Songhy kezderi memlekettik tilding miskin haline qatysty dabyldar qayta qaghyla bastaghany mәlim. Ásirese, til janashyrlarynyng biylik biyiginde qoldau tabuy, búl iske sony serpin bergendey.

Songhy kezderi memlekettik tilding miskin haline qatysty dabyldar qayta qaghyla bastaghany mәlim. Ásirese, til janashyrlarynyng biylik biyiginde qoldau tabuy, búl iske sony serpin bergendey.

Qazaqstan zannamasynda terminderding qol­danyluyn birizdendiru mәselelerin talqylaudy maqsat tútqan búl jiyngha moderator retinde Pre­ziydent Ákimshiligining lauazymdy ókili, filologiya ghylymynyng doktory, kezinde Til komiytetin bas­qarghan últjandy azamat Bauyrjan Omarov sha­qyrylghan eken. «Búl kóp uaqyttan beri talqylanyp jәne jyl ótken sayyn aiqyndalyp kele jatqan mәsele, - dedi Bauyrjan Júmahanúly, - Qazaqstan tәuelsizdik alghannan keyin normativtik qújattar qatary kóbeydi. Olar jyl sayyn jetildirilude. Zannama jetildirilgen sayyn, jana terminder payda bolady» degen ol, qazaqsha terminder de qa­lyspay, der kezinde jetildirilip otyruy kerektigin aitty. B.Omarov búl iske Parlamentting qos pa­la­tasyn­daghy, Ýkimettegi tәrjimamen, ling­viys­tiy­ka­lyq mәse­le­lermen ainalysatyn azamattardyng kóp ýles qos­qandyghyn atap ótti. «Sonyng arqasynda nor­ma­tiyv­tik-qúqyqtyq qújattardaghy termin prob­­le­malary birte-birte rettelude. Biraq soghan qa­­ramastan, búl salada aqyldasatyn, aiqyndap, dәl­deytin mәsele әli de jetkilikti. Biz solardy tal­qylaugha, bir izge týsiru ýshin sheshim shygharugha jiy­nalyp otyrmyz» dedi ol.
Osydan keyin sóz alghan Preziydent janyndaghy Memlekettik basqaru akademiyasynyng Memleket­tik til kafedrasynyng mengerushisi N.Tólenber­genova eleng etkizerlik janalyq aitty: Memlekettik qyz­met isteri jónindegi agenttik tildik standart ja­­sap jatyr!

