Qazirgi zamanda músylmandardyng arasynda qaqtyghysqa alyp keletin mәseleler kóbengde. Bir-birin dinnen shygharugha deyin alyp baratyn mәseleler kezdesip jatady. Búl mәselening eng basynda Allah Taghalanyng Arshyny iygeru mәselesi keledi. Qazirgi tanda keybir adamdar Allah Taghala aspanda nemese Arshynyng ýstinde dep aitpasa, ony dinnen shygharady. Músylman nemese kәpir ekenin bilip alu ýshin músylmandar bir-birinen: "Allah Taghala qayda?" dep súraytyn boldy. Men osy mәsele jóninde Abu Hanifanyn, onyng shәkirtterinin, Áhli sunnanyng pikirin aityp ketkim keledi.
1. Búl mәseledegi pikirtalas jana tuyndap otyrghan joq. Ol ótken ghasyrlargha tiyesili eski mәsele. VII-VIII ghasyrda ómir sýrgen Ibn Tәimiya músylmandardyng arasynda osynday tartysqa әkelip soghatyn mәseleni ortagha shygharghan. Óitkeni Ibn Tәimiyadan búryn búl mәsele bolmaghan. Olay bolatyn bolsa, Ibn Tәimiyadan búryn ótken Abu Hanifa sekildi ghalymdar ne ýshin búl mәsele jóninde әngime qozghaghan degen tabighy súraq tuyndaydy. Búl súraqqa eki mәsele sebep bolghan boluy tiyis.
1) Islam aqidasyn ýireter kezde búl mәseleni de sóz etken boluy tiyis. Yaghni, әrbir músylmannyng bilui kerek bolghan mәseleleri edi, qayshylyq shyqsyn, shyqpasyn Allah Taghalanyng sipattary men payghambarlaryn, aqyret kýnin, esep, jәnnat, tozaq siyaqty mәselelerdi әrbir músylman biluge qajet bolghan.

Qazirgi zamanda músylmandardyng arasynda qaqtyghysqa alyp keletin mәseleler kóbengde. Bir-birin dinnen shygharugha deyin alyp baratyn mәseleler kezdesip jatady. Búl mәselening eng basynda Allah Taghalanyng Arshyny iygeru mәselesi keledi. Qazirgi tanda keybir adamdar Allah Taghala aspanda nemese Arshynyng ýstinde dep aitpasa, ony dinnen shygharady. Músylman nemese kәpir ekenin bilip alu ýshin músylmandar bir-birinen: "Allah Taghala qayda?" dep súraytyn boldy. Men osy mәsele jóninde Abu Hanifanyn, onyng shәkirtterinin, Áhli sunnanyng pikirin aityp ketkim keledi.
1. Búl mәseledegi pikirtalas jana tuyndap otyrghan joq. Ol ótken ghasyrlargha tiyesili eski mәsele. VII-VIII ghasyrda ómir sýrgen Ibn Tәimiya músylmandardyng arasynda osynday tartysqa әkelip soghatyn mәseleni ortagha shygharghan. Óitkeni Ibn Tәimiyadan búryn búl mәsele bolmaghan. Olay bolatyn bolsa, Ibn Tәimiyadan búryn ótken Abu Hanifa sekildi ghalymdar ne ýshin búl mәsele jóninde әngime qozghaghan degen tabighy súraq tuyndaydy. Búl súraqqa eki mәsele sebep bolghan boluy tiyis.
1) Islam aqidasyn ýireter kezde búl mәseleni de sóz etken boluy tiyis. Yaghni, әrbir músylmannyng bilui kerek bolghan mәseleleri edi, qayshylyq shyqsyn, shyqpasyn Allah Taghalanyng sipattary men payghambarlaryn, aqyret kýnin, esep, jәnnat, tozaq siyaqty mәselelerdi әrbir músylman biluge qajet bolghan.
2) Sol kezde islam әleminde kóptegen adasqan Aghymdar bolghan; olar Allah Taghala materiya ol kýrside (aspandaghy bir alan) kәdimgidey otyrady degen pikirde bolghan. Ol aghymdardyng basynda Múhammed ibn Kәrram atymen atalatyn Karamiya sekildi adasqandar edi. Ol III-IV ghasyrda ómir sýrgen taqua kisi bolghan men zamanynda aqida mәselesinde ýlken fitnә (qaqtyghys) shygharghan. Osy orayda Abu Hanifa jәne shәkirtteri men әhly sýnnanyng osy mәseledegi pikirin aita keteyin. "Allah Taghala aspanda" "Arshynyng ýstinde otyr" dep aitqandargha jәne әhly sýnnәtqa qarsy kelgenderge dәlelderimiz mynaday.
2. Abu Hanifanyng búl mәseledegi pikiri: Allah Taghala bir oryngha múqtajdyghy joq, eshtene jaratylmay túrghanda ol bar bolatyn. Ol barlyq nәrsening Jaratushysy.
