауда енжарлық танытып отыр­­­мыз. Ең болмағанда, абай­та­ну­­д­ы балабақшадан жоғары оқу орын­­дарына дейін түгел оқытуды қол­­ға алайық деген Үкімет қау­лы­сы да орындалмай, қағаз жүзінде қал­­ды. Алысқа бармай-ақ екі жа­ғы­­мыздағы екі алып көршімізден үл­гі алсақ болар еді. Ресей елі Пуш­кин туралы неше жүздеген док­тор­лық диссертациялар қор­ғап, ақын мұ­раларын наси­хат­тау­ды бір сәт те тоқ­татқан емес, ал Қы­тай Конфу­ций­дің ілімін идео­ло­гиясының не­гізі етіп, сан ға­сыр­дан бері берік тұ­ты­нып келеді. Был­тыр әл-Фараби атын­дағы Қа­зақ ұлттық универ­си­теті жанынан жә­не батыс облыстың бі­рінен Кон­фуций институты фи­лиалдарын аш­ты. Біз Абай мұ­раларын өзіміз те­рең танып-біліп ал­май, өзгеге қа­лай танытамыз?!
- Қазір бірсыпыра жоғары оқу орын­дары Абай, Шәкәрім орта­лық­тарын ашып жатқан жоқ па? Мүм­кін, сіз айтқан олқылықтың орнын осылар толтырар, әлде бұл бі­лім ордасының мәртебесін көтеру үшін жасалып жатқан науқан­шыл­дық саясаттың бір түрі ме?
- Семейде Шәкәрімнің 150 жыл­дығын тойлау қарсаңында екі бір­дей Шәкәрім ғылыми-зерттеу ор­талығы ашылды, бірі той өткесін жа­былып қалды, екіншісі жұмыс іс­теуде. Көптеген игілікті істер жа­сал­ды, қуандық. Бірақ солардың ара­сынан көз майын тауысып, тек бір салаға маманданған шә­кә­рім­та­нушыны көрмей отырмын. Сон­дық­тан болар, сол орталық шы­ғар­ған Шәкәрімнің екі томдық шы­ғар­малар жинағына Ғаббас Қабы­шев ағамыз: «бұрынғы шыққан­да­ры­нан еш өзгеріссіз көшіре сал­ған» деп сын айтса, мен «Шәкәрім ту­ралы зерттеу жинақтағы ең­бек­терде ақын қағидалары бұр­ма­лан­ған» деп көзқарасымды білдірдім. Жа­уап жоқ, яғни егер маман-шә­кәрімтанушы болса, бірден мы­наларың бұрыс, мыналарың дұрыс деп, дереу жауабын айтар еді. Әри­не, бұл - менің жеке пікірім. Биыл­ғы жыл­дың басында әл-Фараби атын­­дағы Қазақ ұлттық универ­си­те­тін­де Абай институты ашылды, жақ­сы бас­тама, тек бірде-бір ар­на­йы абай­танушысы жоқ институт жұ­­мы­сын қай қырынан бастады екен деп күдікпен қараймын. Мұн­дай үл­кен істің басында бүкіл өмі­рін абай­тануға арнаған Мұхтар Әуе­­зов, Қайым Мұхамедханов, Зә­ки Ах­метов, Мекемтас Мырзах­мет­ұлы сияқты ғалымдар, нағыз абай­­та­ну­шылар тұрса деген игі ті­лек ме­нікі.
- Сізді жұрт абайтанушы ға­лым­­дардың бірі ретінде ғана емес, ұлт­­тың ұлы мұраттарын көздің қа­ра­­шығындай қорғай білетін азамат ре­­тінде де таниды. Әйтеуір барлық жа­­ңалық атаулыдан құралақан қал­мау­ға тырысасыз. Дәл қазір өзіңіз құ­­ралпы азаматтардың таным-тү­сі­нігі қалай, «мен қазақпын!» деген ата­­лы сөзді ауыз толтырып айта ала ма?
