«Bizding ghasyrda tarihty qoldan jasaytyn tarihshylar kóbeydi», - dep kýnirenipti. Osylay oy týigen Stendali turaly Stefan Sveyg: «Ol ózi de tarih turaly ótirik jazdy, ótirik әngime aitty. Biraq onyng «ótirigi» kóp «shyndyqtan» әdemi edi», - deydi. Maghan qazir tarih taqyrybynda «belsendi» kórinip jýrgen jazushylar sekildi kórinedi. Biraq mening búl pikirimmen tarihshy Mәmbet Qoygeldi mýldem kelispeydi...

«Bizding ghasyrda tarihty qoldan jasaytyn tarihshylar kóbeydi», - dep kýnirenipti. Osylay oy týigen Stendali turaly Stefan Sveyg: «Ol ózi de tarih turaly ótirik jazdy, ótirik әngime aitty. Biraq onyng «ótirigi» kóp «shyndyqtan» әdemi edi», - deydi. Maghan qazir tarih taqyrybynda «belsendi» kórinip jýrgen jazushylar sekildi kórinedi. Biraq mening búl pikirimmen tarihshy Mәmbet Qoygeldi mýldem kelispeydi...

Jas qazaq: Mәmbet agha, jetpis jyl kenes imperiyasynyng qúramynda boldyq. Aytynyzshy, Reseyge bodan bolghan kezdegi qazaqtyng taghdyry, tarihy shynayy jazylyp jatyr ma?
Mәmbet Qoygeldi: Bir ghúlamanyng aitqany bar: «Jenilgen halyqtyng sory qalyn. Óitkeni, tarihty jazugha tapsyrys beretin jengen halyq». Kenes kezeninde biz qazaq tarihyn orystyng kózimen jazdyq. Bizge tarihty zertteudi, jazudy orystar ýiretti. Ústazymyz orystar boldy. Men sizge bir mysal aitayyn. Men qazir jiynnan shyqtym. Jiyngha Bilim jәne ghylym ministrligining ókili qatysty. Ol: «Qazaqstannyng bir bedeldi joghary oqu orny qazaq tarihyn jazu ýshin, Amerikanyng bedeldi uniyversiytetimin kelisim-shart jasasyp jatyr», - dedi. «Bir últtyng tarihyn ekinshi elding ghalymy jaza almaydy. Qazaqtyng tarihyn jazu ýshin, sening tering Kenesarynyng terisindey boluy kerek. Áytpese, Mahambettin, Baytúrsynovtyn, Bókeyhanovtyng terisindey boluy kerek. Qazaqtyng tarihyn qazaqtan asyryp, ózge últ tarihshysy jaza almaydy. Ol talantty, bilimdi tarihshy shyghar, bәribir jaza almaydy», - dedim. Orystyng úly tarihshysy Vasiliy Osipovich Kluchevskiy: «Reseyde bolghan sheteldikterding jazbalary bar. Olar Reseyding ishki ómirine terendep kire almaghan jәne eshqashan kire almaydy. Sheteldik ghalymdar Reseyding «syrtqy tirshiligin» ghana qamtidy. Al «ishki ómirin» tek qana orys tarihshysy, orys jazushysy týsinedi», - deydi. Sol sekildi, qazaqtyng «ishki ómirin» qazaq tarihshysynan artyq eshkim týsinbeydi.
