Júma, 27 Qyrkýiek 2024
Bilgenge marjan 15560 21 pikir 26 Aqpan, 2021 saghat 14:03

Alty ghasyr búryn hatqa týsken ghylymy enbek

Elimizdegi manyzdy bastamalardyng biri – otandyq ónimdi tútynu. Otandyq ónimdi tútynu – Otangha degen qúrmettilik ghana emes, onyng ýlken ghylymy mәni bar. Adamzat balasy azyq-týliksiz ómir sýre almaydy. Azyq-týlik turaly aitsaq, medisina ghalymdarynyng anyqtauynsha, adamnyng aghzasyna eng paydalysy – ózi tuyp ósken jerden shyqqan ónim eken.

Búl turaly osydan 550 jyl búryn qara ýzgen shipager Óteyboydaq Tileuqabylúly ózining «Shipagerlik bayan» kitabynda, mekendik (ónirlik) azyq-týlikti tútynudyng ereksheligine aiyryqsha toqtalghan. «Shipagerlik bayanda» avtor úrpaq densaulyghyn saqtau ýshin aldymen balanyng tuylardan búrynghy (ana qúrsaghyndaghy) kezenderine kónil bólu turaly aitady. Sonymen birge avtor adamzattyng topyraqtan jaralghanyn tilge tiyek etip, «bala dýniyege kele salyp sol jerdin, yaghny kindik qany tamghan ónirding auasymen tynys alady, anasynyng sýtin emedi. Balanyng dene qúramy sol jerding topyraq qúrandysymen teng boluy shart, balany mekendik topyraqqa ýilestiru kerek», – deydi. 

Óteyboydaqtyng aityp otyrghany, jýktilik kezenindegi analar azyqtanghanda jәne bosanghan song nәresteni azyqtandyrghanda jerlik topyraqtan ónip shyqqan azyqtyqpen azyqtandyru tiyis, anasy da jerlik azyqtyqpen azyqtanuy kerek ekenin dәripteydi. Ary qaray «Shipagerlik bayanda» ghalym bylay deydi: «Balanyng dene qúrandysy tughan jerining topyraq qúrandysymen úqsas boluy kerek. Eger, denesinde birer zat kem bolsa, onyng emi ózi tuyp-ósken jerding topyraq qúrandysynan tabylady dey kelip, «sol arada, sol pendemen birge ósken zattan shipa emi bolady» – deydi. Sonymen qatar, «adamnyng dene qúrandysy men topyraqtyng qúrandysy úqsas» – degen qorytyndygha toqtaydy. Ghalymnyng búl tújyrymdamasyn qazirgi medisina ghylymy bylay dәleldeydi: Topyraqta 92 element (key derekterde 110 element delinedi) bar bolyp, onyng 81-i adam denesinen kezigedi eken. Mysaly, býirekte – synap, molibden, kadmiy,  qaryn asty bezinde – myrysh, qan plazymasynda – kobalit, titan, tis kireukesinde – ftor, qannyng pishindes elementterinde – marganes, mys, myrysh, kadmiy, qanda – temir, qalqansha bezde – yod, ókpede – litiy, mishyqta – myrysh, my súiyqtyghy men sopaqsha mida – mys, midyng ýlken jarty sharynda – kobalit, ishek úlpalarynda – qalayy, kózding pigmentti qabatynda – bariy, quyq bezi men sýiek úlpalarynda – stronsiy, shashta – aluminiy, myshiyak, vanadiy bar eken. Aghzada mikroelementter óte kóp bolyp, olardyng basymy sýiek jәne búlshyq et úlpalarynda, bauyrda bolady. Kaliy men magniy jasusha ishindegi súiyqtyqtarda, natriy men hlor jasusha aralyqta kezigedi eken. Tipti, synap, uran, toriy, raziy, altyn t.b. ulitramikroelementter de aghzadan kezigedi. Birer element jetispese, nemese artyq bolsa, adam denesinde auru payda bolady. Mysaly, denede temir jetispese, anemiya nemese qan azdyq auruy payda bolady. Aghzada mys jetispese, bauyrdyng qyzmeti nasharlaydy, shash tez agharady. Anyghynda mys qangha ottekting ótuin qamtamasyz etedi. Demek, adam denesi et pen sýiekten ghana jasaqtalmaydy. Túla boyymyzda túnyp túrghan elementter bar. Qazaq «auru astan» dep beker aitpasa kerek. Osy elementterding barlyghy adam denesine topyraqta óngen azyqtyq arqyly keledi. 