- Мен мектептің қазақ тілі мен әде­биеті пәні мұғалімінен Білім жә­не ғылым министрлігінің бас ма­маны қызметіне дейінгі ұзақ жол­дан өтсем де, әлі күнге дейін орыс­ша сөйлесем тілім бұралып, тұт­ы­ғып қаламын, балам айтады «орыс­ша сөйлемей-ақ қо­йы­ңыз­шы, қасымдағылар сізге күліп қа­райды» дейді. Бұл сірә, Созақта орыс көрмей өсуіме байланысты емес шығар, себебі орта мектепті Кен­тау қаласында бітірдім. Бірақ инс­титутта «қазақ тілінің бола­ша­ғы жоқ» деп жүрекке біз тық­қан­дай ашық айтты, қызметте «орыс ті­лін білмесең - өспейсің» деп кө­­кі­рекке шаншудай қадады, қа­зақ­тық намысым тапталды, ашын­дым. Не де болса тілімді, ді­лімді тұтығуға алып барған ашу-ызамды, қайғы-мұңымды айтып қа­лайын деп, 1980 жылы «Қазақ әде­биеті» газетіне «Әдебиет пәні оңай ма?» деген ма­қа­ламды жі­бердім, мұнда айтайын де­генім, «қа­зақ тілі мен қазақ әде­биетінің ұлтқа қа­жеті жоқ па, нем­құрайлы қа­рай­тын, оңай пән бе» де­ген жан ай­қа­йымды көлденең сауал­мен жеткізу еді.
Бір мен емес елімізде «іштей тұ­тығып» жүргендер көп екен, екі жыл­­дай газет бетінде қызу пі­кір­талас жүрді, менің атыма «Қа­зақ әде­биеті» газеті редакциясына 200-дей хат түсіпті, әттең, сол хат­тар сақталды ма екен?! Абай қа­ра­­сөздерін зерттеуге ден қойған ке­зім­де, енді бүкіл қазақ ұлтының мұ­­ңы мен зары көз алдымда көл­де­неңдей бастады. Қалай шы­дар­сың, көзің көріп, шығу себебін біліп тұрсаң...
Жақында жазушы Мұхтар Ма­ға­уиннің: «мен өзім Абай жөнінде жа­­зуға қорқамын, мұны бұрын айт­­қанмын. Өзіңнің деңгейіңнің бә­­рі көрініп қалады. Абайды тал­да­­май-ақ, Абаймен салыстыр­май-ақ, сол өз бетіңмен жүретін бол­саң, кішкене абыройлырақ бо­ла­сың. Абайдың тереңдігіне біз әлі жет­­кеніміз жоқ» дегені шынайы шын­­дық. Абай мұраларын те­реңдеп зерттей бастасаңыз өз мі­ні­ңізді де, қазақ ұлтының айтарға жеңіл, жү­рекке ауыр күнгейі мен теріскейін де себеп-сал­да­рын ұға бастайсыз...
Замандастарымның таным-тү­сінігі екіге бөлініп тұр. Орыс­тіл­ділер арасында «мен қазақпын!» де­генді айтатындар шамалы, осы сөзді ауыз толтырып айта ала­тын­дар билікте аз. Таразы басы те­ңес­пей тұрғаны шындық.
- Абай атындағы Қазақ ұлт­тық пе­дагогикалық универ­си­те­тінде өзі­ңіз ұйытқы болып, іргелі ғы­­лыми ор­талық ашыпсыздар. Не бі­­тіріп жа­тырсыздар, жағымды жа­­­ңа­лық­та­рыңызды жұртқа қа­лай жет­кізер едіңіз?
- Былтыр бірінші қыр­кү­йек­тен бастап Абай атындағы Ұлт­тық педагогикалық универ­си­те­тін­де ректор Серік Пірәлиевтің бас­­тамасымен «Абайтану» ғы­лы­ми-зерттеу орталығы ашылды. Абай атамыздың есімін алған уни­­верситет болғандықтан ба, бү­кіл уни­верситет ұжымы біздің жұ­мы­сы­мызға шынайы ықылас та­ны­тып отыр, абайтануды жаппай оқы­туды қолға алсақ дейді. Біз ол үшін жалпы білім беретін мек­теп­тер­ге және жоғары оқу орын­да­ры­на арнап жаңаша сипаттағы бағ­­дарлама, оқулық әрі хресто­ма­тия дайындап жатырмыз.