Gogoli kóz júmghanda Turgenev Mopassangha hat jazypty. «Gogoli óldi. Gogoliding kim ekenin, qanday adamnyng ólgenin týsinu ýshin, orys boluyng kerek» deydi hatynda. Orys әdebiyeti men mәdeniyeti ýshin, jalpy orys qoghamy ýshin, kimning ólgenin Turgenev janymen sezingen. Búl әngimeni ne ýshin aityp otyrmyn? Qazaqtyng taghdyryn, tarihyn týsinuing ýshin, qazaq boluyng kerek. Mening tamyrymda qazaqtyng qany aghyp jatyr. Bes-on ghasyr búryn ómir sýrgen ata-babamnyng ruhymen sóilese alamyn. On ghasyr búryn ómir sýrgen ata-babamnyng ne ýshin, qanday maqsatta kýreskenin týsinem. Myna aghashty basqa jaqqa otyrghyzsan, tamyr jaymaydy. (Qolymen tereze aldynda túrghan qara aghashty kórsetti, - red.) Adam da sol sekildi. Búl topyraqty basqa últtyng adamy men sekildi jaqsy kórmeydi.
Jas qazaq: Mәmbet agha, bireuler Shynghys handy «qazaq» dep kitap jazyp jatyr. Endi bireuler Atillany da qazaqpen baylanystyrady. Olar shynymen bizding ata-babamyz ba?
Mәmbet Qoygeldi: Búl jerde jazushylardyng fantaziyasy basymdyq alyp otyr. Olar qazirgi dýniyetanymdyq ólshemmen tariyhqa bagha beredi. Shynghys han - XIII ghasyrdyng túlghasy, biz XXI ghasyrda ómir sýrip jatyrmyz. Meninshe, Shynghys handy týrik, bolmasa, qazaq dep tanu - úyat. Shynghys han týrik te, qazaq ta emes, monghol. Ras, Shynghys handy әlemdik kenistikke alyp shyqqan týrikter. Shynghys hannyng negizgi qarsylasy tatarlar boldy.
Jas qazaq: Ákesi tatardyng qolynan qaza tapty emes pe?
Mәmbet Qoygeldi: Dúrys aitasyz. Onyng ainalasynda mongholdargha qaraghanda, týrki taypasy basym edi. Ony qorshaghan orta: nayman, qonyrat, kereyler edi. Al anasy men bәibishesi qonyrattyng qyzy. Ol kezde týrkilerding mәdeniyeti monghol taypalarynyng mәdeniyetinen әldeqayda joghary bolghan.
Jas qazaq: Mysaly, orystar da Aleksandr Dumany «orys» dep, zertteuler jasap jatyr. Olardyng payymdauynsha, «Pushkin ólgen joq, patshanyng tapsyrmasymen Fransiyagha ketken»...
Mәmbet Qoygeldi: Dumany «orys» dep jýrgen de jazushylar ghoy. Tarihshylar naqty derekterge sýienedi. Al jazushylar kóbine qiyalgha erik beredi.
Jas qazaq: Qalay deseniz de, qazir tariyhqa qatysty kóptegen mәselelerdi kóterip jýrgen jazushylar ghoy...
Mәmbet Qoygeldi: Sizding búl pikirinizben kelispeymin. Jazushylar tarihshylardyng jazghan ghylymy enbekterin oqymaydy. Shynghys han dәuirine, monghol jәne týrki qoghamyna qatysty kóptegen ghylymy enbekter bar. Solardy oqu kerek.
Jas qazaq: Shynghys hangha qatysty Múhtar Maghauin men Múhtar Shahanov aitysyp, tartysyp jatqanda tarihshylar ýnsiz qaldy. Nege?
