سوراقىسى سول، الماتى قالاسىنىڭ كەيبىر ەمحانالارىندا جاساندى تۇسىكتىڭ باعاسى - 3 مىڭ تەڭگە. جەكە اۋرۋحانالاردا 5 مىڭنىڭ اينالاسىندا. ال №1 پەرزەنت­حاناداعى جاساندى تۇسىك ءتۇسىرۋ ءتىپتى  تەگىن. بۇعان كوبىنەسە ستۋدەنتتەردىڭ باراتىنىن ەسكەرسەك، قالتاسى جۇقالار ءۇشىن بۇل - ۇلكەن «مۇمكىندىك».

سوراقىسى سول، الماتى قالاسىنىڭ كەيبىر ەمحانالارىندا جاساندى تۇسىكتىڭ باعاسى - 3 مىڭ تەڭگە. جەكە اۋرۋحانالاردا 5 مىڭنىڭ اينالاسىندا. ال №1 پەرزەنت­حاناداعى جاساندى تۇسىك ءتۇسىرۋ ءتىپتى  تەگىن. بۇعان كوبىنەسە ستۋدەنتتەردىڭ باراتىنىن ەسكەرسەك، قالتاسى جۇقالار ءۇشىن بۇل - ۇلكەن «مۇمكىندىك».

بالا الدىرىپ، قالعان ومىرىندە بارماعىن شايناپ قالعان جاننا (اتىن وزگەرتىپ بەرۋدى ءوتىندى) ەسىمدى كەلىنشەك ستۋدەنت كەزىندە ويناپ ءجۇرىپ، وت باسىپ قالىپتى. ول: «تۇسىك جاساتام دەگەن وي ءۇش ۇيىقتاسام تۇسىمە كىرمەگەن. بالا كوتەرىپ قويعاننان سوڭ امالىم تاۋسىلىپ، تۇرمىس قۇرۋدى شەشتىم. بىراق اتا-انام قارسى بولدى. مەن ولارعا جۇكتى بولىپ قالعانىمدى ايتپاعان ەدىم. ەگەر ەستىگەندە... بىلمەيمىن، ءتىپتى ەلەستەتە المايمىن. شاراسىزدىقتان تۇسىك جاساتتىم. باسقا امال جوق ەدى. ءسويتىپ، ءۇش جارىم جىلدان كەيىن باعىم اشىلعانداي بوپ، تۇرمىس قۇردىم. بىراق قۇداي ماعان بالا تابۋدى بۇيىرتپاپتى. دارىگەرلەر  تۇسىك جاساتقاننان كەيىن ەكىنشى رەت بالا كوتەرۋ مۇمكىن ەمەسىن ايتتى. سول كەزدە قاتتى جىلادىم، وكىندىم... ءبىر پەرزەنتكە زار بولىپ، جەتى جىل ءجۇردىم. جاقىندارىممەن جانە جولداسىممەن اقىلداسا كەلىپ، بالا اسىراپ الدىق.  باۋىرىمىزعا قىرقىنان ەندى عانا شىققان ءسابيدى باستىق... مەن ومىردە ءبىر نارسەنى عانا ۇقتىم: ادام نە ىستەسە دە، ويلانىپ، ونىڭ بايىبىنا بارىپ قانا ىستەۋى كەرەك ەكەن. جاس قىزدارعا ايتارىم: سەندەر ەندى مەن سەكىلدى قاتەلەسپەڭدەر»، - دەيدى.

پسيحولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ءنازيرا جۇمانازاروۆانىڭ ايتۋىنشا، «جوسپارلانباعان» جۇكتىلىككە كوپ جاعدايدا اۋىلدان ارمان قۋىپ كەلگەن قىزدار كەزدەسەدى. - جاساندى تۇسىك - قوعامىمىزدىڭ دەرتى، - دەپ باستادى ءسوزىن ءنازيرا سۇلەيمەنقىزى. - مەنىڭ بايقاعانىم، اۋىلدان قالاعا وقۋعا نەمەسە جۇمىس ىزدەپ كەلگەن قىزدار، پىسىق جىگىتتەرگە الدانىپ قالادى. اۋىلداعى اعايىننىڭ سوزىنەن قورقىپ، جۇكتىلىگىن جاسىرۋ ماقساتىندا بالانى الدىرىپ تاستايدى. مۇندايلار كوپ قوي.