Ғылыми орталық бол­ған­дық­тан, ғылыми еңбектер жазу - бас­ты мін­детіміздің бірі. Универ­си­теттің га­зеті «Абай универ­си­теті» деп ата­лып, жаңаша мәнге ие бол­са, уни­вер­ситеттің барлық фа­культет­те­рінің студентін қамтыған «Абай мектебі» ашылып, жұмысын бас­тап кетті. Университеттің тәр­бие басқармасы ұйымдастырған «Абай әлемі» республика студент­те­рінің са­йысы, Абай өлеңдерін, қа­ра­сөздерін, әндерін және айтыс өне­рін қамтып, Абай мұраларын на­си­хаттауда тың серпіліс туды­руда.
- Сіз кезінде философия ғы­лым­дарының кандидаты Қ.Жүке­шев­ке қарсы «мылтықсыз майдан» аш­тыңыз. Сонша неге шамдан­ды­ңыз? Ол кісі өз қателігін мойындап, ха­лықтан болмаса да сізден кеші­рім сұрады ма?
- Қ.Жүкешевтің докторлық дис­сертациясы мен 11-сыныптың «Қо­ғамдық білім негіздері» оқу­лы­ғына автор ретінде жазған «Шығыс өр­кениеттері» тарауы ешқандай сын көтермейтін, еліміздің ғы­лымына да, жас ұрпақтың тәр­бие­сіне теріс әсері бар еңбек екеніне әбден көзім жетті. Өзі туып-өскен ауылынан жерінеді, ана тілін қа­сақана келеке етеді, Абайдай алып тұлғаны биік тұғырынан құ­латқысы келеді, қалай шыдайсыз? Оның ауылға, тілге өшпенділігі ер­теректе басталған, дәлел ретінде та­нымал әдебиет сыншысы Бақыт Сар­балаевтың «Өткірдің жү­зі» (1992 ж) кітабынан үзінді кел­ті­рейік: «...Мұның бір көрінісі - «Қа­­зақ әдебиеті» газетінде «Қа­ла­ға не­ге қырын қараймыз?» (№2, 1981 жыл) деген тақырыппен жа­рия­­­лан­ған Қ.Жүкешев атты ав­тордың са­уат­сыз мақа­ла­сы...Қ.Жүкешев Ты­нымбай Нұр­ма­ғамбетов қалаға қар­сы деген бай­балам жасай­ды...Бұдан өзінен-өзі шығатын қо­рытынды Қ.Жү­ке­шев­тің мақа­ла­сы әдебиетке, әдеби сын­ға да, ақи­қатқа да, оқырман қа­былдауына да қатысы шамалы дү­ние... Со­ны­мен, Т.Нұрма­ғам­бетов шығарма­шы­лығынан қала­ға қарсылық із­деу - әдейі ұйым­дас­тырылған...» (273-бет). Бір кез­де ауыл­ға және ауыл туралы көр­кем дү­ние жазу­дың хас шеберіне ай­­нал­ған жа­зу­шыға қарадүрсін жа­ла жапса, сол әде­тімен қазақ ті­лі­нің қарапайым қа­ғидаларын біл­мей жатып, қазақ тілі «далбаса» деп тағы да бай­ба­лам салды. Оның кем­шілігін ав­тор­дың қатысуымен бол­ған 31-ка­нал «Кім?»(13.03.2007 ж.) бағдар­ла­масында маман-ға­лымдар бе­тіне басса да, мен­мен­дік­пен ап­тығы басылар емес. Оны әлі күнге де­йін, әсіресе, орыстілді бас­па­сөздерде сөз беріп, қолдау­шы­лар да табылуда. Маған мынан­дай кү­дікті ой келеді, ол әлдебір қа­заққа қар­сы топтың айтақ­та­ға­н­ына еріп, солардың ықпалында жүр­­ген­дей. Себебі оның докторлық дис­­сертациясы ғылыми еңбекке тіп­­ті келмейді, біресе үкіметке қар­сы шыққан оппозицияның сөз­де­рін мысалға келтірген, біресе қа­зақ­ты «орыстілді қазақ», «қа­зақ­тіл­ді қазақ» деп бөліп тастап, бі­рі­нен-бі­рін жоғары қойып ша­ғыс­тыруға арналған тапсырыспен жазыл­ған мақалалардың жиын­ты­­ғындай көрінеді.
