اۋىلىمىزدا «دومالاق شال» اتانىپ كەتكەن قانابەك دەيتىن قاريا «مولدا مەن ءمىليسانىڭ تىلەۋى جامان» دەپ وتىرۋشى ەدى كوزىن ەجىرەيتىپ. اقساقالدىڭ زامانىنا قاراي ادامىنىڭ ىڭعايىن باعىپ اتەيزممەن اينالىسقان دانەڭەسى جوق، قىلمىس جاساپ اباقتى كورگەندە پەندە ەمەس، بىراق، ايتەۋىر مولدا مەن سوۆەت ميليتسياسىنا كوزقاراسى الگىندەي بولاتىن.  اڭگىمەمىز اياق استى ءدىني سيپات الىپ كەتپەس ءۇشىن مولدامىزدى قويا تۇرىپ، «ءمىليسا» تۋرالى ماسەلەگە كوشەيىك.

اۋىلىمىزدا «دومالاق شال» اتانىپ كەتكەن قانابەك دەيتىن قاريا «مولدا مەن ءمىليسانىڭ تىلەۋى جامان» دەپ وتىرۋشى ەدى كوزىن ەجىرەيتىپ. اقساقالدىڭ زامانىنا قاراي ادامىنىڭ ىڭعايىن باعىپ اتەيزممەن اينالىسقان دانەڭەسى جوق، قىلمىس جاساپ اباقتى كورگەندە پەندە ەمەس، بىراق، ايتەۋىر مولدا مەن سوۆەت ميليتسياسىنا كوزقاراسى الگىندەي بولاتىن.  اڭگىمەمىز اياق استى ءدىني سيپات الىپ كەتپەس ءۇشىن مولدامىزدى قويا تۇرىپ، «ءمىليسا» تۋرالى ماسەلەگە كوشەيىك.

