قازiرگi زاماندا مۇسىلمانداردىڭ اراسىندا قاقتىعىسقا الىپ كەلەتiن ماسەلەلەر كوبەيۋدە. بiر-بiرiن دiننەن شىعارۋعا دەيiن الىپ باراتىن ماسەلەلەر كەزدەسiپ جاتادى. بۇل ماسەلەنiڭ ەڭ باسىندا اللاھ تاعالانىڭ ارشىنى يگەرۋ ماسەلەسi كەلەدi. قازiرگi تاڭدا كەيبiر ادامدار اللاھ تاعالا اسپاندا نەمەسە ارشىنىڭ ۇستiندە دەپ ايتپاسا، ونى دiننەن شىعارادى. مۇسىلمان نەمەسە كاپiر ەكەنiن بiلiپ الۋ ءۇشiن مۇسىلماندار بiر-بiرiنەن: "اللاھ تاعالا قايدا؟" دەپ سۇرايتىن بولدى. مەن وسى ماسەلە جونiندە ابۋ حانيفانىڭ، ونىڭ شاكiرتتەرiنiڭ، ءاھلi سۋننانىڭ پiكiرiن ايتىپ كەتكiم كەلەدi.
1. بۇل ماسەلەدەگi پiكiرتالاس جاڭا تۋىنداپ وتىرعان جوق. ول وتكەن عاسىرلارعا تيەسiلi ەسكi ماسەلە. VII-VIII عاسىردا ءومiر سۇرگەن يبن ءتايميا مۇسىلمانداردىڭ اراسىندا وسىنداي تارتىسقا اكەلiپ سوعاتىن ماسەلەنi ورتاعا شىعارعان. ويتكەنi يبن ءتايميادان بۇرىن بۇل ماسەلە بولماعان. ولاي بولاتىن بولسا، يبن ءتايميادان بۇرىن وتكەن ابۋ حانيفا سەكiلدi عالىمدار نە ءۇشiن بۇل ماسەلە جونiندە اڭگiمە قوزعاعان دەگەن تابيعي سۇراق تۋىندايدى. بۇل سۇراققا ەكi ماسەلە سەبەپ بولعان بولۋى تيiس.
1) يسلام اقيداسىن ۇيرەتەر كەزدە بۇل ماسەلەنi دە ءسوز ەتكەن بولۋى تيiس. ياعني، ءاربiر مۇسىلماننىڭ بiلۋi كەرەك بولعان ماسەلەلەرi ەدi, قايشىلىق شىقسىن، شىقپاسىن اللاھ تاعالانىڭ سيپاتتارى مەن پايعامبارلارىن، اقىرەت كۇنiن، ەسەپ، ءجاننات، توزاق سياقتى ماسەلەلەردi ءاربiر مۇسىلمان بiلۋگە قاجەت بولعان.

قازiرگi زاماندا مۇسىلمانداردىڭ اراسىندا قاقتىعىسقا الىپ كەلەتiن ماسەلەلەر كوبەيۋدە. بiر-بiرiن دiننەن شىعارۋعا دەيiن الىپ باراتىن ماسەلەلەر كەزدەسiپ جاتادى. بۇل ماسەلەنiڭ ەڭ باسىندا اللاھ تاعالانىڭ ارشىنى يگەرۋ ماسەلەسi كەلەدi. قازiرگi تاڭدا كەيبiر ادامدار اللاھ تاعالا اسپاندا نەمەسە ارشىنىڭ ۇستiندە دەپ ايتپاسا، ونى دiننەن شىعارادى. مۇسىلمان نەمەسە كاپiر ەكەنiن بiلiپ الۋ ءۇشiن مۇسىلماندار بiر-بiرiنەن: "اللاھ تاعالا قايدا؟" دەپ سۇرايتىن بولدى. مەن وسى ماسەلە جونiندە ابۋ حانيفانىڭ، ونىڭ شاكiرتتەرiنiڭ، ءاھلi سۋننانىڭ پiكiرiن ايتىپ كەتكiم كەلەدi.
