Soraqysy sol, Almaty qalasynyng keybir emhanalarynda jasandy týsikting baghasy - 3 myng tenge. Jeke auruhanalarda 5 mynnyng ainalasynda. Al №1 perzent­hanadaghy jasandy týsik týsiru tipti  tegin. Búghan kóbinese studentterding baratynyn eskersek, qaltasy júqalar ýshin búl - ýlken «mýmkindik».

Soraqysy sol, Almaty qalasynyng keybir emhanalarynda jasandy týsikting baghasy - 3 myng tenge. Jeke auruhanalarda 5 mynnyng ainalasynda. Al №1 perzent­hanadaghy jasandy týsik týsiru tipti  tegin. Búghan kóbinese studentterding baratynyn eskersek, qaltasy júqalar ýshin búl - ýlken «mýmkindik».

Bala aldyryp, qalghan ómirinde barmaghyn shaynap qalghan Janna (atyn ózgertip berudi ótindi) esimdi kelinshek student kezinde oinap jýrip, ot basyp qalypty. Ol: «Týsik jasatam degen oy ýsh úiyqtasam týsime kirmegen. Bala kóterip qoyghannan song amalym tausylyp, túrmys qúrudy sheshtim. Biraq ata-anam qarsy boldy. Men olargha jýkti bolyp qalghanymdy aitpaghan edim. Eger estigende... Bilmeymin, tipti elestete almaymyn. Sharasyzdyqtan týsik jasattym. Basqa amal joq edi. Sóitip, ýsh jarym jyldan keyin baghym ashylghanday bop, túrmys qúrdym. Biraq Qúday maghan bala tabudy búiyrtpapty. Dәrigerler  týsik jasatqannan keyin ekinshi ret bala kóteru mýmkin emesin aitty. Sol kezde qatty jyladym, ókindim... Bir perzentke zar bolyp, jeti jyl jýrdim. Jaqyndarymmen jәne joldasymmen aqyldasa kelip, bala asyrap aldyq.  Bauyrymyzgha qyrqynan endi ghana shyqqan sәbiydi bastyq... Men ómirde bir nәrseni ghana úqtym: adam ne istese de, oilanyp, onyng bayybyna baryp qana isteui kerek eken. Jas qyzdargha aitarym: sender endi men sekildi qatelespender», - deydi.