ءبىزدىڭ ميليتسيامىز 2002 جىلدان بەرى «پوليتسيا» اتانىپ كەلەدى. ميليتسيا سوۆەت وكىمەتىنىڭ كەزىندە قۇرىلعان قۇرىلىم. ول كوممۋنيستەر بيلىگىن بارىنشا قاتال تارتىپپەن قالىپتاستىرىپ، قىلىشىنىڭ قىنابىن قانعا تولتىردى. كرەمل اسپان استىنداعى جۇرتتىڭ جارتىسىن الىپ، ءامىرىن جۇرگىزىپ باستاعاندا  ميليتسيا ارقىلى ءوز ۇستەمدىگىن ەسەلەي ءتۇستى. ءسويتىپ بۇرىنعى سوتسياليستىك ەلدەر: بولگاريا، رۋمىنيا، پولشا، يۋگوسلاۆيا، ماڭعوليا، ت.ب. ميليتسيانىڭ باقىلاۋىندا بولدى. ميليتسيا قازاقستاندى دا اياۋسىز ەزىپ، بىلگەنىنشە بيلەپ توستەدى. تەلپەگىنىڭ شەكەلىگىنە قىزىل جولاق تارتىپ، يىعىنا قىزىل پوگون تاققان، شىمقاي سۇر كيىمدى ءتۇسى سۋىق، سۇپ-سۇر ادامدار ساۋ ەتە قالعاندا جۇرەگى ءدىر ەتپەيتىن قازاق سوۆەت زامانىندا كەمدە كەم ەدى. سول سۋىق ءتۇستى ادامداردىڭ بەت-اۋزىنىڭ بوياۋى قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن جاريالاپ، جاڭا دۇنيەنىڭ جارىعىن كورگەنىمەن ەش وزگەرە قويعان جوق. ءتارتىپ ساقشىسى (ميليتسيا) وزىنە وزگەشە مىندەت جۇكتەپ ازاماتتاردىڭ قۇقىعى مەن ازاتتىعىن، دەنساۋلىعى مەن ءومىرىن قورعاۋشى (پوليتسيا) مارتەبەسىن يەلەنگەنىمەن باياعى دورەكى، دوكىر مىنەزىن وزگەرتە المادى. وزگەرتۋ بىلاي تۇرسىن، وركەشتەنە ءتۇستى. سەبەبى، اتى دارداي - پوليتسيا. ءبىزدىڭ بالا كەزىمىزدە كەلىندەردىڭ كەلەلى ءبىر ىسىنە ريزا بولعان كارىلەردىڭ: «وي، شىراعىم-اي، ۇل تاپ!» دەپ القايتىندارىن ەستۋشى ەدىك، قازىر بىردەن «پوليتسەي تاپ» دەيتىن بولىپتى. ۇل ما، قىز با - ءبارىبىر، پوليتسەي بولسا ءبىتتى اكە-شەشەسىن اسىرايدى. ويتكەنى قاي-قاشاننان بيلىك - پوليتسەيدە . اقشا - پوليتسەيدە. ەلدىڭ قۇتىن قاشىرىپ، قورقىتاتىن ايبىن دا  - پوليتسەيدە. ۇرى-قارىمەن جامپەيلەسىپ، جەڭ ۇشىنان جالعاساتىن جىلپوستىق تا - پوليتسەيدە. پوليتسەيىڭىز جول قاراپ، جولاۋشى باققان پوليتسەي بولسا، ءتىپتى كەرەمەت! الاتاياق  مىنا زاماندا اۋلەيەنىڭ اسا تاياعىنان دا قاسيەتتى زاتقا اينالدى. الاتاياق اينالمايدى، اينالسا - اقشا. پوليتسيا قازىر اناۋ-مىناۋ ەمەس، - امەريكا! حالىقارالىق ساياساتتاعى اسىرە بەلسەندىلىگىنە بايلانىستى اقش-تى ساياساتكەرلەر «الەمنىڭ پوليتسياسى» دەيدى. «الەم پوليتسياسىنان» ءبىزدىڭ ءاندىرباي پوليتسيا ەش كەم تۇسپەيدى: الەكەدەي جالانىپ جانىڭا جەتىپ كەلسە، «ءا» دەمەستەن اكەڭدى تانيسىڭ. اكەڭىزدى تانىستىرۋ جۇمىسىن پوليتسيا تەرگەۋ ورىندارىنىڭ بىرىندە جالعاستىرسا ءبىتتىم دەي بەرىڭىز. وكپەڭ ءوشىپ، توبەڭ تەسىك بولىپ ومىردەن وزاسىڭ. تۋمىسىنان قاتىگەز، جازىقسىز جاننىڭ تارتقان ازابىنان ءلاززات تاتاتىن قانىپەزەر، ادام بالاسىمەن ادام تىلىندە سويلەسىپ، ءتۇسىنىسۋ جاراتىلىسىنا جات، قاعىلعان-سوعىلعانداردى، باسقا ەلدى بىلمەيمىز، قازاق پوليتسياسىنا كىرپياز تالعاممەن تاڭداي وتىرىپ جيناعان سياقتى: قايدا قۇلاق تىكسەڭدە «قۇقىق قورعاۋشىلاردىڭ» قورلىعىن ايتىپ زاپىران قۇسقان  جۇرتتىڭ زارىن ەستيسىڭ. وتكەن-كەتكەندى تەرىپ تىزبەي-اق قويالىق، «جاڭاوزەن ىسىنە» قاتىستى كۇدىكتى رەتىندە تۇتقىندالعانداردىڭ  سوزدەرىنە سەنسەك، زارە-يمانىڭ ۇشىپ، ازا بويىڭ قازا بولادى.  قاراڭىز:

«ادۆوكات: جاۋاپ الۋ كەزىندە سىزگە زاڭسىز ادىستەر قولدانىلدى ما؟

روزا: پوليتسياعا مەن ءوزىم باردىم، ودان سوڭ مەنى 2-ءشى ىقشاماۋدانداعى ۇقك-گە الىپ باردى. وندا بىرنەشە ادام بولدى، ال ەرجان ەسىمدى قىزمەتكەر ماعان: «سەندەر بىتتىڭدەر!» - دەدى. مەنىڭ 14 جاسار قىزىم بار ەكەنىن بىلەمىز دەپ قورقىتتى. جاۋاپ الىپ جاتقان كەزدە جەلكە جاعىمداعى ادام اۆتوماتىمەن ارقامدى نۇقىپ تۇردى. بىرەۋى: «قۇلات ونى»، - دەدى. ماعان: «كيىز ۇيلەر مەن «اليانس-بانكتى» ورتەگەن سەنسىڭ، ويتكەنى سەن ودان نەسيە العانسىڭ»، - دەدى. ماعان ادۆوكات بەرمەي قويدى. زالدا مەنىڭ تۋىستارىم مەن تانىستارىم وتىر، سوندىقتان ولاردىڭ ماعان نە ىستەگەنىنىنىڭ ءبارىن ايتا المايمىن، ارلانامىن. بەتىنىڭ تىرتىعى بار رۋسلان دەگەن جىگىت مەنى قورلادى. ول مەنىڭ باسىما پوليەتيلەن پاكەت كيگىزدى، مەن ەسىمنەن تانىپ قالدىم. ءبىر ءتۇپ شاشىمدى جۇلىپ الدى. جاۋاپتاۋ كەزىندە بىرەۋى: «ەگەر ساعان قازاقستان ۇناماسا، تۇركىمەنستانىڭا قايت!» (مەن سوندا تۋىپ-وسكەم) - دەپ ايقايلادى. ياعني، مەنى الالادى.

