سوڭعى كەزدەرى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مiسكىن حالىنە قاتىستى دابىلدار قايتا قاعىلا باستاعانى ءمالىم. اسىرەسە، ءتىل جاناشىرلارىنىڭ بيلىك بيىگىندە قولداۋ تابۋى، بۇل ىسكە سونى سەرپىن بەرگەندەي.

سوڭعى كەزدەرى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مiسكىن حالىنە قاتىستى دابىلدار قايتا قاعىلا باستاعانى ءمالىم. اسىرەسە، ءتىل جاناشىرلارىنىڭ بيلىك بيىگىندە قولداۋ تابۋى، بۇل ىسكە سونى سەرپىن بەرگەندەي.

قازاقستان زاڭناماسىندا تەرميندەردىڭ قول­دانىلۋىن بىرىزدەندىرۋ ماسەلەلەرىن تالقىلاۋدى ماقسات تۇتقان بۇل جيىنعا مودەراتور رەتىندە پرە­زيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ لاۋازىمدى وكىلى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، كەزىندە ءتىل كوميتەتىن باس­قارعان ۇلتجاندى ازامات باۋىرجان وماروۆ شا­قىرىلعان ەكەن. «بۇل كوپ ۋاقىتتان بەرى تالقىلانىپ جانە جىل وتكەن سايىن ايقىندالىپ كەلە جاتقان ماسەلە، - دەدى باۋىرجان جۇماحانۇلى، - قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن نورماتيۆتىك قۇجاتتار قاتارى كوبەيدى. ولار جىل سايىن جەتىلدىرىلۋدە. زاڭناما جەتىلدىرiلگەن سايىن، جاڭا تەرميندەر پايدا بولادى» دەگەن ول، قازاقشا تەرميندەر دە قا­لىسپاي، دەر كەزىندە جەتىلدىرىلىپ وتىرۋى كەرەكتىگىن ايتتى. ب.وماروۆ بۇل ىسكە پارلامەنتتىڭ قوس پا­لا­تاسىن­داعى، ۇكىمەتتەگى تارجىمامەن، لينگ­ۆيس­تي­كا­لىق ماسە­لە­لەرمەن اينالىساتىن ازاماتتاردىڭ كوپ ۇلەس قوس­قاندىعىن اتاپ ءوتتى. «سونىڭ ارقاسىندا نور­ما­تيۆ­تىك-قۇقىقتىق قۇجاتتارداعى تەرمين پروب­­لە­مالارى بىرتە-بىرتە رەتتەلۋدە. بىراق سوعان قا­­راماستان، بۇل سالادا اقىلداساتىن، ايقىنداپ، ءدال­دەيتىن ماسەلە ءالى دە جەتكىلىكتى. ءبىز سولاردى تال­قىلاۋعا، ءبىر ىزگە ءتۇسىرۋ ءۇشىن شەشىم شىعارۋعا جي­نالىپ وتىرمىز» دەدى ول.
وسىدان كەيىن ءسوز العان پرەزيدەنت جانىنداعى مەملەكەتتىك باسقارۋ اكادەمياسىنىڭ مەملەكەت­تىك ءتىل كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ن.تولەنبەر­گەنوۆا ەلەڭ ەتكىزەرلىك جاڭالىق ايتتى: مەملەكەتتىك قىز­مەت ىستەرى جونىندەگى اگەنتتىك تىلدىك ستاندارت جا­­ساپ جاتىر!

