Juyrda «Almaty aqshamy» kitaphanasy» seriyasymen Sәken Sybanbaydyng «Dilding derti» atty publisistikalyq maqalalary men payymdarynan әm saparnamalyq jazbalarynan toptastyrylghan kitaby jaryq kórdi. Toqsanynshy jyldary baspasóz maydanyna kirisken tolqynnyng top jarghan Tolaghayy - publisist qalamger Sәken Sybanbaydyng atalghan jinaghy qazaq kitaphanasyna qosylghan salmaqty, mazmúndy, derekti  dýnie ekenin batyl aita otyryp, ýzindiler berudi jón kórdik.

«Abay-aqparat»

«Bir kýni esik aldynda túr edim, ýiding búryshynan ainalyp 4-5 bala shygha keldi. Bireui bizben kórshiles qazaqtyng 7-8 jasar býirek bet, shot manday qara qyzy da, ózgeleri orys balalary eken. Orys balalary әlgi qazaq qyzynan bir sózding qazaqshasyn súrady. Qazaq qyzy orysshalap: «Nu... ya po-kazahsky ne znay» dedi. Sóitti de, «jaqsy aitqan joqpyn ba, ә?» degendey maqtanghan shyraymen maghan qarady...»

Múnyng bәrin men nege tyrnaqshagha alyp otyrmyn? Sebebi, búl - mening sózim emes, qazaqtyng №1 Sәkenining - S.Seyfullinning maqalasynan ýzindi. Al búl maqalany onyng qashan jazghanyn bilesiz be? 1934 jyly! Demek, óz qaghynan jerigenderdin, ana tilin mensinbeytinderdin, qazaqsha sóileuge arlanatyndardyn, úrpaghyn da solay tәrbiyeleytinderdin, bir sózben aitqanda, qazir qalalyq jerde qadam basqan sayyn kezdesetin nigilisterding tamyry tý-ýu terende jatyr degen sóz.

Juyrda «Almaty aqshamy» kitaphanasy» seriyasymen Sәken Sybanbaydyng «Dilding derti» atty publisistikalyq maqalalary men payymdarynan әm saparnamalyq jazbalarynan toptastyrylghan kitaby jaryq kórdi. Toqsanynshy jyldary baspasóz maydanyna kirisken tolqynnyng top jarghan Tolaghayy - publisist qalamger Sәken Sybanbaydyng atalghan jinaghy qazaq kitaphanasyna qosylghan salmaqty, mazmúndy, derekti  dýnie ekenin batyl aita otyryp, ýzindiler berudi jón kórdik.

«Abay-aqparat»

«Bir kýni esik aldynda túr edim, ýiding búryshynan ainalyp 4-5 bala shygha keldi. Bireui bizben kórshiles qazaqtyng 7-8 jasar býirek bet, shot manday qara qyzy da, ózgeleri orys balalary eken. Orys balalary әlgi qazaq qyzynan bir sózding qazaqshasyn súrady. Qazaq qyzy orysshalap: «Nu... ya po-kazahsky ne znay» dedi. Sóitti de, «jaqsy aitqan joqpyn ba, ә?» degendey maqtanghan shyraymen maghan qarady...»

Múnyng bәrin men nege tyrnaqshagha alyp otyrmyn? Sebebi, búl - mening sózim emes, qazaqtyng №1 Sәkenining - S.Seyfullinning maqalasynan ýzindi. Al búl maqalany onyng qashan jazghanyn bilesiz be? 1934 jyly! Demek, óz qaghynan jerigenderdin, ana tilin mensinbeytinderdin, qazaqsha sóileuge arlanatyndardyn, úrpaghyn da solay tәrbiyeleytinderdin, bir sózben aitqanda, qazir qalalyq jerde qadam basqan sayyn kezdesetin nigilisterding tamyry tý-ýu terende jatyr degen sóz.

«Assalaumaghaleykým» desen, «zdravstvuy» deytin sonday qandastarymyzdyng talayy býginde biylik dәlizderinde jýr, tipti emen esikti kabiynetterde shalqayyp otyrghandary qanshama. Qarjy qúrylymdary men iri firma, kompaniyalardyng kópshiligi de osylardyng qolynda. Orystildi BAQ betterinen qazaqtyng ar-namysyn ayaqqa taptap jýrgenderding basym bóligi - osy «qara orystar». Elimizding býkil qarjy-ekonomikalyq, aqparattyq-mәdeny kenistigin orys tili biylep-tóstep túrghandyqtan, olardyng jaghalary jaylauda. Sol sebepti, «memlekettik tilding qoldanylu ayasyn keneytu», «Til turaly» zannyng talabyn oryndau», «is qaghazdaryn qazaq tilinde jýrgize bastau» tәrizdi әngimelerding sheti shyqsa-aq, olardyng tóbe shashy tik túrady. Sóitip, «qútqaryndar!» dep ózgelerden búryn aighaylay bastaydy. Al olardyng otbasynda qanday «qazaqtardyn» ósip kele jatqanyn oilaudyng ózi qorqynyshty!..

