Auylymyzda «domalaq shal» atanyp ketken Qanabek deytin qariya «molda men milisanyng tileui jaman» dep otyrushy edi kózin ejireytip. Aqsaqaldyng zamanyna qaray adamynyng ynghayyn baghyp ateizmmen ainalysqan dәnenesi joq, qylmys jasap abaqty kórgende pende emes, biraq, әiteuir molda men sovet milisiyasyna kózqarasy әlgindey bolatyn.  Ángimemiz ayaq asty diny sipat alyp ketpes ýshin moldamyzdy qoya túryp, «milisa» turaly mәselege kósheyik.

Auylymyzda «domalaq shal» atanyp ketken Qanabek deytin qariya «molda men milisanyng tileui jaman» dep otyrushy edi kózin ejireytip. Aqsaqaldyng zamanyna qaray adamynyng ynghayyn baghyp ateizmmen ainalysqan dәnenesi joq, qylmys jasap abaqty kórgende pende emes, biraq, әiteuir molda men sovet milisiyasyna kózqarasy әlgindey bolatyn.  Ángimemiz ayaq asty diny sipat alyp ketpes ýshin moldamyzdy qoya túryp, «milisa» turaly mәselege kósheyik.

Bizding milisiyamyz 2002 jyldan beri «polisiya» atanyp keledi. Milisiya sovet ókimetining kezinde qúrylghan qúrylym. Ol kommunister biyligin barynsha qatal tәrtippen qalyptastyryp, qylyshynyng qynabyn qangha toltyrdy. Kremli aspan astyndaghy júrttyng jartysyn alyp, әmirin jýrgizip bastaghanda  milisiya arqyly óz ýstemdigin eseley týsti. Sóitip búrynghy Sosialistik elder: Bolgariya, Rumyniya, Polisha, Yugoslaviya, Mangholiya, t.b. milisiyanyng baqylauynda boldy. Milisiya Qazaqstandy da ayausyz ezip, bilgeninshe biylep tóstedi. Telpegining shekeligine qyzyl jolaq tartyp, iyghyna qyzyl pogon taqqan, shymqay súr kiyimdi týsi suyq, súp-súr adamdar sau ete qalghanda jýregi dir etpeytin qazaq Sovet zamanynda kemde kem edi. Sol suyq týsti adamdardyng bet-auzynyng boyauy Qazaqstan Tәuelsizdigin jariyalap, jana dýniyening jaryghyn kórgenimen esh ózgere qoyghan joq. Tәrtip saqshysy (milisiya) ózine ózgeshe mindet jýktep azamattardyng qúqyghy men azattyghyn, densaulyghy men ómirin qorghaushy (polisiya) mәrtebesin iyelengenimen bayaghy dóreki, dókir minezin ózgerte almady. Ózgertu bylay túrsyn, órkeshtene týsti. Sebebi, aty darday - polisiya. Bizding bala kezimizde kelinderding keleli bir isine riza bolghan kәrilerdin: «Oy, shyraghym-ay, úl tap!» dep alqaytyndaryn estushi edik, qazir birden «poliysey tap» deytin bolypty. Úl ma, qyz ba - bәribir, poliysey bolsa bitti әke-sheshesin asyraydy. Óitkeni qay-qashannan biylik - poliyseyde . Aqsha - poliyseyde. Elding qútyn qashyryp, qorqytatyn aibyn da  - poliyseyde. Úry-qarymen jәmpeylesip, jeng úshynan jalghasatyn jylpostyq ta - poliyseyde. Poliyseiyiniz jol qarap, jolaushy baqqan poliysey bolsa, tipti keremet! Alatayaq  myna zamanda әuleyening asa tayaghynan da qasiyetti zatqa ainaldy. Alatayaq ainalmaydy, ainalsa - aqsha. Polisiya qazir anau-mynau emes, - Amerika! Halyqaralyq sayasattaghy әsire belsendiligine baylanysty AQSh-ty sayasatkerler «әlemning polisiyasy» deydi. «Álem polisiyasynan» bizding Ándirbay polisiya esh kem týspeydi: әlekedey jalanyp janyna jetip kelse, «ә» demesten әkendi tanisyn. Ákenizdi tanystyru júmysyn polisiya tergeu oryndarynyng birinde jalghastyrsa bittim dey beriniz. Ókpeng óship, tóbeng tesik bolyp ómirden ozasyn. Tumysynan qatigez, jazyqsyz jannyng tartqan azabynan lәzzat tatatyn qanypezer, adam balasymen adam tilinde sóilesip, týsinisu jaratylysyna jat, qaghylghan-soghylghandardy, basqa eldi bilmeymiz, qazaq polisiyasyna kirpiyaz talghammen tanday otyryp jinaghan siyaqty: qayda qúlaq tiksende «qúqyq qorghaushylardyn» qorlyghyn aityp zapyran qúsqan  júrttyng zaryn estiysin. Ótken-ketkendi terip tizbey-aq qoyalyq, «Janaózen isine» qatysty kýdikti retinde tútqyndalghandardyn  sózderine sensek, zәre-imanyng úshyp, aza boyyng qaza bolady.  Qaranyz:

«Advokat: Jauap alu kezinde sizge zansyz әdister qoldanyldy ma?