ادۆوكات: ءسىزدىڭ دەنساۋلىعىڭىز ناشارلادى ما؟

روزا: مەنى تۇتقىنداپ، ازاپتاعاننان سوڭ ءدام سەزۋ قابىلەتىمنەن ايىرىلدىم، ودان سوڭ تابەتىمدى جوعالتتىم. وسىلاي ەكى اپتادان استام جالعاستى. ۇيقىم قاشىپ، ۇنەمى جۇرەگىم اينىدى. مەن ءتىپتى وزىمە قول جۇمساعىم دا كەلدى، بىراق ءوزىمدى تەجەدىم. جاعىم قارىسىپ قالىپ، ونى كۇشپەن اجىراتۋعا تۋرا كەلدى. سونداي-اق، مەنىڭ اسقازانىم مەن بۇيرەگىمنىڭ سوزىلمالى سىرقاتتارى، ماستوپاتيام بار» (http://old.abai.kz/content/zhanaozen-isi-tergeushilerdin-tesili-azaptau).

«سوعان وراي سوتتالۋشىلاردىڭ ءبىرى پروكۋرورلارعا: «سەندەر ادامداردى ايامايسىڭدار!» - دەپ، تەرگەۋ كەزىندە پروكۋرور سىدىقوۆ وعان تەك پسيحولوگيالىق قىسىم جاساپ قانا قويماي، دەنە ازابىن دا قولدانعانىن ايتىپ، سۋديادان ونى سوت زالىنان الاستاۋدى وتىنگەن ساتتە، سىدىقوۆ وعان: «شىقشى بەرى!» - دەپ ايقايلاعان. البەتتە، ونىڭ مۇنداي وعاش، وزبىر ءارى دورەكى قىلىعى زالدا ۇلكەن نارازىلىق تۋدىرىپ، جۇرتشىلىق اراسىنان: «مۇمكىن، سەندەر ءبىزدى بىردەن اتا سالارسىڭدار؟! ءبىزدىڭ بار قۇنىمىز ءبىر ميلليون تەڭگە عوي!» - دەپ اشىنا سويلەگەن داۋىستار ەستىلگەن» (http://old.abai.kz/node/13085).

Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىندا «جاڭوزەن ءىسى» دەگەن تاقىرىپپەن جالعاسىپ جاتقان جاسارال قۋانىشاليننىڭ رەپورتاجدارىن ۇزبەي وقىپ وتىرعان وقىرمان پوليتسەيلەردىڭ، تەرگەۋشىلەر مەن پروكۋرورلاردىڭ، ۇقك قىزمەتكەرلەرىنىڭ جوعارىدا دايەك ءۇشىن العان جولداردان وزگە دە سۇمدىقتارىنا كوز جەتكىزۋدە. جالعىز جاڭاوزەندە دەيسىز بە، جالعاندى جالپاعىنان جايلاۋعا بەكىنگەن قۇقىق قورعاۋشىلاردىڭ زورلىق-زومبىلىعى تۇتاس قازاقستاندى قان قاقساتىپ تۇر. تاياۋدا (الداعى مامىر ايىنىڭ ورتاسىندا بولسا كەرەك) قاراشى جۇرتتى قاراداي باسىنىپ،  قان قاقساتقىش قۇقىق قورعاۋشىلار جاپپاي اتتەستاتسيادان وتپەكشى. اتتەستاتسيانىڭ اڭگىمەسى الدىمەن ءماجىلىس قابىرعاسىندا تالقىلانىپ، قوعامدىق ۇيىم جەتكەشىلەرى تيىسىنشە سويلەپ باقتى. وسى جيىنعا قاتىسىپ ءسوز العان ىشكىستەر مينيسترلىگىنىڭ بۇرىنعى لاۋازىمدى قىزمەتكەرى، پروفەسسور، زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ىسقاقوۆ: «كە­زىن­دە ىشكى ىستەر ورگاندارىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەندە، بىزگە  قىلمىستىق ىستەردىڭ سانى بويىنشا بەلگىلى ءبىر مەجە-پلانكا بەلگىلەيتىن. وسىنداي جارىستار قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ قىزمەت­كەرلەرىن  قۇ­قىققا قارسى شارالاردى قولدانۋعا يتەر­مە­لەيتىن»، - دەپ شىنىن ايتتى. بۇل ەندى بۇرا تارتىپ بۇلتارۋعا كەلتىرمەيتىن شىندىق، جانە مويىندالعان شىندىق. ويتكەنى بىزدە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ وپىرىپ ىستەگەن جۇمىسىنىڭ كورسەتكىشىنە  قىلمىستىڭ الدىن الۋ شارالارى جاتپايدى، قىلمىستىڭ شۇعىل اشىلىپ، قىلمىسكەردىڭ سوتتالعانى جاتادى. جاڭاوزەندەگى جاپپاي جازالاۋ -- سول كورسەتكىش قۋدىڭ، ناتيجەگە جەتۋدىڭ، جوعارىنىڭ تاپسىرماسىن جوسپاردان تىس، اسىرا ورىنداۋدىڭ ءبىر مىسالى. سوۆەتتىك ميليتسيا مەن تەرگەۋ ورىندارى، كگب 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىندە  قالاي قيمىلداسا، قازاقستاندىق پوليتسيا، پروكۋراتۋرا، ۇقك جاڭاوزەن وقيعاسىندا كونە مەكتەپتەن كورگەندەرىن اينا قاتەسىز قايتالاپ، تاعى دا ماسقارا بولۋدا.

