جۋىردا «الماتى اقشامى» كىتاپحاناسى» سەرياسىمەن ساكەن سىبانبايدىڭ «ءدىلدىڭ دەرتى» اتتى پۋبليتسيستيكالىق ماقالالارى مەن پايىمدارىنان ءام ساپارنامالىق جازبالارىنان توپتاستىرىلعان كىتابى جارىق كوردى. توقسانىنشى جىلدارى ءباسپاسوز مايدانىنا كىرىسكەن تولقىننىڭ توپ جارعان تولاعايى - پۋبليتسيست قالامگەر ساكەن سىبانبايدىڭ اتالعان جيناعى قازاق كىتاپحاناسىنا قوسىلعان سالماقتى، مازمۇندى، دەرەكتى  دۇنيە ەكەنىن باتىل ايتا وتىرىپ، ۇزىندىلەر بەرۋدى ءجون كوردىك.

«اباي-اقپارات»

«ءبىر كۇنى ەسىك الدىندا تۇر ەدىم، ءۇيدىڭ بۇرىشىنان اينالىپ 4-5 بالا شىعا كەلدى. بىرەۋى بىزبەن كورشىلەس قازاقتىڭ 7-8 جاسار بۇيرەك بەت، شوت ماڭداي قارا قىزى دا، وزگەلەرى ورىس بالالارى ەكەن. ورىس بالالارى الگى قازاق قىزىنان ءبىر ءسوزدىڭ قازاقشاسىن سۇرادى. قازاق قىزى ورىسشالاپ: «نۋ... يا پو-كازاحسكي نە زنايۋ» دەدى. ءسويتتى دە، «جاقسى ايتقان جوقپىن با، ءا؟» دەگەندەي ماقتانعان شىرايمەن ماعان قارادى...»

مۇنىڭ ءبارىن مەن نەگە تىرناقشاعا الىپ وتىرمىن؟ سەبەبى، بۇل - مەنىڭ ءسوزىم ەمەس، قازاقتىڭ №1 ساكەنىنىڭ - س.سەيفۋلليننىڭ ماقالاسىنان ءۇزىندى. ال بۇل ماقالانى ونىڭ قاشان جازعانىن بىلەسىز بە؟ 1934 جىلى! دەمەك، ءوز قاعىنان جەرىگەندەردىڭ، انا ءتىلىن مەنسىنبەيتىندەردىڭ، قازاقشا سويلەۋگە ارلاناتىنداردىڭ، ۇرپاعىن دا سولاي تاربيەلەيتىندەردىڭ، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قازىر قالالىق جەردە قادام باسقان سايىن كەزدەسەتىن نيگيليستەردىڭ تامىرى ءتۇ-ءۇۋ تەرەڭدە جاتىر دەگەن ءسوز.

جۋىردا «الماتى اقشامى» كىتاپحاناسى» سەرياسىمەن ساكەن سىبانبايدىڭ «ءدىلدىڭ دەرتى» اتتى پۋبليتسيستيكالىق ماقالالارى مەن پايىمدارىنان ءام ساپارنامالىق جازبالارىنان توپتاستىرىلعان كىتابى جارىق كوردى. توقسانىنشى جىلدارى ءباسپاسوز مايدانىنا كىرىسكەن تولقىننىڭ توپ جارعان تولاعايى - پۋبليتسيست قالامگەر ساكەن سىبانبايدىڭ اتالعان جيناعى قازاق كىتاپحاناسىنا قوسىلعان سالماقتى، مازمۇندى، دەرەكتى  دۇنيە ەكەنىن باتىل ايتا وتىرىپ، ۇزىندىلەر بەرۋدى ءجون كوردىك.

«اباي-اقپارات»

«ءبىر كۇنى ەسىك الدىندا تۇر ەدىم، ءۇيدىڭ بۇرىشىنان اينالىپ 4-5 بالا شىعا كەلدى. بىرەۋى بىزبەن كورشىلەس قازاقتىڭ 7-8 جاسار بۇيرەك بەت، شوت ماڭداي قارا قىزى دا، وزگەلەرى ورىس بالالارى ەكەن. ورىس بالالارى الگى قازاق قىزىنان ءبىر ءسوزدىڭ قازاقشاسىن سۇرادى. قازاق قىزى ورىسشالاپ: «نۋ... يا پو-كازاحسكي نە زنايۋ» دەدى. ءسويتتى دە، «جاقسى ايتقان جوقپىن با، ءا؟» دەگەندەي ماقتانعان شىرايمەن ماعان قارادى...»

