2020 jyl 23-25 qazan. Shanhay. 2020 Bund Summit.

Sammit qatysushysy әigili qytay milliarderi Djek Ma «beykәsiby adamnyng kәsiby kózgharastarymen bólise» kele, әlemdik jәne qytaylyq qarjy jýiesining zamannyng damuynan kenjelep qalghandyghyn ashy synaghan bolatyn. Ol әlemdik qarjy tәuekelderining aghymyn baqylap, onyng ólshemderin belgileytin «Basel accord-ti» qarttar klubyna tenegen-di. Qytaylyq qarjy jýiesining mәselesin «qytaydiki qarjy jýiesining jýielik tәuekelinde emes, óz mәnindegi qarjy jýiesining joqtyghynda» dep kórsetti. Qytaylyq qarjylyq qadaghalau organdarynyng «poyyz stansiasyn basqaru tәsilimen әuejaydy basqarghysy» keletinin betine basqan. Qytay bankterining әli de «lombardtyq sanamen» ainalyp jatqandyghyn synaghan.

«Basqa bәle tilden» dep qazekem aitpaqshy, ile-shala 2 qarashada qytaydyng últtyq banki bastaghan tórt birdey qarjylyq qadaghalau-basqaru mekemesi Djek Ma men onyng qarjylyq-innovasiyalyq qanaty «AntGroup» basshylaryn «shaqyryp әngimelesti». 3 qarashada Shanhay qarjy ortalyghy Djek Manyng «Alibaba tobyna» jatatyn jәne internet nesiyesimen mamandanghan «AntGroup» kompaniyasynyng Goni Kong qarjy ortalyghyna birjagha shyghugha joldama alyp, 37 mlrd AQSh dollaryna baghalanghan «adamzat tarihynan bergi eng iri» IRO sharasyn (Djek Manyng sózi) «uaqytsha toqtatyp» qoydy. 27 jeltoqsanda ekinshi mәrte «shaqyryp sóileskennen» keyin qadaghalau mekemeleri «AntGroup-ti» «retteu-beyimdeu» sharasyn qabyldap, últtyq banki kompaniyany «rettep-beyimdeudin» naqtyly jobasyn qolyna ústatty. Sonymen bir uaqytta qarjylyq qadaghalau-basqaru agenttigi «Alibaba tobyna» monopoliyalau mәselesi boyynsha is qozghap tekserudi bastady. 2021 jyldyng 10 sәuirinde monopoliyagha qarsy zannyng 17 tarauynyng 1 babyndaghy «oryndy sebepsiz saudalasushy túlghany ózimen ghana sauda jasaugha shekteu» tarmaghyna qayshy kelgendigine baylanysty «zansyz әreketterin dogharyp, kompaniyanyng 2019 jylghy qytaydyng ishki naryghyndaghy satu somasynyng (455,712 mlrd) 4%-yna ten, yaghny 18,228 mlrd yuan  (shamamen 2,8 mlrd $) aiyppúl salu» jazasyn taghayyndap, keleshekte qalay is jýrgizu jayly «әkimshilik núsqaulyghyn» tabys etti. «Alibaba» bolsa jazany «shynayy qabyldap, qaltqysyz oryndaytynyn» bildirdi. 12 sәuirde atalghan tórt mekeme «AntGroup-ti» taghy da «shaqyryp sóilesip», oghan qarjylyq  holding qúru jolymen qadaghalau mekemelerine tirkelu siyaqty 5 baghytty qamtyghan birynghay rettep-beyimdeu jobasyn mindettedi. Djek Ma ózi jәne ózimen qatarlas iri biznes alpauyttaryn úiymdastyryp qarjylandyryp 2015 j. qúrghan «Hu pan university» әr jyly nauryzda bastaytyn jyldyng alghashqy sabaghyn biyl merziminde bastay almay qaldy. BAQ habarlauynsha, Qytaydyng tiyisti mekemeleri sәuirding alghashqy kýnderi uniyversiytetting student úabyldauyn toqtatugha sheshim shygharypty. Úzyn sózding qysqasy, qytay biyligi «Alibaba» syndy alypauytty «tizgindep tyndy». Qytayda mýldem jana sauda modelin jaratyp-jasaqtaghan «Alibaba-ny» tәubege keltirgennen keyin, 14 sәuirde QHR naryqty qadaghalau-basqaru bas departamenti internetti baqylau kensesi jәne bas salyq departamentimen birlesip «Tencent», «ByteDance», «Meituan» siyaqty 34 internet alyptaryn jinap jinalys ashyp, olardyng bir ay ishinde «ózin ózi tekserip, әr mәmile boyynsha týbegeyli tәrtipke kelulerin», sonymen birge «erejege baghynatyndyqtary jayly ashyq uәde berulerin» búiyrdy. Goni Kongting «Feng huang financ» cayty 26 sәuirde qytaydyng naryqty qadaghalau bas departamentining taghy bir internet alyby «Mei tuan» tobyna tura «AntGroup-taghyday» is qozghaghandyghyn habarlady. Qytaylyq «Xinhua» agenttigi jogharyda atalghan qarjylyq qadaghalau organdarynyng «Tencent», «ByteDance», «Baidu», «JD.com», «Meituan», «Didi» kompaniyalaryn da «shaqyryp sóilesip», olardyng óz qarastylyghyndaghy platformalarda saqtalyp otyrghan «ótkir mәselelerdi jongdy» talap etken.