1. بۇل ماسەلەدەگi پiكiرتالاس جاڭا تۋىنداپ وتىرعان جوق. ول وتكەن عاسىرلارعا تيەسiلi ەسكi ماسەلە. VII-VIII عاسىردا ءومiر سۇرگەن يبن ءتايميا مۇسىلمانداردىڭ اراسىندا وسىنداي تارتىسقا اكەلiپ سوعاتىن ماسەلەنi ورتاعا شىعارعان. ويتكەنi يبن ءتايميادان بۇرىن بۇل ماسەلە بولماعان. ولاي بولاتىن بولسا، يبن ءتايميادان بۇرىن وتكەن ابۋ حانيفا سەكiلدi عالىمدار نە ءۇشiن بۇل ماسەلە جونiندە اڭگiمە قوزعاعان دەگەن تابيعي سۇراق تۋىندايدى. بۇل سۇراققا ەكi ماسەلە سەبەپ بولعان بولۋى تيiس.
1) يسلام اقيداسىن ۇيرەتەر كەزدە بۇل ماسەلەنi دە ءسوز ەتكەن بولۋى تيiس. ياعني، ءاربiر مۇسىلماننىڭ بiلۋi كەرەك بولعان ماسەلەلەرi ەدi, قايشىلىق شىقسىن، شىقپاسىن اللاھ تاعالانىڭ سيپاتتارى مەن پايعامبارلارىن، اقىرەت كۇنiن، ەسەپ، ءجاننات، توزاق سياقتى ماسەلەلەردi ءاربiر مۇسىلمان بiلۋگە قاجەت بولعان.
2) سول كەزدە يسلام الەمiندە كوپتەگەن اداسقان اعىمدار بولعان; ولار اللاھ تاعالا ماتەريا ول كۇرسiدە (اسپانداعى بiر الاڭ) كادiمگiدەي وتىرادى دەگەن پiكiردە بولعان. ول اعىمداردىڭ باسىندا مۇحاممەد يبن كاررام اتىمەن اتالاتىن كاراميا سەكiلدi اداسقاندار ەدi. ول III-IV عاسىردا ءومiر سۇرگەن تاقۋا كiسi بولعان مەن زامانىندا اقيدا ماسەلەسiندە ۇلكەن ءفيتنا (قاقتىعىس) شىعارعان. وسى ورايدا ابۋ حانيفا جانە شاكiرتتەرi مەن ءاھلي ءسۇننانىڭ وسى ماسەلەدەگi پiكiرiن ايتا كەتەيiن. "اللاھ تاعالا اسپاندا" "ارشىنىڭ ۇستiندە وتىر" دەپ ايتقاندارعا جانە ءاھلي سۇنناتقا قارسى كەلگەندەرگە دالەلدەرiمiز مىناداي.
2. ابۋ حانيفانىڭ بۇل ماسەلەدەگi پiكiرi: اللاھ تاعالا بiر ورىنعا مۇقتاجدىعى جوق، ەشتەڭە جاراتىلماي تۇرعاندا ول بار بولاتىن. ول بارلىق نارسەنiڭ جاراتۋشىسى.
3. فيقھ ءال اكباردىڭ شارحىندا (8-بەت) بۇل ماسەلە جونiندە ابۋ حانيفانىڭ پiكiرi ايقىن. اللاھ تاعالانىڭ بiر مەكەندە بولۋىنا قارسى كەلگەن، ويتكەنi اللاھ تاعالا مەكەندەر جاراتىلماي تۇرعاندا بار بولاتىن. يمام تاحاۋاي: ارشى مەن كۇرسi - حاق، اللاھ تاعالا ارشىعا دا، ودان باسقاسىنا دا مۇقتاج ەمەس دەپ ايتقان.
4. ءاھلي ءسۇننات: اللاھ تاعالانى ەشتەڭە قورشاي المايدى، ويتكەنi ول قورشاۋعا مۇقتاج ەمەس، ياعني ارشىعا دا، كۇرسiگە دە، باسقاعا دا مۇقتاج ەمەس دەپ ايتادى. ارشتا وتىر دەگەن ءسوزدiڭ توركiنi اللاھ تاعالانى "دەنە", ياعني ماتەرياعا تەڭەۋگە اپارادى، كاراميا نەمەسە كيلابيا سەكiلدi اداسقان اعىمدار بولماسا، بۇرىن - سوڭدى ەشكiمنiڭ تiلi بۇل سوزگە بارماعان. ءاھلi ءسۋننا بىلاي دەيدi: ەگەر اللاھ تاعالا اسپاندا نەمەسە ارشىنىڭ ۇستiندە دەپ ايتار بولساق، وندا اللاھ تاعالانى اسپان نەمەسە ارشىمەن قورشالعان دەپ ايتۋىمىز قاجەت، ول كەزدە ارشى اللاھ تاعالادان ۇلكەنiرەك دەگەن پiكiرگە بارۋىمىز كەرەك. اللاھ ساقتاسىن! بۇل پiكiر اللاھ تاعالا ارشىعا نەمەسە كۇرسiگە مۇقتاج دەگەن سوزگە اپارادى، ال بۇل اللاھ تاعالانىڭ سيپاتتارىنا لايىق سيپات ەمەس.