مۇنىڭ ءبارىن مەن نەگە تىرناقشاعا الىپ وتىرمىن؟ سەبەبى، بۇل - مەنىڭ ءسوزىم ەمەس، قازاقتىڭ №1 ساكەنىنىڭ - س.سەيفۋلليننىڭ ماقالاسىنان ءۇزىندى. ال بۇل ماقالانى ونىڭ قاشان جازعانىن بىلەسىز بە؟ 1934 جىلى! دەمەك، ءوز قاعىنان جەرىگەندەردىڭ، انا ءتىلىن مەنسىنبەيتىندەردىڭ، قازاقشا سويلەۋگە ارلاناتىنداردىڭ، ۇرپاعىن دا سولاي تاربيەلەيتىندەردىڭ، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قازىر قالالىق جەردە قادام باسقان سايىن كەزدەسەتىن نيگيليستەردىڭ تامىرى ءتۇ-ءۇۋ تەرەڭدە جاتىر دەگەن ءسوز.

«اسسالاۋماعالەيكۇم» دەسەڭ، «زدراۆستۆۋي» دەيتىن سونداي قانداستارىمىزدىڭ تالايى بۇگىندە بيلىك دالىزدەرىندە ءجۇر، ءتىپتى ەمەن ەسىكتى كابينەتتەردە شالقايىپ وتىرعاندارى قانشاما. قارجى قۇرىلىمدارى مەن ءىرى فيرما، كومپانيالاردىڭ كوپشىلىگى دە وسىلاردىڭ قولىندا. ءورىستىلدى باق بەتتەرىنەن قازاقتىڭ ار-نامىسىن اياققا تاپتاپ جۇرگەندەردىڭ باسىم بولىگى - وسى «قارا ورىستار». ەلىمىزدىڭ بۇكىل قارجى-ەكونوميكالىق، اقپاراتتىق-مادەني كەڭىستىگىن ورىس ءتىلى بيلەپ-توستەپ تۇرعاندىقتان، ولاردىڭ جاعالارى جايلاۋدا. سول سەبەپتى، «مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىلۋ اياسىن كەڭەيتۋ»، «ءتىل تۋرالى» زاڭنىڭ تالابىن ورىنداۋ»، «ءىس قاعازدارىن قازاق تىلىندە جۇرگىزە باستاۋ» ءتارىزدى اڭگىمەلەردىڭ شەتى شىقسا-اق، ولاردىڭ توبە شاشى تىك تۇرادى. ءسويتىپ، «قۇتقارىڭدار!» دەپ وزگەلەردەن بۇرىن ايعايلاي باستايدى. ال ولاردىڭ وتباسىندا قانداي «قازاقتاردىڭ» ءوسىپ كەلە جاتقانىن ويلاۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى!..

«مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيتىندەردى (قازاعى بولسىن، وزگەسى بولسىن) قاشانعى ەركەلەتە بەرەمىز؟» دەگەن ساۋالعا ءبىزدىڭ بيلىك: «ءبارىنىڭ بىردەن قازاقشا سويلەپ كەتۋى قيىن عوي، قارشادايىنان ورىسشا وقىعان ولاردىڭ جاعدايىن دا ءتۇسىنۋ كەرەك»، - دەۋدەن ەش تانعان ەمەس. ءسويتىپ، مىنە، قانشاما جىل بولدى - قازاق بايعۇس مەملەكەتتىك ءتىلدى مەنسىنبەيتىندەردىڭ «ەركەلىگىن» كوتەرىپ، ولاردى ءۇنسىز «تۇسىنۋمەن» ءتوزىپ كەلەدى.

ال سوندا ءبىزدى - قازاقتى ويلايتىن كىم بار؟ ءبىزدى كىمدى تۇسىنەدى؟

ءبىرىنشى كەزەكتە ورىستىلدىلەردىڭ ويىنان شىققىسى كەلەتىن بيلىك قوعامىمىزدىڭ بارلىق سالاسىندا دا سول ءتىلدى وڭدى-سولدى ويقاستاتىپ قويدى. كوشەدە دە - ورىسشا، مەكەمەلەردە دە - ورىسشا، كينوتەاترلاردا دا - ورىسشا، تەلەديدار مەن راديودا دا - ورىسشا... ءتىپتى قازاق كورشىڭىز دە سول تىلدە سويلەيدى!