پسيحولوگ بولعاننان با ەكەن، تۇسىك جاساتقان قىزداردى بىردەن سەزىپ قويامىز. جان كۇيزەلىسىن جۇزىنەن انىق بايقاۋعا بولادى. قوعامنان بولەكتەنىپ، جان بالاسىنا ىشكى سىرىن اشا الماي جۇرەدى. بۇل ولاردىڭ قالعان ومىرىندەگى كەزدەسەر قيىنشىلىقتارعا جول اشىپ بەرۋى مۇمكىن. سەبەبى ادام اۋىر قايعىرعان سايىن ءتۇرلى اۋرۋلارعا تاپ بولادى.
تۇسىك جاساتۋ - ادام ولتىرگەنمەن پارا-پار، دەمەك، ول - قىلمىس. ءدىن تۇرعىسىنان الساڭىز دا، بالانى الدىرىپ تاستاۋ - ۇلكەن كۇنا سانالادى. بۇل تۋرالى قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ ۋاعىز-ناسيحات ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قايرات جولدىبايۇلى بىلاي دەدى:
- قاسيەتتى قۇراندا «بىرەۋدىڭ جانىن قيماڭدار، ءبىر ادامدى ءولتىرۋدىڭ كۇناسى - بارلىق ادامدى ولتىرۋمەن تەڭ، قيامەت كۇنى كۇناسىز ولتىرىلگەن بالالاردىڭ ەسەبى سۇرالعاندا...» دەگەن اياتتار بار. راسىندا دا، بۇگىندە بۇكىل الەم «جاساندى تۇسىك» دەيتىن ۇلكەن قاسىرەتتەن قۇتىلا الماي وتىر. ايتىڭىزشى، جاستار نە ءۇشىن بۇعان بارادى؟ مەنىڭ ويىمشا، ولاردىڭ كوبىسى دىنىمىزدەن بەيحابار. بالانى قولدان ءولتىرىپ، ۇلكەن كۇناعا باتاتىنىن بىلمەيدى. بۇل - ءبىرىنشى سەبەپ. ەكىنشى سەبەپ - ماجبۇرلىك. جاھاندانۋدىڭ جالىنىنان ەس-ءتۇسسىز اسەرلەنگەن قاراكوز قارىنداستارىمىز ۇيلەنبەي جاتىپ، نەكەسىز توسەكتىك قاتىناسقا بارادى. اعايىن-جۇرتتان ۇيالعان جاس قىزدارى­مىز جاساندى تۇسىكتى جاسىرىن، ءماجبۇر­لىكتەن ىستەتەدى. «ءۇيىم-كۇيىم جوق» دەپ بالا اسىراۋدان قاشاتىن جاعدايلار دا كەزدەسەدى.
قازاقستاندا جىل سايىن 170 مىڭنان استام ءسابي جاساندى تۇسىكتىڭ قۇربانى بولادى ەكەن. بۇل - رەسمي تىركەلگەن دەرەك. تىركەلمەگەنىن ەسەپتەي بەرىڭىز... بالا بويعا بىتكەن زاماتتان ول - ءتىرى جان يەسى. قۇرساقتا جىبىرلاپ، قوزعالا باستايدى. مامانداردىڭ سوزىنە قاراعاندا، دەنەگە بىتكەن شارانا وپەراتسيا كەزىندە جانتالاسىپ پىشاقتان قاشادى ەكەن. وپەراتسيا قۇرالدارىنان جيىركەنىپ، تىتىركەنىپ تار جاتىردىڭ ىشىندە جان ۇشىرا قاشقانىن كورۋگە بولادى. وسىنىڭ ءوزى ادام جۇرەگىنە قاتتى باتاتىن قايعىلى جاعداي ەمەس پە؟ بالا الدىرتقاندار ءسابيدى ولتىرگەنىمەن قويماي، اللاھتىڭ ادامعا بەرگەن ۇلكەن سىيى - ءوز دەنساۋلىعىنا دا قيانات جاسايدى. ماماندار تۇسىك جاساتقان قىزدار ەكىنشى رەت جۇكتى بولۋ مۇمكىنشىلىگىنەن 20%-عا ايىرىلاتىنىن ايتادى. ءتىپتى كوتەرگەننىڭ وزىندە كەمتار ءسابي ومىرگە كەلەتىنى عىلىمي تۇرعىدا دالەلدەنگەن. ءومىر بويى بالا تابۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرىلىپ جاتقاندار دا جوق ەمەس. وعان ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىزدىڭ تاعدىرى دالەل بولسا كەرەك.