اللاھ تاعالا اسپان، جەر، ارشى، كۇرسi جاراتىلماس بۇرىن بار بولاتىن، ولاي بولسا، ولار جاراتىلماس بۇرىن قاي جەردە ەدi? سوندا "اللاھ تاعالا ارشقا مۇقتاج" دەپ ايتۋىمىز كەرەك پە؟ سوندا اسپانعا مۇقتاجدىعى كەرەك ەدi, اسپاندى جاراتتى، دەپ ايتامىز با؟ جوق، ولاي ەمەس اللاھ تاعالاعا بۇل جاراسپايدى.
سوندىقتان قۇرانداعى

دەگەن ءسوزدiڭ ماعىناسى - "ارشىعا وتىردى" ەمەس، كەرiسiنشە، ارشىنى بيلەدi دەگەن ءسوز.
ءاھلi سۇنناعا قارسى كەلگەندەردiڭ پiكiرi:
"ولار اللاھ تاعالا اسپاندا، ول ارشىنىڭ ۇستiندە، ويتكەنi اسپان ۇلىق مەكەن دەپ اللاھ تاعالاعا اسپاندى مەكەن جاسايدى. ءاھلi سۋنناعا جاۋاپ رەتiندە سەندەر نە ءۇشiن "اللاھ تاعالا وتىر" دەپ ايتۋدىڭ ورنىنا "بيلەدi", يە بولدى دەپ ايتاسىڭدار؟ ونسىز دا اللاھ تاعالا بۇكiل بارلىقتىڭ يەسi ەمەس پە؟ سوندا تەك قانا ارشىنى بيلەيدi, ال باسقاسىندا شارۋاسى بولماي ما؟" - دەيدi.
ءاھلi سۋننا وعان بىلاي جاۋاپ قايتارادى: "اللاھ تاعالا: "ارشى پەن كۇرسiنi بيلەدiم، وعان يە بولدىم", - دەسە، دەمەك، ول، بارلىق جاراتىلىستى بيلەدiم دەگەن ءسوز، ويتكەنi ارشى مەن كۇرسi جاراتىلىستاردىڭ كولەم جاعىنان ەڭ ۇلكەنi عوي. ودان ءارi انانى دا، مىنانى دا بيلەدiم، وعان يەمiن دەپ ايتۋعا قاجەت قالمايدى. ۇلكەنiن بيلەگەن سوڭ، كiشiلەرiن بيلەۋ ارينە جەڭiل."
ءاھلi سۋننا قارسىلاستارى اللاھ تاعالا اسپاندا دەپ مىناداي دالەل كەلتiرەدi:
1. ەگەر اللاھ تاعالا اسپاندا بولماسا، نەگە دۇعا جاساعاندا قولدارىمىزدى اسپانعا قاراي كوتەرەمiز؟
2. اللاھ تاعالا قۇران كارiمدە: "سەندەردi جەرمەن بiردەي ەتەتiن اسپانداعىدان امان بولا الاسىڭدار ما؟" - دەگەن.
3. پايعامبارىمىز (س.ا.س.) بiر كۇڭنەن مۇسىلمان ەكەنiن بiلۋ ءۇشiن اللاھ تاعالا قايدا؟ - دەپ سۇراعان كەزدە، ول ايەل اسپاندا دەپ جاۋاپ قايتارادى. سوندا پايعامبارىمىز - بۇل ايەل ءمۇمينا دەپ ايتقان.