Djek Manyng atalghan sammittegi aituly sózining buy suymay jatyp, 2020 jyly 11 jeltoqsanda QKP sayasy burosy «monopoliyagha qarsy túrudy kýsheytip, kapitaldyng jónsiz kenenine tosqauyl qon» sheshimin shyghardy. Sonan beri búl taqyryp kýn tәrtibinen týsken joq jәne eldegi qarjygha qatysty barlyq әreketting ólshemine ainalyp shygha keldi. Negizinde sayasy buronyng jogharydaghy sheshimi Djek Manyng sózine shamdanudyng әserinen ghana tuyndamaghan-dy. QKP-nyng qoghamnyng barlyq salasyna baqylaudy kýsheytu, ekonomikanyng jeke sektoryna qadaghalaudy jitileu, memlekettik sektordyng pәrmenin arttyru, partiyanyng barlyq tetikterdi kózden tasa qylmauyn qamtamasyz etu, qysqasy partiyanyng «shyghys-batys, teristik-týstik, ortalyqtyng bәrine basshylyq jasaudy» qamtamasyzdandyruy Shy Jinping basshylyqqa kelgeli beri asa tiyanaqty da jýieli iske asyrylyp jatqan strategiyalyq ústyn-dy. Demek, «shaqyryp sóilesulerdin» múnan keyin kóbeymese azaymasy jәne tek internet salasymen shektelip qalmasyn baghamdau qiyn emes-ti. Óitkeni partiyanyng birynghay basqaruyna sәl tompaq keletin әreketter men sharalardyng eshqaysysynyng da nazardan qaghys qalmasy shýbәsiz. Partiya basshylyghyna, onyng basqaru monopoliyasyna bәsekeles, sonday-aq bәseke tudyruy yqtimal kez kelgen jeke nemese zandy túlghanyng jәne onyng әreketinin, tipti, niyetining shetin baghalanatyny sózsiz. Al Djek Ma men onyng qarjy jәne internet imperiyasynyn, sol syqyldy janaghy 34 kompaniyanyng birden tәrtipke shaqyryluy olardyng qarjylyq әleueti men әleumettik yqpalynyng pәrmendiligimen qosa osy yqpaldyng barghan sayyn úlghayyp bara jatqandyghynda bolyp otyr. Tua bitti tabighatynan barlyghyn shengeldep otyrugha qúshtar  kompartiya ýshin, atalghan subektilerding iskerligi men әleumettik belsendiligi tynysh úiqy bermeytin jayt. Ásirese Maony ruhany ústaz, túlghalyq iydeal sanaytyn Shy tóragha ýshin. Mysaly sol «Alibaba» men «AntGroup-ty» alsaq, ekeuining tútynushylar sany 700 mln-gha jetedi eken. Songhysy tipti qytaydyng nesiyeleu naryghyndaghy «synar mýiiz qúbyjyqqa» ainalyp bolghan. «Uaqytsha toqtatylghan» IPO zәudeghalam iske asyp, kompaniya nyryqqa kirer bolsa, onyng naryqtyq qúny iri memlekettik bankterdi jolda qaltyryp, qytaydyng tútas ghylym-tehnikalyq sipatty qúndy qaghazdar naryghynyng 40%-yn ústamaq eken, ondayda onyng qarjyny tehnologiyalyq investisiyalauday әleueti «Alibaba-nyn» ózin shang qaptyryp ketetin synayly. Ekonomikalyq-tehnologiyalyq qarymyn sóz etpey qoya túrghannyng ózinde, «AntGroup-tyn» investorlarynyng qúrylymy da kim-kimning de mazasyn qashyrghanday. Kompaniyanyng bayyrghy qúryltayshylary men basqarushy elitasynan syrt, onyng qúramyna qytaydyng últtyq әleumettik qamsyzdandyru qory, últtyq investisiyalyq qory, iri memlekettik qamsyzdandyru qorlary («adam ómirin qamsyzdandyru», «Taipingyang qamsyzdandyru»), «qytay altyny» menshik qory, «Yunfeng tobynyn» menshik qory syqyldy strategiyalyq investisiyalyq әriptester tartylypty. Al attaryn estuge adam seskenetin jasyryn atpen qatysushy alpauyttar shoghyry óz aldyna bir tóbe. Qay jaghynan qarasanyz da kompartiyanyng erik berer sheginen mýldem alqyp ketken ýderis jýrip jatypty. Endeshe jazalau men aitqangha kóngizu, búghaqqa kirgizu tәbighy saldar-dýr.