Psihologiya ghylymdarynyng kandidaty Nәzira Júmanazarovanyng aituynsha, «josparlanbaghan» jýktilikke kóp jaghdayda auyldan arman quyp kelgen qyzdar kezdesedi. - Jasandy týsik - qoghamymyzdyng derti, - dep bastady sózin Nәzira Sýleymenqyzy. - Mening bayqaghanym, auyldan qalagha oqugha nemese júmys izdep kelgen qyzdar, pysyq jigitterge aldanyp qalady. Auyldaghy aghayynnyng sózinen qorqyp, jýktiligin jasyru maqsatynda balany aldyryp tastaydy. Múndaylar kóp qoy.
Psiholog bolghannan ba eken, týsik jasatqan qyzdardy birden sezip qoyamyz. Jan kýizelisin jýzinen anyq bayqaugha bolady. Qoghamnan bólektenip, jan balasyna ishki syryn asha almay jýredi. Búl olardyng qalghan ómirindegi kezdeser qiynshylyqtargha jol ashyp berui mýmkin. Sebebi adam auyr qayghyrghan sayyn týrli aurulargha tap bolady.
Týsik jasatu - adam óltirgenmen para-par, demek, ol - qylmys. Din túrghysynan alsanyz da, balany aldyryp tastau - ýlken kýnә sanalady. Búl turaly Qazaqstan músylmandary diny basqarmasynyng uaghyz-nasihat bólimining mengerushisi Qayrat Joldybayúly bylay dedi:
- Qasiyetti Qúranda «bireuding janyn qimandar, bir adamdy óltiruding kýnәsi - barlyq adamdy óltirumen ten, qiyamet kýni kýnәsiz óltirilgen balalardyng esebi súralghanda...» degen ayattar bar. Rasynda da, býginde býkil әlem «jasandy týsik» deytin ýlken qasiretten qútyla almay otyr. Aytynyzshy, jastar ne ýshin búghan barady? Mening oiymsha, olardyng kóbisi dinimizden beyhabar. Balany qoldan óltirip, ýlken kýnәgha batatynyn bilmeydi. Búl - birinshi sebep. Ekinshi sebep - mәjbýrlik. Jahandanudyng jalynynan es-týssiz әserlengen qarakóz qaryndastarymyz ýilenbey jatyp, nekesiz tósektik qatynasqa barady. Aghayyn-júrttan úyalghan jas qyzdary­myz jasandy týsikti jasyryn, mәjbýr­likten istetedi. «Ýiim-kýiim joq» dep bala asyraudan qashatyn jaghdaylar da kezdesedi.
Qazaqstanda jyl sayyn 170 mynnan astam sәby jasandy týsikting qúrbany bolady eken. Búl - resmy tirkelgen derek. Tirkelmegenin eseptey beriniz... Bala boygha bitken zamattan ol - tiri jan iyesi. Qúrsaqta jybyrlap, qozghala bastaydy. Mamandardyng sózine qaraghanda, denege bitken sharana operasiya kezinde jantalasyp pyshaqtan qashady eken. Operasiya qúraldarynan jiyirkenip, titirkenip tar jatyrdyng ishinde jan úshyra qashqanyn kóruge bolady. Osynyng ózi adam jýregine qatty batatyn qayghyly jaghday emes pe? Bala aldyrtqandar sәbiydi óltirgenimen qoymay, Allahtyng adamgha bergen ýlken syiy - óz densaulyghyna da qiyanat jasaydy. Mamandar týsik jasatqan qyzdar ekinshi ret jýkti bolu mýmkinshiliginen 20%-gha aiyrylatynyn aitady. Tipti kótergenning ózinde kemtar sәby ómirge keletini ghylymy túrghyda dәleldengen. Ómir boyy bala tabu mýmkindiginen aiyrylyp jatqandar da joq emes. Oghan bizding keyipkerimizding taghdyry dәlel bolsa kerek.
Áleumettanu­shylardyng zertteuine qarasaq, jasandy týsik tastap, keyin túrmys qúrghan qyzdar otbasyn saqtay almaydy. Úrys-keris, aqyr ayaghynda ajyrasu... Resmy derekke sýiensek, 2007 jyly Almaty qalasynda tirkelgen 12 227 otbasynyng 4 226-sy bir jyldyng ishinde ajyrasyp tynypty. Jesir jas kelinshekter, jetim sәbiyler, ensesi týsken erler, uayym jegen qúda men qúdaghilar... Osynyng bәri bir týsikting kesirinen ekeni sózsiz. Múnyng bәri sharighattan shalys, әdet-ghúryptan attap ketkendigimizding kórinisi emes pe?
Kim kóringenning týsik jasauy - qylmys. Onyng jazasy QR-nyng QK 117-babynda taygha tanba basqanday kórsetilgen. Oqiyq: «Tiyisti baghdardaghy joghary medisinalyq bilimi bar adamnyn, sol siyaqty múnday bilimi joq adamnyng zansyz abort jasauy, eger búl әreket abaysyzda jәbirlenushining óluine ne onyng densaulyghyna auyr ziyan keltiruge әkep soqsa, ýsh jylgha deyingi merzimge belgili bir lauazymdardy atqaru qúqyghynan nemese jeti jylgha deyingi merzimge bas bostandyghynan aiyrylady».