Mәmbet Qoygeldi: Tarihshylar arasha týsse, olar bәtuagha keletin edi deysiz be? Eger men Shahanovty jaqtasam, Shynghys handy «jauyz» deuim kerek. Al onyng qarsylasy Múhtar Maghauindi jaqtasam, «Shynghys han bizge kóp jaqsylyq jasaghan túlgha, ózimizding qandasymyz» deuim kerek. Qay jaghyna shyqsam da, bireui aiyptaugha dayar túr. Olargha bir maqala jazyp, jauap bere almaysyn. Shynghys hangha qatysty irgeli zertteu enbekter jazyluy kerek. Ekeuining aitysynan keyin zertteu enbekter jazyla bastady. Mysaly, tarihshy Zardyhan Qiyanat kesek dýnie jazdy. «Shynghys handy týrik, qazaq degenimiz úyat bolady, ol - monghol halqynyng tarihy túlghasy» dep naqty derekterge sýienip, jazdy. Keyinnen Hrapunovtyng qayynatasy Shynghys han turaly bir kitap shyghardy. Kitabynda Zardyhan Qiyanat ekeumizdi «Búlar sauatsyz ghalymdar. Shynghys handy týrik etuge, qazaq etuge qarsy», - dep kinәlady. Sonda biz ghalymdar «Shynghys han qazaq» dep shulauymyz kerek pe? Qaybir jyly bizding elge Mongholiyanyng Ghylym akademiyasynyng preziydenti keldi. Sol kisi: «Qazaqtar, senderge ne boldy? Shynghys handy jauyzgha tenep, ol turaly jansaq pikir aittyndar. Tipti onday sózdi orys ghalymdary aitqan joq», - dep renishin bildirdi. «Búl pikir-talasty bastaghan tarihshylar emes, jazushylar. Biz sizdermen Shynghys hangha qatysty ghylymy baylanys jasaugha dayynbyz», -dep shay berip, iyghyna shapan jauyp, qútyldyq.
Jas qazaq: Shynghys han týrki júrtyna jaqsylyq jasaghan túlgha ma?
Mәmbet Qoygeldi: Shynghys hannyng shabuylynan keyin Ortalyq Aziyada kýrdeli prosester jýrdi. Búrynghy qúrylymdar ydyrady. Shynghys hannyng shabuyly bolmasa, bizding Qazaqstan jerinde basqa etnos, basqa mәdeniyet órken jaiyy mýmkin edi. Ol monghol memleketining negizin qalady. Belgili bir dәrejede týrki halyqtarynyng әlem sahnasyna shyghuyna sebepshi boldy. Týrki halyqtarynyng kóteriluine yqpal etti. Ony eshkim joqqa shyghara almaydy. Tarih - kýrdeli prosess. Ony bir qyrynan ghana qaraugha bolmaydy.
Jas qazaq: Ziyalylar arasyndaghy alauyzdyq qay qoghamda da bar sekildi. Mysaly, Álihan Bókeyhanov pen Mústafa Shoqaydyn, Qojanov pen Rysqúlovtyng arasyndaghy qyrghiy-qabaqtyq әr jerde aitylyp qalady...
Mәmbet Qoygeldi: Alashtyqtardy zerttep jýrgen tarihshymyn. Alashordashylargha kelsek, olardyng bir-birining ýstinen aryz jazyp, birin-biri satqany turaly material joq. Ár adamnyng kózqarasy, ústanymy bolady. Búl - tabighy nәrse. Alash qozghalysy - últ-azattyq qozghalys. Biz múny tar maghynada «Alash qozghalysy» dep jýrmiz. Ókinishke qaray, qozghalys jasaushylardyng taghdyry tragediyamen ayaqtaldy. Olardy orys imperiyasy zorlyqpen basyp tastady. Aldymen patsha ókimeti, sosyn bolishevikter basyp-janshydy.
IYә, memlekettik qúrylymgha qatysty Bókeyhanov pen Shoqaydyng kózqarasy eki týrli edi. Bókeyhanov «últtyq memleket qúramyz» dedi, al Shoqay bolsa, Orta Aziyadaghy týrki halyqtarynyng basyn biriktirudi armandady. Biraq ekeuining mýddesi bir edi. Últty kóteru edi.