Тағы бір күдігім - қазақша жа­зылған диссертациясы өте жү­йесіз, сөйлем құрауы олпы-сол­пы, ал орысша мақалалары мүл­дем басқа, сауатты жазылған, еке­уінің де авторы бір адам дегенге сен­бей қаласыз. Бір басылымда Тө­леген Жүкеев мырза оның ең­бегімен терең таныс адамдай, өте жо­ғары бағалапты. Т.Жүкеев мыр­за ака­де­мик-тілшілердің, оқы­мыс­ты­лар­дың, зиялы қауым­ның бір жылдай бас­пасөзде, теле­ди­дарда оған бі­р­ауыздан қарсы шық­қанын, тіпті де­путат Б.Тілеу­ха­нның Парла­мент­те Үкіметке са­уал жолдап, оған Білім және ғы­лым министрі жа­уап беріп, жібе­ріл­ген кемші­лік­ті түзеу үшін оның жаз­ған оқу­лы­ғын пайдалануды тоқ­­татып, дис­сер­тациясының қор­ғалмай қал­ға­нын білмей ме? Екі жылдан бері қо­ғамдық пікірге, егер Қ.Жүке­шев­тің шын жана­шы­ры болса, нақ­ты дәлелдерін ай­тып, неге қа­тыс­паған? Бұл көпке то­пырақ ша­шу демеске амал жоқ.
Жалпы, біз зиялылар мен олар­дың күні ертең ізін басатын қазақ аза­маттары арасынан араға іріткі са­латындардың емес, ұлттың жо­ғын түгендеп, Елбасындай ерекше қа­сиеттерімен көрінетіндердің шық­қанын қалар едім.

<!--pagebreak-->
- Білесіз бе, Абай төңірегінде алып­қашпа әңгімелер жиі-жиі бой кө­тереді. Ғұламаны кришнатану­шы­лар қатарына қосқандар да бол­ды. Бұл ел арасына іріткі салу ма, әл­де қазақтың ұлыларын бетперде тұ­т­ып, өзгелерді де осы дінге тар­тудың қам-қарекеті ме?
- Абайдың кім екенін не мек­тепте, не жоғары оқу орын­да­рында өз дәрежесінде оқыта ал­май ке­ле­міз. Бұл өз ішімізде Абай ту­ралы «әйел алғыш», атақ-даңқ­қа «бай­лық­пен қол жеткізген», т.б. жа­да­ғайлыққа баруға жол ашты, Абай­дың дүниетанымын жан-жақ­ты тал­дап беруге шамасы жет­пеген, яғ­ни қасаң еуропалық бір­жақты көз­қарастан арылмаған қа­зақ фи­ло­соф­тарының кемші­лі­гі­нен «Абай­ - кришнайт», «Абай - про­тес­тант», «Абай дін­нен де жоғары да­нышпан» деген жал­ған дәйекке құ­рылған шетел­ден ағылған ми­с­сио­нерлердің мем­лекетіміздің ша­ңырағын шай­қалтуға бағытталған зы­миян іс-әрекетінің басты құра­лына ай­нал­уына мүмкіндік бе­ріп отыр­мыз.
Америкадан арнайы да­йы­н­дық­­тан өтіп келген, бүкіл Орта Азия және Қазақстандағы про­тес­тант-миссионерлердің басшысы бол­ған Чарльз Уеллер секілді шет­елдіктер діни іріткі салатын үгіт-на­­сихат жұмысына алғашқыда тікелей араласса, кейіннен Дін ту­ра­лы заңымыздың осалдығын пай­­­даланып, қазір олар өздері елі­не қайтып, қазақ арасынан да­йын­­­даған «сектант - кадр­­лар» күн­діз-түні аянбай ең­бек етуде. Ха­лықаралық кришна са­­насы қо­ғамының белсенді мү­ше­лері - До­сым және Асан Ома­ров­тар Абай мен Мұхтар Әуезовті кри­ш­найт етіп «жаңалық» аш­қан­­да, біраз ака­демик пен көп­те­ген фил­ософ-про­фессорлар «жа­ңа­ша көз­қарас» деп қоштай жө­нелді, тіп­ті аға­йын­ды Ома­ров­тар­дың да, Ч.Уеллердің де теріс пи­ғыл­да, жат ағым­ның жақ­таушысы ре­­тінде жа­зылған қа­уіпті кі­тап­та­рына ака­демиктер алғы­сөз жа­зып, там­сана мара­пат­тады.