الەۋمەتتانۋ­شىلاردىڭ زەرتتەۋىنە قاراساق، جاساندى تۇسىك تاستاپ، كەيىن تۇرمىس قۇرعان قىزدار وتباسىن ساقتاي المايدى. ۇرىس-كەرىس، اقىر اياعىندا اجىراسۋ... رەسمي دەرەككە سۇيەنسەك، 2007 جىلى الماتى قالاسىندا تىركەلگەن 12 227 وتباسىنىڭ 4 226-سى ءبىر جىلدىڭ ىشىندە اجىراسىپ تىنىپتى. جەسىر جاس كەلىنشەكتەر، جەتىم سابيلەر، ەڭسەسى تۇسكەن ەرلەر، ۋايىم جەگەن قۇدا مەن قۇداعيلار... وسىنىڭ ءبارى ءبىر تۇسىكتىڭ كەسىرىنەن ەكەنى ءسوزسىز. مۇنىڭ ءبارى شاريعاتتان شالىس، ادەت-عۇرىپتان اتتاپ كەتكەندىگىمىزدىڭ كورىنىسى ەمەس پە؟
كىم كورىنگەننىڭ تۇسىك جاساۋى - قىلمىس. ونىڭ جازاسى قر-نىڭ قك 117-بابىندا تايعا تاڭبا باسقانداي كورسەتىلگەن. وقيىق: «تيiستi باعدارداعى جوعارى مەديتسينالىق بiلiمi بار ادامنىڭ، سول سياقتى مۇنداي بiلiمi جوق ادامنىڭ زاڭسىز ابورت جاساۋى، ەگەر بۇل ارەكەت ابايسىزدا جابiرلەنۋشiنiڭ ولۋiنە نە ونىڭ دەنساۋلىعىنا اۋىر زيان كەلتiرۋگە اكەپ سوقسا، ءۇش جىلعا دەيiنگi مەرزiمگە بەلگiلi بiر لاۋازىمداردى اتقارۋ قۇقىعىنان نەمەسە جەتى جىلعا دەيiنگi مەرزiمگە باس بوستاندىعىنان ايىرىلادى».
زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ساكەن وزبەكۇلىنىڭ ويىنشا، ءبارى قاعاز جۇزىندە قاتىپ تۇرعانىمەن، جەمە جەمگە كەلگەندە، ءىس كوڭىل كونشىتپەيدى. - وسى باپ (قىلمىستىق كودەكس، 117 باپ، 1,2-تارماقتار - رەد.) بويىنشا قىلمىستىق ءىس قارالىپ، «پالەنشە سوتتالىپتى» دەگەندى زاڭگەر رەتىندە ءالى ەستىگەن ەمەسپىن، - دەيدى پروفەسسور. - شىنتۋايتىنا كەلگەندە، ءىستىڭ بارلىعى اشىلماي قالىپ جاتىر. ءبىزدىڭ باپ - «ءولى باپ». قىلمىستىق كودەكستە 300-گە جۋىق باپ بار. بىزدە سونىڭ شامامەن ون شاقتىسى عانا جۇمىس ىستەيدى.
تۇسىكتىڭ كەسىرىنەن شارانا جارىق دۇنيەنى كورە المايدى. كىم بىلەدى، ەگەر بالا الدىرۋ دەگەن پالەنىڭ تامىرىنا ەرتەرەك بالتا شاپقانىمىزدا، بۇگىندە قازاق 67 ەمەس، 80-90% بولار ما ەدى؟ يمانىنا بەرىك بولعان بابالارىمىزدىڭ كەزىندە قازاق دالاسىندا «تۇسىك» دەگەن تۇسىنىك بولماعانىنا تاريح كۋا. شاريعاتقا بەرىك يسلام ەلدەرىندە تۇسىككە جول جوق. «قىزدارىمىزدىڭ ساناسىنا ەتنوپەداگوگيكانى ءسىڭىرۋ كەرەك» دەپ شىر-پىر بوپ جۇرگەن ۇستازداردىڭ ءسوزى تەككە ەمەس.
قازاقتىڭ سوڭعى جىلدارى باياۋ وسۋىنە، ءبىر جاعىنان، تۇسىك تە كەرى اسەرىن تيگىزىپ جاتىر. بۇعان قازاق ايەلدەرىنىڭ قىرىق جىل (1959-99 جج.) ىشىندە بالا تۋ كورسەتكىشىنىڭ كۇرت تومەندەپ كەتۋىن كورسەتەتىن كەستە دالەل.  