Zang ghylymdarynyng doktory Sәken Ózbekúlynyng oiynsha, bәri qaghaz jýzinde qatyp túrghanymen, jeme jemge kelgende, is kónil kónshitpeydi. - Osy bap (Qylmystyq kodeks, 117 bap, 1,2-tarmaqtar - red.) boyynsha qylmystyq is qaralyp, «pәlenshe sottalypty» degendi zanger retinde әli estigen emespin, - deydi professor. - Shyntuaytyna kelgende, isting barlyghy ashylmay qalyp jatyr. Bizding bap - «óli bap». Qylmystyq Kodekste 300-ge juyq bap bar. Bizde sonyng shamamen on shaqtysy ghana júmys isteydi.
Týsikting kesirinen sharana jaryq dýniyeni kóre almaydy. Kim biledi, eger bala aldyru degen pәlening tamyryna erterek balta shapqanymyzda, býginde qazaq 67 emes, 80-90% bolar ma edi? Imanyna berik bolghan babalarymyzdyng kezinde qazaq dalasynda «týsik» degen týsinik bolmaghanyna tarih kuә. Sharighatqa berik islam elderinde týsikke jol joq. «Qyzdarymyzdyng sanasyna etnopedagogikany siniru kerek» dep shyr-pyr bop jýrgen ústazdardyng sózi tekke emes.
Qazaqtyng songhy jyldary bayau ósuine, bir jaghynan, týsik te keri әserin tiygizip jatyr. Búghan qazaq әielderining qyryq jyl (1959-99 jj.) ishinde bala tuu kórsetkishining kýrt tómendep ketuin kórsetetin keste dәlel.  
15-50  jastaghylar; Tuudyng jas boyynsha jiyntyq kórsetkishi; Bala tuudyng arnauly koeffisiyentteri
1958-59 j. 221  7,0
1969-70 j. 163  5,7
1978-79 j.  140  4,7
1991-92 j. 125   4,0
1998-99 j. 65  2,1
Búl «qazaq kóbeymey, kógermeydi» dep qoghamgha úran tastap jýrgen belgili demograf Maqash Tәtimovting ghylymy esebi. Ghalym bylay deydi: «Negizgi mәsele - jastardy abort jasatugha deyin jibermeu kerek. «Mahabbat» degen osy eken dep nekesiz, kózsiz sezimge beriluding eshqanday qajeti joq. Qyzdar abortqa qanday jaghdayda barady? Olar nekesiz jýkti boludan, zorlap ketse nemese ishke bitken balanyng kemtar ekenin bilse, dereu abort jasatady. Taghy bir ýlken sebep: abort jastardyng qazirgi әleumettik-ekonomikalyq jaghdayynyng nasharlyghynan jasalyp jatyr. Esterinizde shyghar, tәuelsizdik alghan jyldary Qazaqstanda abort óte kóp jasaldy. Múnday Aziya elderining birde-bir elinde bayqalmaghan edi. Bizde bala tuu kórsetkishi 1987 jyly ghana joghary (471 myng bala) boldy. Sol kezenderde 200 mynday abort jasalatyn. Mening esepteuim boyynsha, keyin abort jasatu 150 myng baladan 375 myngha deyin jogharylap ketti. Mening bir kózim jetkeni - abortqa kóp baratyndar - auyldan kelgen 18-19 jastaghy «pisip» túrghan qyzdar. Josparsyz balalar tastandy balalargha ainaluda. Balany kóshege, qoqysqa laqtyryp ketu jiyiledi. Qúday saqtasyn, osynday meyirimsizdikke deyin baryp otyrmyz.  Búl - jahandanu.  Batysqa qaraytyn biz Germaniya, Amerika emespiz, halqymyz asyp-tasyp jatqan. Elimizde músylmandar kóbeyse, bala da artady. Óitkeni payghambardyng «kóbeyinder» degen ósiyeti bar. Aynalayyn qyzdar, abortqa barmandar. Ishke bitken bala qimyldasa, payghambardyng ýmbeti sanalady. Ony óltiru - ýlken kýnә. Últjandy bolmasandar da, balajandy bolugha tiyissinder».
T ý y i n: Soltýstiginizde - qara ormanday orys, shyghysynyzda qaptaghan qytay... «Aydahar» men «aydyn» ortasynda otyrghan qazaqqa, әriyne, demografiyalyq ósim kerek. IYә, ósim bolghanda da, qarqyndy ósim qajet. Álemdik tәjiriybe kórsetip bergendey, últtyng úpayy - onyng sanynda. Alayda sanymyzdyng artuyna keri әserin tiygizip jatqan jayttar da joq emes. Bir kezderi ozyq elderding tozyghyn sanamyzgha tez sinirip alghanymyz sonday, búl kýnde týsikten de týrshikpeytin boldyq.

Aghabek QONARBAYÚLY, Móldir MAMYRBAYQYZY

«Jas qazaq» gazeti, №26 (03.06.2009)