قازىر «مەملەكەتتىك قىزمەت كورسەتۋ ستاندارتى» دەگەن بار، سول سياقتى ەندى بي­لىكتەگى بارلىق مەمقىزمەتشىلەرگە بىردەي مەملەكەتتىك ءتىل ستاندارتى ءتۇزى­لەتىنگە ۇقسايدى.
- مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردى وقى­تۋ ورتالىقتارىندا وقىتۋدى بىرىزدىلەن­دىرۋدىڭ كەزى كەلدى! - دەپ مالىمدەدى كەشە ءنازيرا تولەنبەرگەنوۆا،- وقىتۋ ءادىس­تەمەلەرى بىرىڭعايلاندىرىلعانى ءجون. ءبارىمىزدىڭ ىستەيتىن جۇمىسىمىز، سايىپ كەلگەندە، بىرەۋ عانا. سوندىقتان ءبىر ستان­دارت تۇزىلەدى. مەملەكەتتىك قىزمەت ىستەرى جونىندەگى اگەنتتىك تىلدىك ستاندارت جاساۋ ماسەلەسىمەن شۇعىلدانۋدا. دايىن بول­عاندا، ول جەكە ءبىر وتىرىستىڭ اڭگى­مەسىنە اينالادى دەپ ويلايمىن. ارنايى تۇساۋى كەسىلەدى.
ال ادىلەت مينيسترلىگىنىڭ لينگۆيستيكا ورتالىعىنىڭ باستىعى ن.پري­ماشەۆ زاڭ جوبالارىنداعى ساۋات­سىز­دىقتىڭ قاي­ران قالدىرارلىق مىسالدارىن كەل­تىردى. ماسەلەن، ءسىز «كىشى سوتتار جۇرگىزۋشىسى» دەگەننىڭ كىم ەكەندىگىن بىلەسىز بە؟ ال ءبىر زاڭنىڭ قازاقشا نۇسقاسى وسىمەن قازاق تىلدىلەردىڭ باسىن اۋىرتا جازداعان! «بىزگە ءتۇسىپ جاتقان ماتەريالداردىڭ ىشىندە وتە وڭاي، ءتىپتى مەكتەپ وقۋشىسى دا اۋدارا الاتىن تىركەستەر لينگۆيستيكالىق ساراپ­تاماعا باعىتتالىپ جاتادى، - دەيدى نۇر­زادا پريماشەۆ. - مىسالى، جاقىندا عانا ءبىر زاڭ جوباسى ءتۇستى، وندا «مالومەرنىە سۋدا» دەگەن تىركەستى «كىشى سوتتار» دەپ الىپتى. سودان كەلىپ، «سۋدوۆوديتەلي مالومەرنىح سۋدوۆ» دەگەندى «كىشى سوتتاردىڭ كەمە جۇرگىزۋشىلەرى» دەيدى». نۇرزادا ما­حانبەتۇلى «بىلايشا قاراعاندا، كۇردەلى ەمەس» وسىنداي جاڭساق اۋدارمالاردان كەيىن «كۇردەلى ماسەلەلەر» تۋىنداي­تىن­دىعىن، جۇمىستى باسقا، بۇرىس جولعا الىپ كەتەتىندىگىن ەسكەرتە كەلە، ءارتۇرلى مەمورگانداردان جينالعان ارىپتەستەرىن وسىعان باستى نازار اۋدارۋلارىن سۇرادى. ال جيىنعا ماجىلىستەن، وبلىستار اكىمدىك­تە­رىنەن، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنەن، سونداي-اق توتەنشە جاعدايلار، كولىك، ءبىلىم، اۋىل شارۋاشىلىعى، ەڭبەك، قور­عانىس، مۇناي جانە گاز مينيسترلىكتەرىنەن تىلگە جاۋاپتى تۇلعالار شاقىرىلعان بولاتىن.
ادىلەت مينيسترلىگىنىڭ وكىلى جينال­عانداردى تىكسىنتكەن ءبىر جايتتى ءمالىم ەتتى. «رەسمي ءماتىن» دەگەن بار، بارلىق مەمور­گاندار ءوز قىزمەتىندە سوعان سۇيەنەدى. وسى ورايدا ن.پريماشەۆ 2007 جىلى «جەتى جارعى» باسپاسى شىعارعان قازاقشا اتا زاڭدى الا كەلىپتى: «كونستيتۋتسيانىڭ 61-بابىندا زاڭ شىعارۋ باستاماسى قۇقى­عى كىمگە بەرىلەتىنى كورسەتىلەدى، - دەدى ول،-2007 جىلى مامىر ايىندا كونستيتۋتسيا­عا وزگەرىستەر ەنگىزىلدى، پرەزيدەنتكە زاڭ شى­عا­رۋ باستاماسى قۇقىعى بەرىلدى. مى-ناۋ - 2007 جىلى سول رەفورمادان كەيىن شىققان كونستيتۋتسيانىڭ ءماتىنى! مۇندا زاڭ شىعارۋ باستاماسى قۇقىعى پرەزيدەنتتە جوق، 61-باپتا. بىراق بۇل كونستيتۋتسيانى اشساڭىز، وندا مۇنىڭ «رەسمي ءماتىن» ەكەندىگى جازىلعان. سوندا كىمگە سەنۋىمىز كەرەك؟ قاي نۇسقاسى دۇرىس؟ ءبىر قىزمەتشى قاتە جىبەرگەن، سول جىبەرگەن قاتە بۇكىل مەملەكەتتىك ورگانداردا جانە ولاردىڭ سايتتارىندا ءىلۋلى تۇر».