Roza: Polisiyagha men ózim bardym, odan song meni 2-shi yqshamaudandaghy ÚQK-ge alyp bardy. Onda birneshe adam boldy, al Erjan esimdi qyzmetker maghan: «Sender bittinder!» - dedi. Mening 14 jasar qyzym bar ekenin bilemiz dep qorqytty. Jauap alyp jatqan kezde jelke jaghymdaghy adam avtomatymen arqamdy núqyp túrdy. Bireui: «Qúlat ony», - dedi. Maghan: «Kiyiz ýiler men «Aliyans-bankti» órtegen sensin, óitkeni sen odan nesie alghansyn», - dedi. Maghan advokat bermey qoydy. Zalda mening tuystarym men tanystarym otyr, sondyqtan olardyng maghan ne istegeninining bәrin aita almaymyn, arlanamyn. Betining tyrtyghy bar Ruslan degen jigit meni qorlady. Ol mening basyma polietiylen paket kiygizdi, men esimnen tanyp qaldym. Bir týp shashymdy júlyp aldy. Jauaptau kezinde bireui: «Eger saghan Qazaqstan únamasa, Týrkimenstanyna qayt!» (men sonda tuyp-óskem) - dep aiqaylady. Yaghni, meni alalady.

Advokat: Sizding densaulyghynyz nasharlady ma?

Roza: Meni tútqyndap, azaptaghannan song dәm sezu qabiletimnen aiyryldym, odan song tәbetimdi joghalttym. Osylay eki aptadan astam jalghasty. Úiqym qashyp, ýnemi jýregim ainydy. Men tipti ózime qol júmsaghym da keldi, biraq ózimdi tejedim. Jaghym qarysyp qalyp, ony kýshpen ajyratugha tura keldi. Sonday-aq, mening asqazanym men býiregimning sozylmaly syrqattary, mastopatiyam bar» (http://old.abai.kz/content/zhanaozen-isi-tergeushilerdin-tesili-azaptau).

«Soghan oray sottalushylardyng biri prokurorlargha: «Sender adamdardy ayamaysyndar!» - dep, tergeu kezinde prokuror Sydyqov oghan tek psihologiyalyq qysym jasap qana qoymay, dene azabyn da qoldanghanyn aityp, sudiyadan ony sot zalynan alastaudy ótingen sәtte, Sydyqov oghan: «Shyqshy beri!» - dep aiqaylaghan. Álbette, onyng múnday oghash, ozbyr әri dóreki qylyghy zalda ýlken narazylyq tudyryp, júrtshylyq arasynan: «Mýmkin, sender bizdi birden ata salarsyndar?! Bizding bar qúnymyz bir million tenge ghoy!» - dep ashyna sóilegen dauystar estilgen» (http://old.abai.kz/node/13085).

Abai.kz aqparattyq portalynda «Janózen isi» degen taqyryppen jalghasyp jatqan Jasaral Quanyshәlinning reportajdaryn ýzbey oqyp otyrghan oqyrman poliyseylerdin, tergeushiler men prokurorlardyn, ÚQK qyzmetkerlerining jogharyda dәiek ýshin alghan joldardan ózge de súmdyqtaryna kóz jetkizude. Jalghyz Janaózende deysiz be, jalghandy jalpaghynan jaylaugha bekingen qúqyq qorghaushylardyng zorlyq-zombylyghy tútas Qazaqstandy qan qaqsatyp túr. Tayauda (aldaghy mamyr aiynyng ortasynda bolsa kerek) qarashy júrtty qaraday basynyp,  qan qaqsatqysh qúqyq qorghaushylar jappay attestasiyadan ótpekshi. Attestasiyanyng әngimesi aldymen Mәjilis qabyrghasynda talqylanyp, qoghamdyq úiym jetkeshileri tiyisinshe sóilep baqty. Osy jiyngha qatysyp sóz alghan Ishkister ministrligining búrynghy lauazymdy qyzmetkeri, professor, zang ghylymdarynyng doktory Ysqaqov: «Ke­zin­de ishki ister organdarynda júmys istep jýrgende, bizge  qylmystyq isterding sany boyynsha belgili bir meje-planka belgileytin. Osynday jarystar qúqyq qorghau organdarynyng qyzmet­kerlerin  qú­qyqqa qarsy sharalardy qoldanugha iyter­me­leytin», - dep shynyn aitty. Búl endi búra tartyp búltarugha keltirmeytin shyndyq, jәne moyyndalghan shyndyq. Óitkeni bizde qúqyq qorghau organdarynyng opyryp istegen júmysynyng kórsetkishine  qylmystyng aldyn alu sharalary jatpaydy, qylmystyng shúghyl ashylyp, qylmyskerding sottalghany jatady. Janaózendegi jappay jazalau -- sol kórsetkish quudyn, nәtiyjege jetudin, jogharynyng tapsyrmasyn jospardan tys, asyra oryndaudyng bir mysaly. Sovettik milisiya men tergeu oryndary, KGB 1986 jylghy Jeltoqsan kóterilisinde  qalay qimyldasa, qazaqstandyq polisiya, prokuratura, ÚQK Janaózen oqighasynda kóne mektepten kórgenderin aina qatesiz qaytalap, taghy da masqara boluda.