Ayta keterligi, Qytay biyligining múnday tәrtipke shaqyruy býginderi ghana bastalyp otyrghan joq. Djek Ma jәne juyqta «sóilesuge» kirip shyqqandar ózderinen búrynghylargha qaraghanda tәp tәuir tәleylime dersin. Mysaly, kezinde dәureni jýrip, yqpaly tasyghandardan «Mingtian tobynyn» iyesi, biznes elitanyng júghymdy túlghasy Xiao Jianhua 2017 j. Goni Kongte ústalyp ketken. Múnay magnaty Ye Jianming 2018 j. «joghalyp ketti». «Anbang qamsyzdandyru» kompaniyasynyng búrynghy iyesi Wu Xiaohui 2018 j. 15 jylgha sottalsa, 2019j. «Huarong investisiyalyq kompaniyasynyn» qojasy Lai Xiaomin atylyp ketti. Búlardyng bayansyz taghdyrlary, resmy túrghyda, olardyng korrupsiyamen qatystylyghyna, alayaqtyghyna, salyqtan jaltarularyna baylanystyrylyp týsindiriledi. Shyntuaytynda qay-qaysysy da «oynap jýrip ot basyp» kompartiyanyng «eginine enip ketkender», beri bolghanda memlekettik menshiktegi biznesting mýddesine ortaqtasqandar esebinde-tin. Múnday mysaldar qytayda myndap sanalady.

Ýreyden yqqan ishinara qytay kәsipkerleri býginderi biznespen qosh aitysugha baruda. «Shaqyryp sóilesuden» keyin nauryz aiynda «AntGroup» CEO-i Hu Xiaoming otstavkagha ketti. Aragha neshe kýn salyp bir jyldyng ishinde 788 mln tútynushy jinaghan elektrondyq saudalaushy «Pinduoduo» kompaniyasynyng diyrektorlar kenesining tóraghasy Huang Zheng otstavkagha ketti. «Tencent-tin» qúrushysy Ma Huateng juyqta ghana óz erkimen baryp retteushi organdarymen «aqyldasyp» qaytqanyn mәlimdedi. Jazalaular men qorqytular nәtiyjesi biznes subektilerining keleshekke alandaushylyghy men biznesterining qúldyrauyna úryndyryp otyr. Mysaly 2021 j. alghashqy mausymynda-aq «AntGroup-tyn» atoyshy qorynyng qarjy auqymy 18%-gha qysqaryp ketken. Tuyndaghan jayttar biznes qauymdastyqtyng mazasyzdanuy men әleumettik kónil-kýiding abyrjushylyghyn asqyndyryp qoymay, týpting týbinde Qytay biyligining ózin eki taryp kýige úryndyruda. Bir jaghynan memlekettik kәsiporyndargha qaraghanda eseli tiyimdilikke jәne innovasiyalyq ekpinge ie jeke biznesting ekonomikalyq ósim men júrtty júmystandyrugha jasaytyn iygi yqpalyna asa mýddeli bolsa, ekinshi jaghynan onyng qaulay ósip, qarqyndy jetiluinen qorqady. Kommunistik biylik pen ol kýzetip otyrghan sosialistik jýiening sheshilmeytin jәne onyng óz kýshimen sheshe almas týiini de osy bolsa kerek.

Múqamethan Qonarbay   

Abai.kz