كەزىندە جوعارعى كەڭەستەن بەرى ەل پار­لامەنتىندە جۇمىس ىستەپ، سەناتتا اۋدارما، لينگۆيستيكالىق تالداۋ جانە اكتىلەر باسىلىمى ءبولىمىن باسقارعان ءمادي ايىمبەتوۆ بار تۇيتكىلدىڭ قازاقشا زاڭ جازىلمايتىندىعىندا ەكەندىگىن ايتادى. «زاڭ جازعاندا، اۋدارما ىزىمەن، اۋدارما اياسىنان شىعا الماي، كوپتەگەن وراشولاق­تىقتار كەتتى، - دەپ ەسكە الدى ول، - اسىرەسە، 90-شى جىلدار ورتاسىندا. ونى جاقسى بىلەمىز. بۇل - زاڭنىڭ قازاقستاندا رەسمي تىلدە جازىلۋىنىڭ كەسىرى. ناتيجەسىندە، زاڭداردىڭ قازاقشاسىن وقىعاندا، اۋدارمانى وقىپ وتىرعاندىعىڭدى ناق سەزى­نەسىڭ» دەگەن م.ايىمبەتوۆ قازاققا لا­يىق­تالعان، قازاقي ۇعىمداعى، قازاقتىڭ دۇنيەتانىمىنا سايكەس جازىلعان زاڭنىڭ جوقتىعىن ايتتى.
مۇنىڭ ءبىر مىسالىن ن.پريماشەۆ كەل­تى­رىپ وتكەن بولاتىن: «قولدانىستاعى «مەم­لەكەتتىك قىزمەت تۋرالى» زاڭدا، 10-باپتىڭ 3-تارماعىندا ازاماتتارعا جاقىن تۋىستارى اتقاراتىن قىزمەتكە «تiكەلەي باعىنىستى لاۋازىمعا تۇرۋىنا» تىيىم سالىنادى، - دەدى ول، - سولاردىڭ قا­تارىن­دا ورىسشاسىنداعى «براتيامي ي سەسترامي» دەگەندى «اعالى-ىنىلەر، اپالى-سىڭلىلەر» دەپ العان. وسى ورايدا قازاقشا ءماتىنى بويىنشا، تۋىستاردىڭ ءبىرى اعاسىمەن جۇ­مىس ىستەي الادى. ويتكەنى «قارىنداس» قا­لىپ قويعان».
جيىندا توتەنشە جاعدايلار مينيستر­لىگىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ باسقار­ماسىنىڭ باستىعى ا.كەندىربەكۇلى وسى سالادا قازاقشا ساۋاتتى تەرميندەرگە تاپشىلىق بارىن اشىق ايتتى. «مەم­تەرمينكومنىڭ سۇزگىسىنەن ءوتىپ، بەكىتىلگەن، تەرميندەردى تۇگەلدەي جىكتەپ، جىلىكتەپ بەرەتىن تولىققاندى سوزدىك ءالى قولعا تيگەن جوق، - دەدى احمەت كەندىربەكۇلى. - وسىدان اتتاي ەكى جىل بۇرىن توتەنشە جاعدايلار سالاسىندا ءجيى قولدانىلاتىن تەرميندەردىڭ ءبىر شوعىرىن جيناقتاپ، ناقتى ايتساق، 3860 تەرميندى، ارينە، ونىڭ ىشىندە اسىلى دا، جاسىعى دا بولۋى مۇمكىن، ءتىلشى-تەرمينشى عالىمداردىڭ تالقى­سى­نان وتكىزىپ، مەمتەرمينكوم بەكىتۋى ءۇشىن مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ ءتىل كوميتەتىنە تاپسىرعان ەدىك. الايدا وسى كۇنگە دەيىن كىرگەن ءىز بار دا، شىققان ءىز جوق». ال تاياۋدا باسپادان شىعىپ، ءتىل كوميتەتى تاراتقان توتەنشە جاعدايلار جانە ازاماتتىق قور­عانىس ەنتسيكلوپەديالىق انىقتاماسىن ول «اتى دارداي بولسا دا، ورىس تىلىندەگى ەنتسي­كلوپەديانىڭ ءالسىز اۋدارماسى عانا» دەپ باعالادى. ا.كەندىربەكۇلىنىڭ ايتۋىنشا، وسى سالا بويىنشا كەزدەيسوق ادامدار «جۇقالى-جۋاندى كىتاپتار شىعارادى»، الايدا كۇندەلىكتى ءومىر ونداعى تەرمين­دەردىڭ سالا تىرشىلىگىمەن قابىسپايتىن­دىعىن اڭعارتتى. ءارى اۋدارماشىلار ءبىر تەرميندى اركەلكى اۋدارىپ ءجۇر. «مىسالى، مەمتەرمينكوم توتەنشە جاعدايلاردىڭ ەڭ باستى ءبىر تەرمينى «اۆاريانى» «اپات» دەپ بەكىتكەن. «كاتاستروفا» ءسوزىن بولسا، «جويقىن اپات» دەپ الىپ ءجۇرمىز. الايدا ءىس جۇزىندە سوڭعى كەزدە قابىلدانعان بار­لىق زاڭنامالاردا، ۇكىمەتتىڭ قۇقىقتىق-نورماتيۆتىك اكتىلەردە «اۆاريا» اۆاريا، «كاتاستروفا» اپات دەپ جازىلادى. ال كاتاكليزم ءسوزى دە سول تاقىلەتتەس» دەي كەلە، ءسوزىنىڭ قورىتىندىسىندا تجم باسقار­ماسىنىڭ باستىعى توتەنشە جاعدايلار سالاسىنداعى تەرميندەردىڭ «توتەنشە»، «بوتەنشە» ەمەس، وزىمىزشە ايتىلاتىن، بارشاعا ءدال بولاتىن كۇننىڭ الىس ەمەس­تىگى­نە ءۇمىت ءبىلدىردى.

ايحان ءشارىپ

«ايقىن» گازەتى