«Memlekettik tildi bilmeytinderdi (qazaghy bolsyn, ózgesi bolsyn) qashanghy erkelete beremiz?» degen saualgha bizding biylik: «Bәrining birden qazaqsha sóilep ketui qiyn ghoy, qarshadayynan oryssha oqyghan olardyng jaghdayyn da týsinu kerek», - deuden esh tanghan emes. Sóitip, mine, qanshama jyl boldy - qazaq bayghús memlekettik tildi mensinbeytinderding «erkeligin» kóterip, olardy ýnsiz «týsinumen» tózip keledi.

Al sonda bizdi - qazaqty oilaytyn kim bar? Bizdi kimdi týsinedi?

Birinshi kezekte orystildilerding oiynan shyqqysy keletin biylik qoghamymyzdyng barlyq salasynda da sol tildi ondy-soldy oiqastatyp qoydy. Kóshede de - oryssha, mekemelerde de - oryssha, kinoteatrlarda da - oryssha, teledidar men radioda da - oryssha... Tipti qazaq kórshiniz de sol tilde sóileydi!

Búl ahual әsirese tili endi shyghyp kele jatqan jas balalargha keri әserin tiygizip jatyr. Bala ózin qorshaghan kez kelgen zattyn, qúbylystyng әueli ana tilindegi atauyn bilip, sol tilde sóilep óskeni dúrys (әitpese ol bolashaqta sol últtyng tolyqqandy ókili bola almauy mýmkin). Al býgingi Qazaqstan qalalarynda (tipti auyldarynda da) búl mýmkin emes! Óitkeni, siz balanyzgha qansha jerden «úshaq», «dәpter», «qalamsap», «almúrt», «alsha»», «shabdaly», «kózildirik», «saghyz» dep ýiretkeninizben, ol ýiden shygha bere kórshinizding nemese basqa últ ókilderining balalarynan әlgilerding tipti de siz aitqanday emes, «samolet», «tetradi», «ruchka», «grusha», «chereshnya», «persiyk», «ochkiy», «jvachka» «ekenin» estip-biledi. Nemese ata-anasy men әpke-aghalarynyng sózi-aq olargha oy salady. Jasyratyny joq, júrttyng bәri taza qazaqsha sóiley bermeydi, «svejiy ogures turap...», «bir qazan klubnika qaynattym», «...oy, ol maghan ne nravitsya!», «keshe plemyanniygim kelgen...» dep qos tildi qoyyrtpaqtap sóileytinder qanshama (әsirese, turasyn aitayyq, әielder!). Aqyrynda kim jenedi? Siz be, joq әlde jan-jaqtan antalaghan orys tili me?

Qazirding ózinde-aq ahualymyz ayanyshty, erteng biz ózimizden de soraqy úrpaq tәrbiyelep shygharsaq, qazaq tilinin, qazaq últynyng kýni ne bolmaqshy?

Memlekettik tildi óz atyna say etuge baghyttalghan san aluan qauly-qararlar qabyldandy, zang da shyqty. Solardyng eshqaysysynan naqty nәtiyje bolghan joq. Nege? Óitkeni, Batysta memlekettik retteushi tetikting rólin zang atqarsa, Shyghysta búl mindetti qashanda túlghalar atqarghan. Batys qaghazgha (yaghni, zangha) kóbirek sense, Shyghys adamgha (yaghni, túlghagha) kóbirek senim artady. Qazaqstan da - Shyghys әlemining bir bóligi, halqymyzdyng dili de - shyghystyq mentaliytetke sәikes. Demek, bizding elde túlghanyng manyzy eshqashan eskirmeydi. Myng jerden jetilgen zanymyz bolsyn, bәribir ol elshil, memleketshil túlghanyng ornyn auystyra almaydy. Yaghni, qazaq qaghazdaghy zannan góri, biylik basyndaghy túlghalardyng is-әreketine kóbirek qaraylaydy. Al olardyng qimylynan әzirge qazaq tiline degen qoshemet bayqalar emes. Sondyqtan, «Til turaly» zang bar ghoy, endi onyng oryndaluy qayda qashar deysin?» dep, jaybaraqat otyrugha әste bolmaydy.

«Bizding qazaq kommunisteri qazaq tili turaly qatty kirisuden «bireu últshyl dep aitady...» dep boy tartady. Biraq búl qulyq, ...jaramsaqtyq, jaghympazdyq» dep jazdy Sәken Seyfullin «Enbekshi qazaq» gazetining 1923 jylghy 19 qyrkýiegindegi sanynda jariyalanghan «Qazaqstannyng zang komissariatyna tenelinder» atty maqalasynda.

Qazir de tap sóitip búghyp otyrghandar az ba?

2003 jyl

"Abay-aqparat"