3. Fiyqh әl Akbardyng sharhynda (8-bet) búl mәsele jóninde Abu Hanifanyng pikiri aiqyn. Allah Taghalanyng bir mekende boluyna qarsy kelgen, óitkeni Allah Taghala mekender jaratylmay túrghanda bar bolatyn. Imam Tahauai: Arshy men Kýrsi - haq, Allah Taghala Arshygha da, odan basqasyna da múqtaj emes dep aitqan.
4. Áhly sýnnәt: Allah Taghalany eshtene qorshay almaydy, óitkeni ol qorshaugha múqtaj emes, yaghny arshygha da, Kýrsige de, basqagha da múqtaj emes dep aitady. Arshta otyr degen sózding tórkini Allah Taghalany "dene", yaghny materiyagha teneuge aparady, Karamiya nemese Kilabiya sekildi adasqan aghymdar bolmasa, búryn - sondy eshkimning tili búl sózge barmaghan. Áhli sunnә bylay deydi: eger Allah Taghala aspanda nemese Arshynyng ýstinde dep aitar bolsaq, onda Allah Taghalany aspan nemese Arshymen qorshalghan dep aituymyz qajet, ol kezde Arshy Allah Taghaladan ýlkenirek degen pikirge baruymyz kerek. Allah saqtasyn! Búl pikir Allah Taghala Arshygha nemese Kýrsige múqtaj degen sózge aparady, al búl Allah Taghalanyng sipattaryna layyq sipat emes.
Allah Taghala aspan, jer, Arshy, kýrsi jaratylmas búryn bar bolatyn, olay bolsa, olar jaratylmas búryn qay jerde edi? Sonda "Allah Taghala Arshqa múqtaj" dep aituymyz kerek pe? Sonda aspangha múqtajdyghy kerek edi, aspandy jaratty, dep aitamyz ba? Joq, olay emes Allah Taghalagha búl jaraspaydy.
Sondyqtan Qúrandaghy

degen sózding maghynasy - "Arshygha otyrdy" emes, kerisinshe, Arshyny biyledi degen sóz.
Áhli sýnnagha qarsy kelgenderding pikiri:
"Olar Allah Taghala aspanda, ol Arshynyng ýstinde, óitkeni aspan úlyq meken dep Allah Taghalagha aspandy meken jasaydy. Áhli sunnagha jauap retinde sender ne ýshin "Allah Taghala otyr" dep aitudyng ornyna "biyledi", ie boldy dep aitasyndar? Onsyz da Allah Taghala býkil barlyqtyng iyesi emes pe? Sonda tek qana Arshyny biyleydi, al basqasynda sharuasy bolmay ma?" - deydi.
Áhli sunna oghan bylay jauap qaytarady: "Allah Taghala: "Arshy pen Kýrsini biyledim, oghan ie boldym", - dese, demek, Ol, barlyq jaratylysty biyledim degen sóz, óitkeni Arshy men Kýrsi jaratylystardyng kólem jaghynan eng ýlkeni ghoy. Odan әri anany da, mynany da biyledim, oghan iyemin dep aitugha qajet qalmaydy. Ýlkenin biylegen son, kishilerin biyleu әriyne jenil."
Áhli sunna qarsylastary Allah Taghala aspanda dep mynaday dәlel keltiredi:
1. Eger Allah Taghala aspanda bolmasa, nege dúgha jasaghanda qoldarymyzdy aspangha qaray kóteremiz?
2. Allah Taghala Qúran Kәrimde: "senderdi jermen birdey etetin aspandaghydan aman bola alasyndar ma?" - degen.
3. Payghambarymyz (s.a.s.) bir kýnnen músylman ekenin bilu ýshin Allah Taghala qayda? - dep súraghan kezde, ol әiel aspanda dep jauap qaytarady. Sonda Payghambarymyz - búl әiel mýmina dep aitqan.
4. Eger Allah Taghala belgili bir jaqta bolmasa, onda ol qayda: әlemning ýstinde me, astynda ma, ong jaghynda ma, әlde sol jaghynda ma, aldynda ma, artynda ma? Qalay kózimizge elestetuge bolady?
Búl súraqtargha Áhli sunna ghalymdary mynaday jauap qaytarady:
Dúghada aspangha qarap qol kóteru mәselesine kelsek: Allah Taghala dúghanyng qúbylasy etip, namazdyng qúbylasyn qaghbagha qaratyp jasaghanday, aspandy keltirgen. Biz ne ýshin qúbylagha qarap namaz oqimyz? Sonda Qúday Taghala qaghbanyng ishinde me, ony eshkim olay aita almaydy. Sonday-aq dúgha jasaghanda Allah Taghalany aspanda dep aita almaymyz. Dúghada aspangha qarap qol jaydyng sebebi; bereke, yrys janbyr aspannan týsedi, sondyqtan Allah Taghala aspandy dúghanyng qúbylasy etken.