Týrkiya, Qytay, Indiyany alynyz. Búl memleketterde últ-azattyq qozghalystar barlyq damu satysynan ótti. Qozghalystyng basynda túrghan túlghalardy atyp tastaghan joq. Bir buynnyng iydeyasyn ekinshi, ýshinshi buyn jalghastyrdy. Al bizde she? Bir buyn bas kóterip edi, bәrin atyp tastady. Alashordalyqtardy Maghjan Júmabaev «Altyn aigha qol sozghandar» deydi. Olar on bes jyldyng ishinde úiyqtap jatqan halqyn oyatty. Qazaqtyng ruhany әlemine silkinis jasady. Ziyalynyng negizgi qyzmeti - últyna ózin-ózi tanytudy ýiretu. Últtyng aldynda túrghan mindetterdi aiqyndap beru. Alashtyqtar óz mindetin oryndady.
Patsha ókimetining bolishevikterge qaraghanda, mәdeniyeti joghary eken. Patsha ókimeti ziyalylarymyzdy qudalady, biraq bәrin atyp tastaghan joq qoy. Al bolishevikterding intellektualdy dengeyi tómen edi. Qazaqtyng últ-azattyq qozghalysyn bastaghan ziyalylarynday túlghalar ózbekte de, qyrghyzda da bolghan joq.
Qazaqqa qanday biylik baqyt әkeledi? Qazaq nege múqtaj? Qazaqqa ne keregin biylik biluge tiyis. Kenes ókimeti qazaqtyng psihologiyasyn, tabighatyn eskergen joq.
Jas qazaq: Mәmbet agha, ýiir-ýiir jylqy aidap, saba-saba qymyz ishken qazaq ashtyqqa qalay úryndy?
Mәmbet Qoygeldi: Qazaq mәselesin sheshuge baylanysty kenes ókimetining baghdarlamasy bolghan joq. Últ - kýrdeli organizm. Bolishevikter qazaqtyng psihologiyasyn, ómir sýru saltyn zerttegen joq. Bolishevikter biylik basyna kelgen son, Qazaqstandy orys pen evrey, armyan men gruzin basqardy. Búl turaly Baytúrsynov ashynyp, Leninge hat jazdy. «Halqynyng baqyty ýshin, ólimge basyn tikken qazaqtyng ziyalylar bar. Olar orystyng abaqtysyn kórgen, orys tilin biledi. Qazaqty solar arqyly basqarynyz» dep tilek aitty. Lenindi «danyshpan» deymiz. Sol «danyshpan» «qazaqqa ne kerek?» dep basyn da qatyrghan joq. Qysqasy, qazaqtyng ziyalylary men kenes ókimetining basshylary arasynda dialog bolghan joq. Aqyry ne boldy? Qazaqstanda 2 mln 300 myngha juyq adam ashtan qyryldy. Halyqtyng jartysy, dәliregi 49 payyzy ashtan óldi. Ashtyqtyng ssenariyin jazghan, «rejisseri» de ózi bolghan Goloshekin ketip, ornyna Mirzoyan keldi. Mirzoyan kelgende «әngime bitken bolatyn». Qazaqtyng jartysy qyrylyp qalghan. Al Mirzoyan repressiyany bastap berdi. Qazaqtar bolsa, ony «Myrzajan» dep qúrmetteydi. Onyng túsynda qazaqtyng ziyalylaryn qudalau prosesi jýrip jatty. Ókinishke qaray, biz tarihy derekterdi bilmey jatyp, tariyhqa, túlghalargha bagha berip jatamyz.
Jas qazaq: Qazaqty ashtan qútqaruda Túrar Rysqúlov az enbek sinirgen joq. Qojanov pen Rysqúlovtyng arasyndaghy tartys mansapqa talasudan bastaldy ma?
Mәmbet Qoygeldi: Túlghalarda «men eldi basqarsam, eldik mәseleni bylay shesher edim» degen týsinikting boluy tabighy nәrse. Túlghada minez bolady, ambisiya bolady. Bireuler Túrar Rysqúlovty «Ol alashtyqtardy satty, olardyng ýstinen aryz jazdy», - dep qaralap jatyr. Búl - tarihy derekterdi ýstirt biletin kisilerding әngimesi. Múnday adamdardyng kóksegeni ne? Olardyng pighylynda rulyq mýdde jatyr. Shyn mәninde, Qojanov ta, Rysqúlov ta - últtyq dengeyde oilaytyn adamdar. Eki túlghanyng arasynan rulyq qaqtyghys izdep jýrgen tarihshylardyng әreketi - beysharalyq. Tarih turaly әngime aitu ýshin, aldymen sanany tazartu kerek.