Бір ғана мысал, кришнайт Ома­­ров Абайдың шығар­ма­ларын жат ағымға икемдеп, бұр­малап түсіндіретін «Абайтану кур­сы» (1998 ж), «Ұлылар үндестігі» (1999 ж), «Абайтану» (2002 ж) т.б. кі­таптарды төпеп шығарып қана қой­май, одан кейін тағы да былтыр аға­йынды Омаровтар «Шәкәрімнің үш анығы» атты кітапты академик Р.А.Оразалиевтің алғысөзімен шы­ғарды. Адамзат баласы үшін әрі құ­пия, әрі киелі «аруақ, рух» ұғым­да­рын Омаровтар өздері «аруақ­тар­дың» ішіне барып көріп-білгендей баян­дайды, олар кришнайттық тер­мин «нәзік әлемге» кіріп кеткендігі сон­шалық, бүгінгі күннің жалған бақ­сы-балгерлерін Шәкәріммен бай­ланыстырып, беттері бүлк ет­пейді. Сөзімізді дәлелдеу үшін кі­тапқа көз жүгіртейік: «Әрине, Шә­кә­рім ар­уағы бүгінгі күндері басқа да жо­ғары аруақтармен бірігіп «Ақ жол» ұйымының «аққулары» ар­қы­лы қазіргі кезде халыққа өзінің үл­кен көмегін көрсетіп жүргеніне дау жоқ. Мұның ақиқаттығын Се­мей өңі­ріндегі «аққулармен» бір­ге Шә­кә­рім кесенесіне барған адам ай­қын сезіне алады. Оның ке­сенесіне кір­ген сәтте-ақ рухани қуат­тың әсе­рін бірден сезінуге бо­ла­ды. Шә­кәрім аруағы да, өзінің қа­сында жат­қан Абай аруағы тә­різді, келген адам­дарға өзінің ақыл-кеңесін бе­ріп, оның жақсы-жа­ман қасиет­те­рін көрсетіп, өмірін дұ­рыс жолға са­лып жібереді» (132-б.)
Халықаралық Абай клубының пре­зиденті Роллан Сейсенбаев өзін Қа­зақстандағы «ахмадийдің лиде­рі­мін» деп жариялап, сонымен қа­тар Омаровтың «Абайтануына» ал­ғысөз жазып, оны «қазіргі заман­ның данышпаны» деп айтып салды. Осыдан кейін кімге сенесіз, атақты ака­демиктің сөзі - анау, белгілі жа­зушы, Абайға жанашыр деген мық­ты­ның сөзі - мынау... Бір таңға­лар­­лық нәрсе, Ч.Уеллер де, Р.Сей­сен­­баев пен М.Телібеков те, аға­йынды Ома­ровтар мен Қ.Жүкешев те­ бір-бі­ріне қарсы шықпайды, реті келсе, жақ­тайды.
- Сізді қазақ прозасының тар­ла­ны Тәкен Әлімқұлов жетектеп жү­ріп тәрбиелеген, қазақ әдебие­тінің көрнекті сыншысы Төлеген Тоқ­­бергенов алғашқы әңгімесіне «ре­­дакторлық» жасаған дейді. Атақ­ты жазу­шылардың ықыласына қа­лай ие болдыңыз?
- 1978 жылы Тәкен ағаның ту­ған жері - Созақ ауданының Жар­ты­төбе совхозында 60 жасқа толуына ар­налған үлкен жиын өтті. Мек­тептің мұғалімі ретінде сөз сөй­ледім, кейінірек мені ша­қы­рып алып «сенде жазушылық та­лант бар» деп, өмірінің соңына де­йін Жа­зушылар одағы мен га­зет-журнал ре­дакцияларына «біле бер» деп ертіп апа­рып, «ауыл адам­дарымен, яғни ке­йіп­керлеріммен қа­лай сөйле­се­мін, байқап отыр» деп талай жерді бір­ге қыдыртқаны бар. Сөйтіп жү­ріп, он жылға жуық «Тә­кен мек­тебі» деген үлкен мек­теп­тен өтке­німді де байқамай қа­лып­пын. «Өт­пелі кезең» деген ал­ғаш­қы әңгі­мем­ді Төлеген ағаға бе­ріпті, ол аға­мыз әңгімемді аяусыз тү­зетіпті, со­дан кейін «Қазақ әде­биеті» га­зетіне «Үкілі үміт» ай­да­рында жа­рия­лады. Төлеген аға­ның қо­лы­мен түзетілген әңгіменің түп­нұс­қа­сын асыл заттай сақтап жүр­мін, одан ағаның қамқорлығын да, ащы сынның ызғырығын да се­зіндім, осылайша тағы да бір сын сы­ныбынан өтіппін ғой! Қазір сын айтылмайды, сын ай­­тылса, көтере алмайды кілең «клас­сик». Алла бұйыртып кітап шы­­ғарып жатсам, тұтастай берем, өзі­ме де, өзгелерге де өнеге бол­сын!
