Соңғы кездері мемлекеттік тілдің мiскін халіне қатысты дабылдар қайта қағыла бастағаны мәлім. Әсіресе, тіл жанашырларының билік биігінде қолдау табуы, бұл іске соны серпін бергендей.

Соңғы кездері мемлекеттік тілдің мiскін халіне қатысты дабылдар қайта қағыла бастағаны мәлім. Әсіресе, тіл жанашырларының билік биігінде қолдау табуы, бұл іске соны серпін бергендей.

Қазақстан заңнамасында терминдердің қол­данылуын біріздендіру мәселелерін талқылауды мақсат тұтқан бұл жиынға модератор ретінде Пре­зидент Әкімшілігінің лауазымды өкілі, филология ғылымының докторы, кезінде Тіл комитетін бас­қарған ұлтжанды азамат Бауыржан Омаров ша­қырылған екен. «Бұл көп уақыттан бері талқыланып және жыл өткен сайын айқындалып келе жатқан мәселе, - деді Бауыржан Жұмаханұлы, - Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін нормативтік құжаттар қатары көбейді. Олар жыл сайын жетілдірілуде. Заңнама жетілдірiлген сайын, жаңа терминдер пайда болады» деген ол, қазақша терминдер де қа­лыспай, дер кезінде жетілдіріліп отыруы керектігін айтты. Б.Омаров бұл іске Парламенттің қос па­ла­тасын­дағы, Үкіметтегі тәржімамен, линг­вис­ти­ка­лық мәсе­ле­лермен айналысатын азаматтардың көп үлес қос­қандығын атап өтті. «Соның арқасында нор­ма­тив­тік-құқықтық құжаттардағы термин проб­­ле­малары бірте-бірте реттелуде. Бірақ соған қа­­рамастан, бұл салада ақылдасатын, айқындап, дәл­дейтін мәселе әлі де жеткілікті. Біз соларды тал­қылауға, бір ізге түсіру үшін шешім шығаруға жи­налып отырмыз» деді ол.
Осыдан кейін сөз алған Президент жанындағы Мемлекеттік басқару академиясының Мемлекет­тік тіл кафедрасының меңгерушісі Н.Төленбер­генова елең еткізерлік жаңалық айтты: Мемлекеттік қыз­мет істері жөніндегі агенттік тілдік стандарт жа­­сап жатыр!

