رەپرەسسيانىڭ العاشقى تولقىنىنداعى جاساندى ايىپتاۋلار...

26 اقپاندا نۇر-سۇلتاندا وتكەن «قازاقستانداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن: سپەتسيفيكاسى جانە وزىندىك ەرەكشەلىگى» دوڭگەلەك ۇستەلىنە بايانداما رەتىندە ازىرلەنىپ، نەگىزگى ۋاقىت شەڭبەرىندە كەزەك تيمەگەندىكتەن،  پىكىر الماسۋعا قاتىسۋ ءۇشىن ىقشامدالعان ءسوز

جاساندى ايىپ تاعۋعا نەگىزدەلگەن ساياسي رەپرەسسيالار رەسپۋبليكا باسشىلىعىنا فيليپپ گولوششەكين كەلگەننەن باستالدى. ول سوۆەت وكىمەتىنىڭ ورتالىق قالالار مەن گۋبەرنيالاردا قولدانعان تاپتىق كۇرەس تاسىلدەرىن  ءبىزدىڭ ەلگە – كوشپەندىلىك ءومىر سالتى باسىم، جۇمىسشى تابى جوقتىڭ قاسىنداعى قازاق ەلىنە – سول قالپىندا كوشىردى. «وكتيابر رەۆوليۋتسياسىنىڭ داۋىلى قازاق اۋىلدارىن اينالىپ وتكەن» دەپ، «كىشى وكتيابر» جاساۋ ۇرانىن كوتەردى.

الايدا حالىقتىڭ تۇتاستىعىن كوزدەيتىن، «ەلدى جاڭا سىلكىنىستەر ەمەس، ءبىلىم، وقۋ-اعارتۋ قۇتقارادى» دەپ بىلگەن ۇلت قايراتكەرلەرى كەدەي مەن بايدى جاۋىقتىرماۋ، «ازاماتتىق ءبىتىم» ورناتۋ يدەياسىن  ۇسىندى. بىراق گولوششەكين  كەرىسىنشە، جۇرتتى «قاناۋشى» مەن «قانالۋشىعا» جىكتەپ، ارالارىندا «ازامات سوعىسى» ءورتىن تۇتاتۋ  جاعىندا تۇردى. ءسويتىپ ءداستۇرلى قازاق اۋىلدارىندا اعايىندار اراسىنا تاپتىق سىنا قاقتى.

ءوزىن قولداۋشىلار قاتارىن كوبەيتۋ ءۇشىن ول «الاشورداشى» دەپ اتالاتىنداردى پارتيا-سوۆەت قىزمەتىنەن دە، وقۋ-اعارتۋ سالاسىنان دا الاستادى. قىزمەتكەرلەردىڭ وي-ساناسىن قىرناپ، تەگىستەپ، بىركەلكىلەندىرۋدى، ءوز تىلىمەن ايتقاندا «نيۆەليروۆكا جاساۋدى» ماقسات ەتتى. پىكىرلەرى وزىنىكىمەن ۇيلەسپەيتىن ۇلتتىق كادرلارعا «رىسقۇلوۆشىلدىق»، «قوجانوۆشىلدىق»، «سەيفۋللينشىلدىك»، «سادۋاقاسوۆشىلدىق»، ت.س.س. ايدارلار تاعىپ، «پارتيا باعىتىن بۇرمالايتىن» توپشىلدار،  ۇلتشىلدار دەپ ايىپتادى. ولار «وزدەرى وزۋ ءۇشىن، ءوز ادامدارى ءۇشىن كۇرەسكەندە اجىراسادى دا، ۇلتشىلدار رەتىندە، بايلاردىڭ يدەولوگياسىن، الاشورداشىلاردىڭ يدەولوگياسىن جۇرگىزۋشىلەر رەتىندە تولىعىمەن بىرىگىپ كەتەدى»، – دەدى.

ارنايى قىزمەتتىڭ قولىمەن «ۇلتشىل» اتاۋلىنىڭ كوزىن ءبىرجولاتا قۇرتۋدى ۇيىمداستىردى. قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ 10 جىلدىعىنا وراي جاساعان بايانداماسىندا «كامپەسكە دە – جۇت» دەپ بىلگەن «بايتۇرسىنوۆتىڭ جويىلعان كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمىنىڭ ۇلتشىلدارى» تۋرالى اڭگىمەلەپ،  «قازىرگى ساتتە تىنىشپاەۆ، ەرمەكوۆ پەن دوسمۇحامەدوۆتىڭ تاعى ءبىر كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇلتشىلدىق ۇيىمى جويىلۋدا» دەپ حابارلاعان-تىن. 1930 جانە 1932 جىلدارى رەپرەسسيالانعان وسى ەكى ۇيىم جايىن تاۋەلسىزدىك تاريحشىلارى جان-جاقتى قاراستىرىپ، ۇلت قايراتكەرلەرىنە جاساندى ايىپ تاعىلعانىنا كوز جەتكىزدى.