Qazaqstannyn  qúqyq qorghau organdary (QQO) osy kýnge deyin qay zamanda, qanday qoghamda ómir sýrip jatqandaryn jaqsy aiyra almaytyngha úqsaydy. Nege deseniz, QQO kenselerindegi is qaghazdary әli kýnge sovettik stildegi siresken tilde - orys tilinde jazylady;

QQO kenselerining tórinde qazaq-orysty qan qaqsatqan, zamanynda «temir Feliks» atanyp, GPU-di basqarghan seldir saqal, sýiir iyek, qu sheke Dzerjinskiyding ýlkeytilgen suretteri әspettelip ilinip túr;

Qazaqstandyq qúqyq qorghaushylardyng qylmysty izdestiru, tergeu amaldary da sovettik milisiya mektebining dәstýrinde qalyp qoyghan: kýdiktini azaptau, úryp-soghu, qorlau, qorqytu, jala jabu, t.b.

Ilgeridegi milisiyadan polisiyamyzdyng jalghyz aiyrmashylyghy jemqorlyq jolgha qoyylyp, denesin may basqan, kóteni auyr, qaryny qabaqtay, beti tabaqtay, sauaty tómen jigitter forma kiyip aldy.

Sonymen, attestasiya jayyna oralayyq. Mәjilistegi jiynda qoghamdyq úiym jetekshileri men deputattardyng qaysibiri polisiyamyzdyng jalaqysy janbaghysqa jetpeytindigin, sondyqtan da olardyng arandary tolmay jýrgenin aityp aqtaugha tyrysty. Poliyseylerding kóbinde baspana joq kórinedi. Júmystary bolsada auyr. Rasynda solay. Jalpy júrt zәrezap bolyp qalghan song qúqyq qorghaushylar turaly jaghymsyz sózderdi kóp aitady, biraq búlardyng arasynda da azamattar bar, kәsiby mamandar da azdyq etpeydi. Áytkenmende, ortanyng oinynan shyghu, ortanyng tәrtibinen ketip onashalanu olar ýshin onay emes, sondyqtan bәrine ýnsiz kónedi. Sóitip, «qúpiya qamaqtardy» kezip, «konspirasiyalyq pәterlerde» tógilgen kóz jastaryn kórip jýre beredi. Jýre almasa, kónbese, ketedi.

Byltyr gazetter «qazaqstandyq polisiya «zang atymen» sóileytin boldy» dep jarysa jazyp, jamyray aqparat taratqan edi. «Zang atymen» sóileytin poliysey  kýdiktini ústaghanda ózining aty-jónin, lauazymy men shenin aityp, qyzmettik kuәligin kórstip kýdiktige shaghymdanugha, qorghaushy jaldaugha qúqyghy baryn týsindirui tiyis bolatyn. Beyne kinodaghy amerikandyq polisiey sekildi  Búl  talap «Ishki ister organdary turaly» jana Zang jobasynda da kórsetilgen edi. Biraq, ainalasyndaghy adamdardy qylmysker nemese qylymys jasaugha bara jatqan kýdikti retinde ghana tanityn polisiyamyzdyng «poshymy» sol bayaghy qalpynan aughan joq. Attestasiyanyng da qúqyq qorghaushylar arasyn jemqorlar men  qorqaulardan ada eterine senu qiyn. Ol ýshin aldymen polsiya soyylyna sýiengen jýie, qoghamdyq sana, halyq pen zannyng arasyndaghy qarym-qatynas, Ishki ister organdary­nyng qyzmetin baghalaudyn  kriy­te­riyleri týbegeyli ózgerui kerek shyghar. Sol kezde bәlkim, «milisanyn» tileui de ózgerui mýmkin.

«Abay-aqparat»