4. ەگەر اللاھ تاعالا بەلگiلi بiر جاقتا بولماسا، وندا ول قايدا: الەمنiڭ ۇستiندە مە، استىندا ما، وڭ جاعىندا ما، الدە سول جاعىندا ما، الدىندا ما، ارتىندا ما؟ قالاي كوزiمiزگە ەلەستەتۋگە بولادى؟
بۇل سۇراقتارعا ءاھلi سۋننا عالىمدارى مىناداي جاۋاپ قايتارادى:
دۇعادا اسپانعا قاراپ قول كوتەرۋ ماسەلەسiنە كەلسەك: اللاھ تاعالا دۇعانىڭ قۇبىلاسى ەتiپ، نامازدىڭ قۇبىلاسىن قاعباعا قاراتىپ جاساعانداي، اسپاندى كەلتiرگەن. بiز نە ءۇشiن قۇبىلاعا قاراپ ناماز وقيمىز؟ سوندا قۇداي تاعالا قاعبانىڭ iشiندە مە، ونى ەشكiم ولاي ايتا المايدى. سونداي-اق دۇعا جاساعاندا اللاھ تاعالانى اسپاندا دەپ ايتا المايمىز. دۇعادا اسپانعا قاراپ قول جايۋدىڭ سەبەبi; بەرەكە، ىرىس جاڭبىر اسپاننان تۇسەدi, سوندىقتان اللاھ تاعالا اسپاندى دۇعانىڭ قۇبىلاسى ەتكەن.
تاعى بiر حاديستە پەندەنiڭ قۇدايعا ەڭ جاقىن جەرi ساجدە جاساپ تۇرعانى ەكەن، سوندا اللاھ تاعالا جەردە دەگەن ءسوز بە، بۇل ءسوزدi ءاھلi سۋننانىڭ قارسىلاستارى دا ايتپايدى. جوعارىدا ايتىلعان "اسپانداعىدان جەرمەن-جەكسەن بولۋدان امانسىڭدار ما" دەگەن اياتقا كەلسەك، ونىڭ ماعىناسى - اسپانداعى اللاھتىڭ ازاپ پەرiشتەلەرiنەن ساقتانا الاسىڭدار ما دەگەن ءسوز. اللاھ تاعالا اسپاندا دەگەن ءسوز ەمەس. حانافي بولعان ءاس-سىعاناقي بىلاي دەيدi: ەگەر قۇران اياتتارىنىڭ تiكەلەي ماعىناسىنا نازار اۋدارار بولساق، ول كەزدە كوپتەگەن تۇسiنبەۋشiلiكتەر، قايشىلاقتار شىعۋى ابدەن مۇمكiن، مىسالى: اللاھ تاعالا قۇران كارiمدە "اللاھ تاعالا اسپاندا جانە جەردە" دەگەن ايات بار، سوندا اسپاندا بiر قۇداي، جەردە تاعى بiر قۇداي بار دەگەن ماعىنا بەرەدi. بiر حاديستە: "قاراتاس اللاھ تاعالانىڭ وڭ قولى" دەپ ايتىلعان. ەگەر حاديستiڭ تiكەلەي ماعىناسىنا نازار اۋدارساق، وندا قاراتاس اللاھتىڭ بiر مۇشەسi دەگەن ءسوز شىعادى. وسى سياقتى تiكەلەي ماعىناسىنا قارايتىن بولساق، اللاھ تاعالاعا لايىق بولماعان مىسالدار وتە كوپ.
5. جوعارىدا كەلگەن كۇڭ ايەلدiڭ جاۋابىنا كەلەر بولساق، ول ايەل قۇداي تاعالا اسپاندا دەپ ايتقان كەزدە پايعامبارىمىز بۇل ايەل - مۇسىلمان ايەلi دەگەن. يمام عازالي بۇل حاديسكە مىنانداي ماعىنا بەرەدi: ول ايەل ساقاۋ ايەل بولاتىن، سول سەبەپتەن اسپاندى كورسەتتi, ياعني مەن جەردەگi پۇتتارعا تابىنبايمىن، تەك اللاھقا تابىنامىن دەگەن. سول سەبەپتەن پايعامبارىمىز بۇل مۇسىلمان ايەلi دەپ ايتقان. بۇل حاديستiڭ ريۋاياتتارىندا جانە بۇحاريدiڭ ريۋاياتىندا: ول ايەل ساقاۋ بولماعان، ونى بiلە تۇرا اللاھ تاعالا اسپاندا دەپ ايتقان. ءاھلi سۋننا عۇلامالارى ول ايەلدiڭ قاراپايىم وي ءورiسi تار، اقىلى از ايەل بولعاندىقتان پايعامبارىمىز ودان وسىلايشا سۇراعان، ياعني ول جەردەگi پۇتتارعا سيىنا ما، الدە اللاھ تاعالاعا سيىنا ما دەگەن ماقساتپەن سۇراپ ەدi, - دەيدi. ول ايەلدەن بۇل جاۋاپتى العان كەزدە، ءيا، بۇل ايەل جەردەگi پۇتتارعا تابىنبايدى ەكەن، مۇسىلمان ەكەن عوي دەپ شەشكەن.