بۇل احۋال اسىرەسە ءتىلى ەندى شىعىپ كەلە جاتقان جاس بالالارعا كەرى اسەرىن تيگىزىپ جاتىر. بالا ءوزىن قورشاعان كەز كەلگەن زاتتىڭ، قۇبىلىستىڭ اۋەلى انا تىلىندەگى اتاۋىن ءبىلىپ، سول تىلدە سويلەپ وسكەنى دۇرىس (ايتپەسە ول بولاشاقتا سول ۇلتتىڭ تولىققاندى وكىلى بولا الماۋى مۇمكىن). ال بۇگىنگى قازاقستان قالالارىندا ء(تىپتى اۋىلدارىندا دا) بۇل مۇمكىن ەمەس! ويتكەنى، ءسىز بالاڭىزعا قانشا جەردەن «ۇشاق»، «داپتەر»، «قالامساپ»، «المۇرت»، «الشا»»، «شابدالى»، «كوزىلدىرىك»، «ساعىز» دەپ ۇيرەتكەنىڭىزبەن، ول ۇيدەن شىعا بەرە كورشىڭىزدىڭ نەمەسە باسقا ۇلت وكىلدەرىنىڭ بالالارىنان الگىلەردىڭ ءتىپتى دە ءسىز ايتقانداي ەمەس، «سامولەت»، «تەتراد»، «رۋچكا»، «گرۋشا»، «چەرەشنيا»، «پەرسيك»، «وچكي»، «جۆاچكا» «ەكەنىن» ەستىپ-بىلەدى. نەمەسە اتا-اناسى مەن اپكە-اعالارىنىڭ ءسوزى-اق ولارعا وي سالادى. جاسىراتىنى جوق، جۇرتتىڭ ءبارى تازا قازاقشا سويلەي بەرمەيدى، «سۆەجي وگۋرەتس تۋراپ...»، «ءبىر قازان كلۋبنيكا قايناتتىم»، «...وي، ول ماعان نە نراۆيتسيا!»، «كەشە پلەمياننيگىم كەلگەن...» دەپ قوس ءتىلدى قويىرتپاقتاپ سويلەيتىندەر قانشاما (اسىرەسە، تۋراسىن ايتايىق، ايەلدەر!). اقىرىندا كىم جەڭەدى؟ ءسىز بە، جوق الدە جان-جاقتان انتالاعان ورىس ءتىلى مە؟

قازىردىڭ وزىندە-اق احۋالىمىز ايانىشتى، ەرتەڭ ءبىز وزىمىزدەن دە سوراقى ۇرپاق تاربيەلەپ شىعارساق، قازاق ءتىلىنىڭ، قازاق ۇلتىنىڭ كۇنى نە بولماقشى؟

مەملەكەتتىك ءتىلدى ءوز اتىنا ساي ەتۋگە باعىتتالعان سان الۋان قاۋلى-قارارلار قابىلداندى، زاڭ دا شىقتى. سولاردىڭ ەشقايسىسىنان ناقتى ناتيجە بولعان جوق. نەگە؟ ويتكەنى، باتىستا مەملەكەتتىك رەتتەۋشى تەتىكتىڭ ءرولىن زاڭ اتقارسا، شىعىستا بۇل مىندەتتى قاشاندا تۇلعالار اتقارعان. باتىس قاعازعا (ياعني، زاڭعا) كوبىرەك سەنسە، شىعىس ادامعا (ياعني، تۇلعاعا) كوبىرەك سەنىم ارتادى. قازاقستان دا - شىعىس الەمىنىڭ ءبىر بولىگى، حالقىمىزدىڭ ءدىلى دە - شىعىستىق مەنتاليتەتكە سايكەس. دەمەك، ءبىزدىڭ ەلدە تۇلعانىڭ ماڭىزى ەشقاشان ەسكىرمەيدى. مىڭ جەردەن جەتىلگەن زاڭىمىز بولسىن، ءبارىبىر ول ەلشىل، مەملەكەتشىل تۇلعانىڭ ورنىن اۋىستىرا المايدى. ياعني، قازاق قاعازداعى زاڭنان گورى، بيلىك باسىنداعى تۇلعالاردىڭ ءىس-ارەكەتىنە كوبىرەك قارايلايدى. ال ولاردىڭ قيمىلىنان ازىرگە قازاق تىلىنە دەگەن قوشەمەت بايقالار ەمەس. سوندىقتان، «ءتىل تۋرالى» زاڭ بار عوي، ەندى ونىڭ ورىندالۋى قايدا قاشار دەيسىڭ؟» دەپ، جايباراقات وتىرۋعا استە بولمايدى.

«ءبىزدىڭ قازاق كوممۋنيستەرى قازاق ءتىلى تۋرالى قاتتى كىرىسۋدەن «بىرەۋ ۇلتشىل دەپ ايتادى...» دەپ بوي تارتادى. بىراق بۇل قۋلىق، ...جارامساقتىق، جاعىمپازدىق» دەپ جازدى ساكەن سەيفۋللين «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ 1923 جىلعى 19 قىركۇيەگىندەگى سانىندا جاريالانعان «قازاقستاننىڭ زاڭ كوميسسارياتىنا تەڭەلىڭدەر» اتتى ماقالاسىندا.

قازىر دە تاپ ءسويتىپ بۇعىپ وتىرعاندار از با؟

2003 جىل

"اباي-اقپارات"