ماسكەۋدە وگپۋ القاسى قازاقستاننان اكەلىنگەن 43 تۇتقىندى مىنانداي ءتورت ءتۇرلى «كونتررەۆوليۋتسيالىق ءىسى» ءۇشىن جازالاعان-دى: ا/ 1921–1922 جج. استىرتىن ۇيىم قۇرعان-مىس; ءا/ شەكارا سىرتىندا جۇرگەن زاكي ۆاليدوۆپەن بايلانىس ورناتقان-مىس، ب/ جاستاردىڭ باسىن اينالدىرۋ، «القا» ۇيىرمەسىن قۇرۋ، بايلارمەن بايلانىستا بولۋ ارقىلى انتيسوۆەتتىك كۇشتەر دايارلاعان-مىس; ۆ/سوۆەت وكىمەتىن قۇلاتۋ ماقساتىمەن قارۋلى كوتەرىلىس جاساۋعا ازىرلەنگەن-ءمىس.

تورعاي دالاسىندا مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ اعاسى اسقار باسقاراتىن «بايلار بانداسى»، سونداي-اق سارىسۋ اۋدانىندا «ءادىلوۆتىڭ بانداسى» بولعان-مىس. «الاشورداشىلاردىڭ» باسقارۋشى توبى ۇلكەن مىندەتتەر ارتقان بۇل «باندانىڭ» باسىندا العاشقى قازاتكوم مۇشەلەرى  بايسەيىت پەن دىنشە  ادىلوۆتەر تۇرعان، ولار «تاركىلەۋگە قارۋلى قارسىلىق كورسەتۋ ءۇشىن سارىسۋ اۋدانىنداعى بارلىق بانديتتىك ەلەمەنتتەردى وزدەرىنىڭ ماڭىنا توپتاستىرعان»-مىس.  الايدا 1928 جىلعى تاركىلەۋ ناۋقانىندا ولار ناقتى قانداي قارسىلىق ارەكەتتەر جاسادى، بۇل مۇلدەم ايتىلمايدى.

تەرگەۋ ماتەريالدارىندا اعايىندى جەتى ءادىلوۆتىڭ ەسىمى اتالادى، بىراق جازالانعاندار ىشىندە ۇلكەنى جوق. ول، ازاتتىق قوزعالىسىنا قاتىسۋشى، اقمولا وبلىسىندا سوۆەت وكىمەتىن ورناتۋشىلاردىڭ ءبىرى بايسەيىت ءادىلوۆ، 1928 جىلى تۇتقىنداۋ وپەراتسياسى كەزىندە وققا ۇشىپ، شۋ بويىنداعى اۋدان ورتالىعى كەنت-ارال اۋىلى ماڭىنا وگپۋ وكىلىنىڭ باقىلاۋىمەن جەرلەنگەن-ءتىن.

ونى جەرلەستەرى قاتتى قادىرلەگەن. 30-شى جىلعى سارىسۋ-سوزاق كوتەرىلىسىنەن كەيىن جۇرت اۋىلدى تاستاپ كەتسە دە، ۇمىتپاي، 90 جىل وتە، سۇيەگىن ساۋداكەنت اۋىلىنا اپارىپ قايتا جەرلەدى.

ەلى قالتقىسىز سۇيگەن وسىنداي ازاماتتاردى «حالىق جاۋى» تاڭباسىنان تازارتىپ، تولىق اقتاۋ ءۇشىن، جانە ءتۇرلى ايىپ تاعۋ مەحانيزمىن ءدال انىقتاۋ ءۇشىن جازالاۋشى مەكەمەنىڭ ءارحيۆىن مۇقيات سارالاۋ كەرەك. جالپى ارنايى ورگاننىڭ 20-30-شى جىلدارداعى جۇمىس ءتاسىلىن جان-جاقتى زەرتتەۋ قاجەت. تەرگەۋ جانە سوت ۇدەرىستەرى ماتەريالدارىمەن ەش شەكتەۋسىز، تولىق تانىسۋ ءلازىم. سوندا پرەزيدەنت توقاەۆ العا قويعان مىندەتتەر ويداعىداي ورىندالادى.

بەيبىت قويشىباەۆ، 

رەپرەسسيا قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا مۇشەسى

Abai.kz