Jas qazaq: Tarihy túlghalarymyz turaly biren-saran kórkem filim týsirdik. Ókinishke qaray, Abylay hannyng rólin Gollivud akteri, al Mústafa Shoqaydyng rólin qyrghyz akteri oinady. Osy janynyzgha batpay ma?
Mәmbet Qoygeldi: Ókinishti, әriyne. Áriyne, qapalandym. Tarihty halyqqa ghylym tilimen ghana emes, kórkem әdebiyet pen kino arqyly týsindiruge bolady. Alashordalyqtardyng taghdyry, ósken ortasy, shygharmashylyghy turaly qanshama zertteuler bar. Olar turaly últyn jan-tәnimen sýietin rejisser ghana kino týsire alady. Óz basym, olar turaly kórkem filim týsire alatyn rejisserdi kórip túrghanym joq. «Kóshpendiler» filimine qatysy bar bir jigit filimning ssenariyin әkelip, kenesshi boluymdy ótindi. Týnimen ssenariydi oqydym. Qarnym ashty. Ertesine «Qazaqfilimge» bardym. Talghat Temenovke jolyqtym. Ssenariy turaly oiymdy aittym. «Qazaqty qorlap kino týsiruge bolmaydy. Mynau kino týsiretin ssenariy emes. Kenesshi bolmaymyn. Meni Rustam Ibragimbekovke jolyqtyrshy», - dedim. Sodan ne kerek, sol kýni R.Ibragimbekovke jolygha almadym. «Kóshpendilerdin» ssenariyi turaly resenziya jazyp, «Jas Alashqa» aparyp berdim. Gazetting ertengi nómirine maqalam basyldy. Maghan ssenariydi әkelip bergen bayghús jigitti júmystan shygharyp jiberipti. «Kóshpendilerge» qyruar qarjy bólindi. «Kóshpendilerdi» týsirushilerge bәrinen sol aqsha manyzdy edi.
...Bir kýni maghan «Qazaqfilimnin» sol kezdegi basshysy Sergey Ázimov habarlasty. Ol kezde Tarih institutynyng diyrektorymyn. «Erteng Mәdeniyet ministri E.Ertisbaev keledi. Sol jiyngha siz de qatysyp, Mústafa Shoqay turaly filim týsiruding manyzdylyghyn basa aitsanyz», - dep tilek bildirdi. Mústafa Shoqaydy zerttegen tarihshymyn. Shoqaydyng әruaghy ýshin bardym, túlghalar turaly kino týsiruding manyzdylyghy turaly әngime aittym. Búl filimdi tarihshy retinde, kórermen retinde qabylday almadym. Mústafa Shoqaydyng beynesi daralanbaghan. Mústafanyng obrazy ashylmaghan.
Jas qazaq: Sizdi Tarih institutynan ketirdi. Sonda әriptesterinizden qoldau taptynyz ba?
Mәmbet Qoygeldi: Joq, qoldaudy sezinbedim. Babyrdyng «Kónilimnen jaqyn dos tappadym, janymnan jaqyn jar tappadym» deytin óleng joldary bar. Qanday sóz desenshi! Babyrdyng ólenin sol kezde týsindim.
Meni qyzmetten shettetkende senseniz, sonsha qayghyrghanym joq. Men qazaq tarihyn qazaq jazsa eken, shyndyqty jazsaq eken dedim. Qaytalap aitam, qazaq tarihyn tek qana qazaq jazuy kerek.

Súhbattasqan Ayagýl MANTAEVA

«Jas qazaq» gazeti