6. اللاھ تاعالا ەگەر بەلگiلi بiر جاقتا بولماسا، ول قايدا؟ ەگەر ول بار بولسا، بiر جەردە بولۋى قاجەت دەگەن سۇراققا يمام عاززالي بىلاي جاۋاپ بەرەدi:
"بۇل وي ادامزاتتىڭ ويى، ويتكەنi ول بiر زاتتىڭ بار ەكەنiن بiر جەرگە تيiستiرۋ ارقىلى كوز الدىنا كەلتiرەدi. ال بiز - اللاھ تاعالا ەشتەڭە جاراتىلماي تۇرعان كەزدە، وڭ، سول، استى، ءۇستi سەكiلدi جاقتار جاراتىلماي تۇرعاندا دا، اللاھ تاعالا بار ەدi دەپ ايتامىز. سول سەكiلدi ەشبiر ورىنعا تيەسiلi بولماعان رۋح سياقتى جاراتىلىستار بار. ول ادام دەنەسiنiڭ قاي جەرiندە ەكەنi بەلگiسiز، ويتكەنi ول ماتەريا ەمەس. سوندىقتان بiر جەرگە نەمەسە بەلگiلi بiر جاققا مۇقتاج بولۋ، ول ماتەريانىڭ قاجەتتiلiگi. بiز بiلەتiن رۋح بiر مەكەنگە مۇقتاج بولماسا، اللاھ تاعالا قالايشا بiر مەكەنگە مۇقتاج بولادى. اللاھ تاعالا التى جاقتىڭ بiرەۋiنە تيەسiلi دەگەن سوزگە كەلەر بولساق، بار بولعان زات، سول جاقتاردىڭ بiرەۋiنە تيەسiلi بولۋى شارت دەگەن ءسوز ەمەس قوي. يمام عاززالي بۇل ماسەلە تۇرعىسىندا مىناداي مىسال كەلتiرەدi: مىسالى، كادiمگi تاسقا عالىم نەمەسە نادان دەپ ايتۋعا بولا ما ەكەن؟ ارينە، مۇنداي سيپات تاستىڭ ەنشiسiندە جوق، ول عالىم دا، نادان دا بولا المايدى. ويتكەنi ول تiرi جان ەمەس. سونداي-اق، اللاھ تاعالاعا، ماتەرياعا قاجەتتi سيپاتتاردى تاعۋعا بولمايدى، ويتكەنi اللاھ تاعالا دەنە (ماتەريا) ەمەس. ءسوزiمiزدi قورىتا كەلە، بىلاي دەيمiز. ەڭ ابزالى بۇرىنعى وتكەن ساحابالار سەكiلدi بۇل ماسەلە جونiندە كوپ تارتىسپاي جاي عانا يمان كەلتiرەمiز. مiنە، سوندا مۇسىلمانداردىڭ اراسىندا ەشقانداي قاقتىعىس شىقپايدى.
ءاھلi سۋننانىڭ بۇل ماسەلەنi قولعا الۋى، مۇسىلماندار اراسىندا فيتنالار، قاقتىعىستار، بiرiن-بiرi الالاپ، دiننەن الىپ دiنگە سالۋلارى سەبەپ بولعان.

مۇحاممەد ماحفۋز، نۇر-مۇباراك ەگيپەت يسلام مادەنيەتi ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ دوكتورى

«تۇركىستان» گازەتى» 2 شىلدە 2009 جىل