Қазір «мемлекеттік қызмет көрсету стандарты» деген бар, сол сияқты енді би­ліктегі барлық мемқызметшілерге бірдей мемлекеттік тіл стандарты түзі­летінге ұқсайды.
- Мемлекеттік қызметшілерді оқы­ту орталықтарында оқытуды бірізділен­дірудің кезі келді! - деп мәлімдеді кеше Нәзира Төленбергенова,- оқыту әдіс­темелері бірыңғайландырылғаны жөн. Бәріміздің істейтін жұмысымыз, сайып келгенде, біреу ғана. Сондықтан бір стан­дарт түзіледі. Мемлекеттік қызмет істері жөніндегі агенттік тілдік стандарт жасау мәселесімен шұғылдануда. Дайын бол­ғанда, ол жеке бір отырыстың әңгі­месіне айналады деп ойлаймын. Арнайы тұсауы кесіледі.
Ал Әділет министрлігінің Лингвистика орталығының бастығы Н.При­машев заң жобаларындағы сауат­сыз­дықтың қай­ран қалдырарлық мысалдарын кел­тірді. Мәселен, сіз «кіші соттар жүргізушісі» дегеннің кім екендігін білесіз бе? Ал бір заңның қазақша нұсқасы осымен қазақ тілділердің басын ауырта жаздаған! «Бізге түсіп жатқан материалдардың ішінде өте оңай, тіпті мектеп оқушысы да аудара алатын тіркестер лингвистикалық сарап­тамаға бағытталып жатады, - дейді Нұр­зада Примашев. - Мысалы, жақында ғана бір заң жобасы түсті, онда «маломерные суда» деген тіркесті «кіші соттар» деп алыпты. Содан келіп, «судоводители маломерных судов» дегенді «кіші соттардың кеме жүргізушілері» дейді». Нұрзада Ма­ханбетұлы «былайша қарағанда, күрделі емес» осындай жаңсақ аудармалардан кейін «күрделі мәселелер» туындай­тын­дығын, жұмысты басқа, бұрыс жолға алып кететіндігін ескерте келе, әртүрлі меморгандардан жиналған әріптестерін осыған басты назар аударуларын сұрады. Ал жиынға Мәжілістен, облыстар әкімдік­те­рінен, Ұлттық қауіпсіздік комитетінен, сондай-ақ Төтенше жағдайлар, Көлік, Білім, Ауыл шаруашылығы, Еңбек, Қор­ғаныс, Мұнай және газ министрліктерінен тілге жауапты тұлғалар шақырылған болатын.
Әділет министрлігінің өкілі жинал­ғандарды тіксінткен бір жайтты мәлім етті. «Ресми мәтін» деген бар, барлық мемор­гандар өз қызметінде соған сүйенеді. Осы орайда Н.Примашев 2007 жылы «Жеті жарғы» баспасы шығарған қазақша Ата заңды ала келіпті: «Конституцияның 61-бабында заң шығару бастамасы құқы­ғы кімге берілетіні көрсетіледі, - деді ол,-2007 жылы мамыр айында Конституция­ға өзгерістер енгізілді, Президентке заң шы­ға­ру бастамасы құқығы берілді. Мы-нау - 2007 жылы сол реформадан кейін шыққан Конституцияның мәтіні! Мұнда заң шығару бастамасы құқығы Президентте жоқ, 61-бапта. Бірақ бұл Конституцияны ашсаңыз, онда мұның «ресми мәтін» екендігі жазылған. Сонда кімге сенуіміз керек? Қай нұсқасы дұрыс? Бір қызметші қате жіберген, сол жіберген қате бүкіл мемлекеттік органдарда және олардың сайттарында ілулі тұр».
Кезінде Жоғарғы Кеңестен бері ел Пар­ламентінде жұмыс істеп, Сенатта аударма, лингвистикалық талдау және актілер басылымы бөлімін басқарған Мәди Айымбетов бар түйткілдің қазақша заң жазылмайтындығында екендігін айтады. «Заң жазғанда, аударма ізімен, аударма аясынан шыға алмай, көптеген орашолақ­тықтар кетті, - деп еске алды ол, - әсіресе, 90-шы жылдар ортасында. Оны жақсы білеміз. Бұл - заңның Қазақстанда ресми тілде жазылуының кесірі. Нәтижесінде, заңдардың қазақшасын оқығанда, аударманы оқып отырғандығыңды нақ сезі­несің» деген М.Айымбетов қазаққа ла­йық­талған, қазақи ұғымдағы, қазақтың дүниетанымына сәйкес жазылған заңның жоқтығын айтты.
Мұның бір мысалын Н.Примашев кел­ті­ріп өткен болатын: «Қолданыстағы «Мем­лекеттік қызмет туралы» заңда, 10-баптың 3-тармағында азаматтарға жақын туыстары атқаратын қызметке «тiкелей бағынысты лауазымға тұруына» тыйым салынады, - деді ол, - солардың қа­тарын­да орысшасындағы «братьями и сестрами» дегенді «ағалы-інілер, апалы-сіңлілер» деп алған. Осы орайда қазақша мәтіні бойынша, туыстардың бірі ағасымен жұ­мыс істей алады. Өйткені «қарындас» қа­лып қойған».
Жиында Төтенше жағдайлар министр­лігінің Мемлекеттік тілді дамыту басқар­масының бастығы А.Кендірбекұлы осы салада қазақша сауатты терминдерге тапшылық барын ашық айтты. «Мем­терминкомның сүзгісінен өтіп, бекітілген, терминдерді түгелдей жіктеп, жіліктеп беретін толыққанды сөздік әлі қолға тиген жоқ, - деді Ахмет Кендірбекұлы. - Осыдан аттай екі жыл бұрын төтенше жағдайлар саласында жиі қолданылатын терминдердің бір шоғырын жинақтап, нақты айтсақ, 3860 терминді, әрине, оның ішінде асылы да, жасығы да болуы мүмкін, тілші-терминші ғалымдардың талқы­сы­нан өткізіп, Мемтерминком бекітуі үшін Мәдениет министрлігінің Тіл комитетіне тапсырған едік. Алайда осы күнге дейін кірген із бар да, шыққан із жоқ». Ал таяуда баспадан шығып, Тіл комитеті таратқан Төтенше жағдайлар және азаматтық қор­ғаныс энциклопедиялық анықтамасын ол «аты дардай болса да, орыс тіліндегі энци­клопедияның әлсіз аудармасы ғана» деп бағалады. А.Кендірбекұлының айтуынша, осы сала бойынша кездейсоқ адамдар «жұқалы-жуанды кітаптар шығарады», алайда күнделікті өмір ондағы термин­дердің сала тіршілігімен қабыспайтын­дығын аңғартты. Әрі аудармашылар бір терминді әркелкі аударып жүр. «Мысалы, Мемтерминком төтенше жағдайлардың ең басты бір термині «аварияны» «апат» деп бекіткен. «Катастрофа» сөзін болса, «жойқын апат» деп алып жүрміз. Алайда іс жүзінде соңғы кезде қабылданған бар­лық заңнамаларда, Үкіметтің құқықтық-нормативтік актілерде «авария» авария, «катастрофа» апат деп жазылады. Ал катаклизм сөзі де сол тақілеттес» дей келе, сөзінің қорытындысында ТЖМ басқар­масының бастығы төтенше жағдайлар саласындағы терминдердің «төтенше», «бөтенше» емес, өзімізше айтылатын, баршаға дәл болатын күннің алыс емес­тігі­не үміт білдірді.

Айхан ШӘРІП

«Айқын» газеті