Qazir «memlekettik qyzmet kórsetu standarty» degen bar, sol siyaqty endi biy­liktegi barlyq memqyzmetshilerge birdey memlekettik til standarty týzi­letinge úqsaydy.
- Memlekettik qyzmetshilerdi oqy­tu ortalyqtarynda oqytudy birizdilen­diruding kezi keldi! - dep mәlimdedi keshe Nәzira Tólenbergenova,- oqytu әdis­temeleri birynghaylandyrylghany jón. Bәrimizding isteytin júmysymyz, sayyp kelgende, bireu ghana. Sondyqtan bir stan­dart týziledi. Memlekettik qyzmet isteri jónindegi agenttik tildik standart jasau mәselesimen shúghyldanuda. Dayyn bol­ghanda, ol jeke bir otyrystyng әngi­mesine ainalady dep oilaymyn. Arnayy túsauy kesiledi.
Al Ádilet ministrligining Lingvistika ortalyghynyng bastyghy N.Priy­mashev zang jobalaryndaghy sauat­syz­dyqtyng qay­ran qaldyrarlyq mysaldaryn kel­tirdi. Mәselen, siz «kishi sottar jýrgizushisi» degenning kim ekendigin bilesiz be? Al bir zannyng qazaqsha núsqasy osymen qazaq tildilerding basyn auyrta jazdaghan! «Bizge týsip jatqan materialdardyng ishinde óte onay, tipti mektep oqushysy da audara alatyn tirkester lingvistikalyq sarap­tamagha baghyttalyp jatady, - deydi Núr­zada Primashev. - Mysaly, jaqynda ghana bir zang jobasy týsti, onda «malomernye suda» degen tirkesti «kishi sottar» dep alypty. Sodan kelip, «sudovodiytely malomernyh sudov» degendi «kishi sottardyng keme jýrgizushileri» deydi». Núrzada Ma­hanbetúly «bylaysha qaraghanda, kýrdeli emes» osynday jansaq audarmalardan keyin «kýrdeli mәseleler» tuynday­tyn­dyghyn, júmysty basqa, búrys jolgha alyp ketetindigin eskerte kele, әrtýrli memorgandardan jinalghan әriptesterin osyghan basty nazar audarularyn súrady. Al jiyngha Mәjilisten, oblystar әkimdik­te­rinen, Últtyq qauipsizdik komiytetinen, sonday-aq Tótenshe jaghdaylar, Kólik, Bilim, Auyl sharuashylyghy, Enbek, Qor­ghanys, Múnay jәne gaz ministrlikterinen tilge jauapty túlghalar shaqyrylghan bolatyn.
Ádilet ministrligining ókili jinal­ghandardy tiksintken bir jaytty mәlim etti. «Resmy mәtin» degen bar, barlyq memor­gandar óz qyzmetinde soghan sýienedi. Osy orayda N.Primashev 2007 jyly «Jeti jarghy» baspasy shygharghan qazaqsha Ata zandy ala kelipti: «Konstitusiyanyng 61-babynda zang shygharu bastamasy qúqy­ghy kimge beriletini kórsetiledi, - dedi ol,-2007 jyly mamyr aiynda Konstitusiya­gha ózgerister engizildi, Preziydentke zang shy­gha­ru bastamasy qúqyghy berildi. My-nau - 2007 jyly sol reformadan keyin shyqqan Konstitusiyanyng mәtini! Múnda zang shygharu bastamasy qúqyghy Preziydentte joq, 61-bapta. Biraq búl Konstitusiyany ashsanyz, onda múnyng «resmy mәtin» ekendigi jazylghan. Sonda kimge senuimiz kerek? Qay núsqasy dúrys? Bir qyzmetshi qate jibergen, sol jibergen qate býkil memlekettik organdarda jәne olardyng sayttarynda iluli túr».
Kezinde Jogharghy Kenesten beri el Par­lamentinde júmys istep, Senatta audarma, lingvistikalyq taldau jәne aktiler basylymy bólimin basqarghan Mәdy Ayymbetov bar týitkilding qazaqsha zang jazylmaytyndyghynda ekendigin aitady. «Zang jazghanda, audarma izimen, audarma ayasynan shygha almay, kóptegen orasholaq­tyqtar ketti, - dep eske aldy ol, - әsirese, 90-shy jyldar ortasynda. Ony jaqsy bilemiz. Búl - zannyng Qazaqstanda resmy tilde jazyluynyng kesiri. Nәtiyjesinde, zandardyng qazaqshasyn oqyghanda, audarmany oqyp otyrghandyghyndy naq sezi­nesin» degen M.Ayymbetov qazaqqa la­yyq­talghan, qazaqy úghymdaghy, qazaqtyng dýniyetanymyna sәikes jazylghan zannyng joqtyghyn aitty.
Múnyng bir mysalyn N.Primashev kel­ti­rip ótken bolatyn: «Qoldanystaghy «Mem­lekettik qyzmet turaly» zanda, 10-baptyng 3-tarmaghynda azamattargha jaqyn tuystary atqaratyn qyzmetke «tikeley baghynysty lauazymgha túruyna» tyiym salynady, - dedi ol, - solardyng qa­taryn­da orysshasyndaghy «bratiyamy y sestrami» degendi «aghaly-iniler, apaly-sinliler» dep alghan. Osy orayda qazaqsha mәtini boyynsha, tuystardyng biri aghasymen jú­mys istey alady. Óitkeni «qaryndas» qa­lyp qoyghan».
Jiynda Tótenshe jaghdaylar ministr­ligining Memlekettik tildi damytu basqar­masynyng bastyghy A.Kendirbekúly osy salada qazaqsha sauatty terminderge tapshylyq baryn ashyq aitty. «Mem­terminkomnyng sýzgisinen ótip, bekitilgen, terminderdi týgeldey jiktep, jiliktep beretin tolyqqandy sózdik әli qolgha tiygen joq, - dedi Ahmet Kendirbekúly. - Osydan attay eki jyl búryn tótenshe jaghdaylar salasynda jii qoldanylatyn terminderding bir shoghyryn jinaqtap, naqty aitsaq, 3860 termindi, әriyne, onyng ishinde asyly da, jasyghy da boluy mýmkin, tilshi-terminshi ghalymdardyng talqy­sy­nan ótkizip, Memterminkom bekitui ýshin Mәdeniyet ministrligining Til komiytetine tapsyrghan edik. Alayda osy kýnge deyin kirgen iz bar da, shyqqan iz joq». Al tayauda baspadan shyghyp, Til komiyteti taratqan Tótenshe jaghdaylar jәne azamattyq qor­ghanys ensiklopediyalyq anyqtamasyn ol «aty darday bolsa da, orys tilindegi ensiy­klopediyanyng әlsiz audarmasy ghana» dep baghalady. A.Kendirbekúlynyng aituynsha, osy sala boyynsha kezdeysoq adamdar «júqaly-juandy kitaptar shygharady», alayda kýndelikti ómir ondaghy termiyn­derding sala tirshiligimen qabyspaytyn­dyghyn anghartty. Ári audarmashylar bir termindi әrkelki audaryp jýr. «Mysaly, Memterminkom tótenshe jaghdaylardyng eng basty bir termiyni «avariyany» «apat» dep bekitken. «Katastrofa» sózin bolsa, «joyqyn apat» dep alyp jýrmiz. Alayda is jýzinde songhy kezde qabyldanghan bar­lyq zannamalarda, Ýkimetting qúqyqtyq-normativtik aktilerde «avariya» avariya, «katastrofa» apat dep jazylady. Al kataklizm sózi de sol taqilettes» dey kele, sózining qorytyndysynda TJM basqar­masynyng bastyghy tótenshe jaghdaylar salasyndaghy terminderding «tótenshe», «bótenshe» emes, ózimizshe aitylatyn, barshagha dәl bolatyn kýnning alys emes­tigi­ne ýmit bildirdi.

Ayhan ShÁRIP

«Ayqyn» gazeti