Repressiyanyng alghashqy tolqynyndaghy jasandy aiyptaular...

26 aqpanda Núr-Súltanda ótken «Qazaqstandaghy sayasy qughyn-sýrgin: spesifikasy jәne ózindik ereksheligi» dóngelek ýsteline bayandama retinde әzirlenip, negizgi uaqyt shenberinde kezek tiymegendikten,  pikir almasugha qatysu ýshin yqshamdalghan sóz

Jasandy aiyp taghugha negizdelgen sayasy repressiyalar respublika basshylyghyna Filipp Goloshekin kelgennen bastaldy. Ol Sovet ókimetining ortalyq qalalar men guberniyalarda qoldanghan taptyq kýres tәsilderin  bizding elge – kóshpendilik ómir salty basym, júmysshy taby joqtyng qasyndaghy qazaq eline – sol qalpynda kóshirdi. «Oktyabri revolusiyasynyng dauyly qazaq auyldaryn ainalyp ótken» dep, «Kishi Oktyabri» jasau úranyn kóterdi.

Alayda halyqtyng tútastyghyn kózdeytin, «eldi jana silkinister emes, bilim, oqu-aghartu qútqarady» dep bilgen últ qayratkerleri kedey men baydy jauyqtyrmau, «azamattyq bitim» ornatu iydeyasyn  úsyndy. Biraq Goloshekiyn  kerisinshe, júrtty «qanaushy» men «qanalushygha» jiktep, aralarynda «azamat soghysy» órtin tútatu  jaghynda túrdy. Sóitip dәstýrli qazaq auyldarynda aghayyndar arasyna taptyq syna qaqty.

Ózin qoldaushylar qataryn kóbeytu ýshin ol «alashordashy» dep atalatyndardy partiya-sovet qyzmetinen de, oqu-aghartu salasynan da alastady. Qyzmetkerlerding oi-sanasyn qyrnap, tegistep, birkelkilendirudi, óz tilimen aitqanda «niyvelirovka jasaudy» maqsat etti. Pikirleri ózinikimen ýilespeytin últtyq kadrlargha «rysqúlovshyldyq», «qojanovshyldyq», «seyfullinshildik», «sәduaqasovshyldyq», t.s.s. aidarlar taghyp, «partiya baghytyn búrmalaytyn» topshyldar,  últshyldar dep aiyptady. Olar «ózderi ozu ýshin, óz adamdary ýshin kýreskende ajyrasady da, últshyldar retinde, baylardyng iydeologiyasyn, alashordashylardyng iydeologiyasyn jýrgizushiler retinde tolyghymen birigip ketedi», – dedi.

Arnayy qyzmetting qolymen «últshyl» ataulynyng kózin birjolata qúrtudy úiymdastyrdy. Qazaq Respublikasynyng 10 jyldyghyna oray jasaghan bayandamasynda «kәmpeske de – jút» dep bilgen «Baytúrsynovtyng joyylghan kontrrevolusiyalyq úiymynyng últshyldary» turaly әngimelep,  «qazirgi sәtte Tynyshpaev, Ermekov pen Dosmúhamedovting taghy bir kontrrevolusiyalyq últshyldyq úiymy joyyluda» dep habarlaghan-tyn. 1930 jәne 1932 jyldary repressiyalanghan osy eki úiym jayyn tәuelsizdik tarihshylary jan-jaqty qarastyryp, últ qayratkerlerine jasandy aiyp taghylghanyna kóz jetkizdi.

Mәskeude OGPU alqasy Qazaqstannan әkelingen 43 tútqyndy mynanday tórt týrli «kontrrevolusiyalyq isi» ýshin jazalaghan-dy: a/ 1921–1922 jj. astyrtyn úiym qúrghan-mys; ә/ shekara syrtynda jýrgen Zәky Validovpen baylanys ornatqan-mys, b/ jastardyng basyn ainaldyru, «Alqa» ýiirmesin qúru, baylarmen baylanysta bolu arqyly antisovettik kýshter dayarlaghan-mys; v/sovet ókimetin qúlatu maqsatymen qaruly kóterilis jasaugha әzirlengen-mis.

Torghay dalasynda Mirjaqyp Dulatovtyng aghasy Asqar basqaratyn «baylar bandasy», sonday-aq Sarysu audanynda «Ádilovting bandasy» bolghan-mys. «Alashordashylardyn» basqarushy toby ýlken mindetter artqan búl «bandanyn» basynda alghashqy Qazatkom mýsheleri  Bayseyit pen Dinshe  Ádilovter túrghan, olar «tәrkileuge qaruly qarsylyq kórsetu ýshin Sarysu audanyndaghy barlyq bandittik elementterdi ózderining manyna toptastyrghan»-mys.  Alayda 1928 jylghy tәrkileu nauqanynda olar naqty qanday qarsylyq әreketter jasady, búl mýldem aitylmaydy.

Tergeu materialdarynda aghayyndy jeti Ádilovting esimi atalady, biraq jazalanghandar ishinde ýlkeni joq. Ol, azattyq qozghalysyna qatysushy, Aqmola oblysynda sovet ókimetin ornatushylardyng biri Bayseyit Ádilov, 1928 jyly tútqyndau operasiyasy kezinde oqqa úshyp, Shu boyyndaghy audan ortalyghy Kent-Aral auyly manyna OGPU ókilining baqylauymen jerlengen-tin.

Ony jerlesteri qatty qadirlegen. 30-shy jylghy Sarysu-Sozaq kóterilisinen keyin júrt auyldy tastap ketse de, úmytpay, 90 jyl óte, sýiegin Saudakent auylyna aparyp qayta jerledi.

Eli qaltqysyz sýigen osynday azamattardy «halyq jauy» tanbasynan tazartyp, tolyq aqtau ýshin, jәne týrli aiyp taghu mehanizmin dәl anyqtau ýshin jazalaushy mekemening arhiyvin múqiyat saralau kerek. Jalpy arnayy organnyng 20-30-shy jyldardaghy júmys tәsilin jan-jaqty zertteu qajet. Tergeu jәne sot ýderisteri materialdarymen esh shekteusiz, tolyq tanysu lәzim. Sonda Preziydent Toqaev algha qoyghan mindetter oidaghyday oryndalady.

Beybit Qoyshybaev, 

Repressiya qúrbandaryn tolyq aqtau jónindegi memlekettik komissiya mýshesi

Abai.kz