Qazir bizding tútynyp otyrghan azyq–týlikterimizding arasynda Latyn Amerikasy, Afrika, Europa, Ontýstik Aziya, Arab elderi, Qytay t.b. alys-jaqyn shetelderden keletinderi óte kóp. Zerdeley qarasaq, atalghan eldermen bizding elding klimattyq ereksheligi mýlde úqsamaydy. Topyraq qúrandylarymyz tipten basqasha. Olardyng topyraghyndaghy keybir bar element elimizding topyraghynda joq, elimizding topyraghynda bar keybir element olardyng topyraghynda joq. Búl turaly «Shipagerlik bayanda» bylay dep jazylghan: «Árqanday ónirding topyraq qúrandysy, topyraghynyng týsi úqsas bolmaydy, topyraq qúrandysy búzylghan jer adamdargha jan shoshyrlyq týrshikpeli auru ala keledi», – deydi. Shynymende topyraghy zaqymdalghan ónirding tútas ekologiyasy búzylyp, tirshilikting tepe-tendigi saqtalmaydy. Qazaqstandaghy Semey poligony men Aral ekologiyalyq aimaghy sózimizding dәleli bola alady. Ásirese Semey poligony aimaghynyng topyraq qúrandysy radioaktivti lastanugha úshyraghan. Ol ónirde  mikroelementter kóp saqtalghan. Eng qorqynyshtysy iondalatyn radiasiyalar gendik kodty ózgeriske týsiretindigi bolyp otyr. Poligon aimaghynda bolghan jer asty, jer ýsti yadrolyq synaqtar nәtiyjesinde atmosferagha, gidrosferagha, litosferagha kóp mólsherde radioaktivti materiyaldar shygharylghan. Ol zattar tútas ekologiyany lastap, auany, su kózderin býldirip, ol jerge shyqqan egis ónimderi, ósimdik, jemis-jiydekterine jәne jan-januarlar men adamdardyng denesine kemistik әkeletin jaghdaylar tuyluda. Eger topyraqtaghy elementter azaysa, onda tirshilikke aitarlyqtay әserin tiygizedi. Mysaly: topyraqtyng 1 kg qúrghaq zatynda mys 1 mg az bolsa, sonyng ózi tirshilik iyesining ósuin bayaulatyp, dene pishinin ózgertedi eken. 

Adam denesining topyraqpen tyghyz baylanysty ekenin qarapayym týrde aitsaq, bizding ishpek-jemek, azyq-týlikterimizding barlyghy topyraq ósirgen ónimder. Topyraqsyz eshtene óspeydi. 

Songhy jyldary shetelden kelgen konserogendik himiyalyq qospalary kóp taghamdar adam aghzasyn býldirude. Óitkeni, ol tamaqtargha aspartam, margarin kóp qosylady eken. Búl týrdegi tamaqtar qan jәne qan tamyr auruyn tudyrady. Elimizde qan jәne qan tamyry auyrulary eng kóp kezigedi eken. Adamnyng ómiri tikeley qanmen baylanysty. Denedegi qan men qan tamyr taza bolyp, qan irkiliksiz aghyp túrsa, onda denning saulyghy bolmaq. Auyryp, shekara asyp, shetelderden em izdegenshe, auyrmaytyn jol izdeu kerek. Ol ýshin óz aghzamyzgha ýilesetin otandyq tabighy taza ónimdi kóp tútynayyq!

Ertay Jomart

Abai.kz

21 pikir

Ýzdik materialdar

Alashorda

IYdey Alasha y sovremennyy Kazahstan

Kerimsal Jubatkanov 2562