Taghy bir hadiste pendening Qúdaygha eng jaqyn jeri sәjde jasap túrghany eken, sonda Allah Taghala jerde degen sóz be, búl sózdi Áhli sunnanyng qarsylastary da aitpaydy. Jogharyda aitylghan "aspandaghydan jermen-jeksen boludan amansyndar ma" degen ayatqa kelsek, onyng maghynasy - aspandaghy Allahtyng azap perishtelerinen saqtana alasyndar ma degen sóz. Allah Taghala aspanda degen sóz emes. Hanafy bolghan әs-Syghanaqy bylay deydi: Eger Qúran ayattarynyng tikeley maghynasyna nazar audarar bolsaq, ol kezde kóptegen týsinbeushilikter, qayshylaqtar shyghuy әbden mýmkin, mysaly: Allah Taghala Qúran Kәrimde "Allah Taghala aspanda jәne jerde" degen ayat bar, sonda aspanda bir qúday, jerde taghy bir qúday bar degen maghyna beredi. Bir hadiste: "Qaratas Allah Taghalanyng ong qoly" dep aitylghan. Eger hadisting tikeley maghynasyna nazar audarsaq, onda Qaratas Allahtyng bir mýshesi degen sóz shyghady. Osy siyaqty tikeley maghynasyna qaraytyn bolsaq, Allah Taghalagha layyq bolmaghan mysaldar óte kóp.
5. Jogharyda kelgen kýng әielding jauabyna keler bolsaq, ol әiel Qúday taghala aspanda dep aitqan kezde payghambarymyz búl әiel - músylman әieli degen. Imam Ghazaly búl hadiske mynanday maghyna beredi: ol әiel saqau әiel bolatyn, sol sebepten aspandy kórsetti, yaghny men jerdegi púttargha tabynbaymyn, tek Allahqa tabynamyn degen. Sol sebepten payghambarymyz búl músylman әieli dep aitqan. Búl hadisting riuayattarynda jәne Búhariyding riuayatynda: ol әiel saqau bolmaghan, ony bile túra Allah Taghala aspanda dep aitqan. Áhli sunna ghúlamalary ol әielding qarapayym oy órisi tar, aqyly az әiel bolghandyqtan payghambarymyz odan osylaysha súraghan, yaghny ol jerdegi púttargha siyna ma, әlde Allah Taghalagha siyna ma degen maqsatpen súrap edi, - deydi. Ol әielden búl jauapty alghan kezde, iyә, búl әiel jerdegi púttargha tabynbaydy eken, músylman eken ghoy dep sheshken.
6. Allah Taghala eger belgili bir jaqta bolmasa, ol qayda? Eger ol bar bolsa, bir jerde boluy qajet degen súraqqa Imam Ghazzaly bylay jauap beredi:
"Búl oy adamzattyng oiy, óitkeni ol bir zattyng bar ekenin bir jerge tiyistiru arqyly kóz aldyna keltiredi. Al biz - Allah Taghala eshtene jaratylmay túrghan kezde, on, sol, asty, ýsti sekildi jaqtar jaratylmay túrghanda da, Allah Taghala bar edi dep aitamyz. Sol sekildi eshbir oryngha tiyesili bolmaghan ruh siyaqty jaratylystar bar. Ol adam denesining qay jerinde ekeni belgisiz, óitkeni ol materiya emes. Sondyqtan bir jerge nemese belgili bir jaqqa múqtaj bolu, ol materiyanyng qajettiligi. Biz biletin ruh bir mekenge múqtaj bolmasa, Allah Taghala qalaysha bir mekenge múqtaj bolady. Allah Taghala alty jaqtyng bireuine tiyesili degen sózge keler bolsaq, bar bolghan zat, sol jaqtardyng bireuine tiyesili boluy shart degen sóz emes qoy. Imam Ghazzaly búl mәsele túrghysynda mynaday mysal keltiredi: mysaly, kәdimgi tasqa ghalym nemese nadan dep aitugha bola ma eken? Áriyne, múnday sipat tastyng enshisinde joq, ol ghalym da, nadan da bola almaydy. Óitkeni ol tiri jan emes. Sonday-aq, Allah Taghalagha, materiyagha qajetti sipattardy taghugha bolmaydy, óitkeni Allah Taghala dene (materiya) emes. Sózimizdi qoryta kele, bylay deymiz. Eng abzaly búrynghy ótken sahabalar sekildi búl mәsele jóninde kóp tartyspay jay ghana iman keltiremiz. Mine, sonda músylmandardyng arasynda eshqanday qaqtyghys shyqpaydy.
Áhli sunnanyng búl mәseleni qolgha aluy, músylmandar arasynda fitnalar, qaqtyghystar, birin-biri alalap, dinnen alyp dinge salulary sebep bolghan.

Múhammed Mahfuz, Núr-Mýbarak Egiypet islam mәdeniyeti uniyversiytetining doktory

«Týrkistan» gazeti» 2 shilde 2009 jyl