15-50  جاستاعىلار; تۋدىڭ جاس بويىنشا جيىنتىق كورسەتكىشى; بالا تۋدىڭ ارناۋلى كوەففيتسيەنتتەرى
1958-59 ج. 221  7,0
1969-70 ج. 163  5,7
1978-79 ج.  140  4,7
1991-92 ج. 125   4,0
1998-99 ج. 65  2,1
بۇل «قازاق كوبەيمەي، كوگەرمەيدى» دەپ قوعامعا ۇران تاستاپ جۇرگەن بەلگىلى دەموگراف ماقاش ءتاتىموۆتىڭ عىلىمي ەسەبى. عالىم بىلاي دەيدى: «نەگىزگى ماسەلە - جاستاردى ابورت جاساتۋعا دەيىن جىبەرمەۋ كەرەك. «ماحاببات» دەگەن وسى ەكەن دەپ نەكەسىز، كوزسىز سەزىمگە بەرىلۋدىڭ ەشقانداي قاجەتى جوق. قىزدار ابورتقا قانداي جاعدايدا بارادى؟ ولار نەكەسىز جۇكتى بولۋدان، زورلاپ كەتسە نەمەسە ىشكە بىتكەن بالانىڭ كەمتار ەكەنىن بىلسە، دەرەۋ ابورت جاساتادى. تاعى ءبىر ۇلكەن سەبەپ: ابورت جاستاردىڭ قازىرگى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايىنىڭ ناشارلىعىنان جاسالىپ جاتىر. ەستەرىڭىزدە شىعار، تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى قازاقستاندا ابورت وتە كوپ جاسالدى. مۇنداي ازيا ەلدەرىنىڭ بىردە-ءبىر ەلىندە بايقالماعان ەدى. بىزدە بالا تۋ كورسەتكىشى 1987 جىلى عانا جوعارى (471 مىڭ بالا) بولدى. سول كەزەڭدەردە 200 مىڭداي ابورت جاسالاتىن. مەنىڭ ەسەپتەۋىم بويىنشا، كەيىن ابورت جاساتۋ 150 مىڭ بالادان 375 مىڭعا دەيىن جوعارىلاپ كەتتى. مەنىڭ ءبىر كوزىم جەتكەنى - ابورتقا كوپ باراتىندار - اۋىلدان كەلگەن 18-19 جاستاعى «ءپىسىپ» تۇرعان قىزدار. جوسپارسىز بالالار تاستاندى بالالارعا اينالۋدا. بالانى كوشەگە، قوقىسقا لاقتىرىپ كەتۋ جيىلەدى. قۇداي ساقتاسىن، وسىنداي مەيىرىمسىزدىككە دەيىن بارىپ وتىرمىز.  بۇل - جاھاندانۋ.  باتىسقا قارايتىن ءبىز گەرمانيا، امەريكا ەمەسپىز، حالقىمىز اسىپ-تاسىپ جاتقان. ەلىمىزدە مۇسىلماندار كوبەيسە، بالا دا ارتادى. ويتكەنى پايعامباردىڭ «كوبەيىڭدەر» دەگەن وسيەتى بار. اينالايىن قىزدار، ابورتقا بارماڭدار. ىشكە بىتكەن بالا قيمىلداسا، پايعامباردىڭ ۇمبەتى سانالادى. ونى ءولتىرۋ - ۇلكەن كۇنا. ۇلتجاندى بولماساڭدار دا، بالاجاندى بولۋعا تيىسسىڭدەر».
ت ءۇ ي ءى ن: سولتۇستىگىڭىزدە - قارا ورمانداي ورىس، شىعىسىڭىزدا قاپتاعان قىتاي... «ايداھار» مەن «ايۋدىڭ» ورتاسىندا وتىرعان قازاققا، ارينە، دەموگرافيالىق ءوسىم كەرەك. ءيا، ءوسىم بولعاندا دا، قارقىندى ءوسىم قاجەت. الەمدىك تاجىريبە كورسەتىپ بەرگەندەي، ۇلتتىڭ ۇپايى - ونىڭ سانىندا. الايدا سانىمىزدىڭ ارتۋىنا كەرى اسەرىن تيگىزىپ جاتقان جايتتار دا جوق ەمەس. ءبىر كەزدەرى وزىق ەلدەردىڭ توزىعىن سانامىزعا تەز ءسىڭىرىپ العانىمىز سونداي، بۇل كۇندە تۇسىكتەن دە تۇرشىكپەيتىن بولدىق.

اعابەك قوناربايۇلى، ءمولدىر مامىربايقىزى

«جاس قازاق» گازەتى، №26 (03.06.2009)