- Сіз бір сөзіңізде «дініне бекем болмаған ұлт құриды» деген едіңіз. Қазір «біздің біраз зиялылар түрлі ағымдарға мүше, мис­сионер­лер­дің кі­табын аударып, ақша та­ба­ды» де­ген әңгімелерді естиміз. Осы шын­дыққа жанаса ма?
- Қандай мықты, үлкен мем­ле­кет, қандай елдің басшысы бол­сын өз халқының бір ғана негізгі дін­­ді ұстанғанын қалайды, өйт­пе­ген жағдайда елінің тыныштығы бұ­­зылады. Бұған мысалды әлем­нің кез келген жерінен табасыз. Сон­дық­тан да еліміздің Пре­зиденті Н.Назарбаев: «Біз те­гіміз - түрік, ді­німіз ислам еке­нін ұмыт­пауға тиіс­тіміз. Ол үшін қа­сиет­ті кітап - Құ­ран Кәрімді на­си­­хаттауды естен шы­ғар­ма­уымыз ке­рек», - деп хал­қы­мызға иман­ды­лықтың, бірліктің са­ра жо­лын көр­сетіп отыр. Негізгі ді­­нінен қол үз­ген ел өз ішінде бір-бі­­ріне деген бауы­рмашыл­дығы­нан, ын­тыма­ғы­нан айырылады. Ба­уыр­лас екі Ко­рей мемлекеті не­ге бі­рік­пей отыр, бір-біріне неге өші­геді. Алып дер­жава АҚШ олар­дың бі­реуін жақ­тап, екіншісін қол­да­ма­уы шиел­е­ніс­ке әсері бар десек те, меніңше, басты себеп - АҚШ-тың жүз­деген мис­сионерлерінің Корея же­рінде өте белсенді әрекет жа­са­уынан, со­ның нәтижесінде негізгі дінд­ері - буд­дизмнен қол үздіріп, көп­теп хрис­тиандыққа бас идіріп, «шо­­қын­дырылуынан». Оның шет ж­а­­ғасын елімізде де кез­дес­тіріп отыр­мыз, бір отбасы бірнеше дін­ге бө­лініп, шырқы бұзылуда. Егер ал­дын алып, асқан сақтықпен қа­­жыр­лы әрекет жасамасақ, оның сал­дары бүкіл мемлекеттің шыр­қын бұзуға алып баруы мүмкін.
Қазақ елі өткен мыңжылдық та­рихында ислам дінін берік ұс­та­нып келеді. Оның мысалы, кез кел­ген ақын-жырау, ғұлам­а­лар­ «бисс­милләсіз» сөз бас­та­маған:
Биссмиллә - сөздің пірі екен,
Ең асылы - нұры екен, - деп, немесе
Биссмиллә деп бастайын
Медет тілеп Алладан, - деп жал­ғаса береді. Ыбырай Алт­ын­са­рин де «Бір Аллаға сыйынып, Кел, балалар, оқылық» демеді ме?! Кеңес Одағы кезінде тілінен, ді­нінен бірдей айырылған отыз шақ­ты ұлт мүлдем жойылып кетті, бұл - өткеннің ащы шындығы, зор қай­ғысы. Тілі мен дінін берік ұс­танған ел - бірлігі мен беріктігі жа­расқан ең күшті ел!
Сол себепті, мен қолына қа­лам ұстаған қазақ зиялыларынан, қа­ламы жүрдек азаматтардан ақ­шаға құнығып, өзгелердің сойы­лын соқпауын қалар едім. Өйткені қа­зақша жатық жазылған, бірақ өзг­е дінді насихаттайтын көркем кі­таптарды қолыма алған сайын жү­регім ауырады.

Әңгімелескен Жолдасбек ДУАНАБАЙ

«Айқын» газеті 2 шілде 2009 жыл