قازاقستاننىڭ  قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى (ققو) وسى كۇنگە دەيىن قاي زاماندا، قانداي قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندارىن جاقسى ايىرا المايتىنعا ۇقسايدى. نەگە دەسەڭىز، ققو كەڭسەلەرىندەگى ءىس قاعازدارى ءالى كۇنگە سوۆەتتىك ستيلدەگى سىرەسكەن تىلدە - ورىس تىلىندە جازىلادى;

ققو كەڭسەلەرىنىڭ تورىندە قازاق-ورىستى قان قاقساتقان، زامانىندا «تەمىر فەليكس» اتانىپ، گپۋ-ءدى باسقارعان سەلدىر ساقال، ءسۇيىر يەك، قۋ شەكە دزەرجينسكيدىڭ ۇلكەيتىلگەن سۋرەتتەرى اسپەتتەلىپ ءىلىنىپ تۇر;

قازاقستاندىق قۇقىق قورعاۋشىلاردىڭ قىلمىستى ىزدەستىرۋ، تەرگەۋ امالدارى دا سوۆەتتىك ميليتسيا مەكتەبىنىڭ داستۇرىندە قالىپ قويعان: كۇدىكتىنى ازاپتاۋ، ۇرىپ-سوعۋ، قورلاۋ، قورقىتۋ، جالا جابۋ، ت.ب.

ىلگەرىدەگى ميليتسيادان پوليتسيامىزدىڭ جالعىز ايىرماشىلىعى جەمقورلىق جولعا قويىلىپ، دەنەسىن ماي باسقان، كوتەنى اۋىر، قارىنى قاباقتاي، بەتى تاباقتاي، ساۋاتى تومەن جىگىتتەر فورما كيىپ الدى.

سونىمەن، اتتەستاتسيا جايىنا ورالايىق. ماجىلىستەگى جيىندا قوعامدىق ۇيىم جەتەكشىلەرى مەن دەپۋتاتتاردىڭ قايسىبىرى پوليتسيامىزدىڭ جالاقىسى جانباعىسقا جەتپەيتىندىگىن، سوندىقتان دا ولاردىڭ اراندارى تولماي جۇرگەنىن ايتىپ اقتاۋعا تىرىستى. پوليتسەيلەردىڭ كوبىندە باسپانا جوق كورىنەدى. جۇمىستارى بولسادا اۋىر. راسىندا سولاي. جالپى جۇرت زارەزاپ بولىپ قالعان سوڭ قۇقىق قورعاۋشىلار تۋرالى جاعىمسىز سوزدەردى كوپ ايتادى، بىراق بۇلاردىڭ اراسىندا دا ازاماتتار بار، كاسىبي ماماندار دا ازدىق ەتپەيدى. ايتكەنمەندە، ورتانىڭ وينىنان شىعۋ، ورتانىڭ تارتىبىنەن كەتىپ وڭاشالانۋ ولار ءۇشىن وڭاي ەمەس، سوندىقتان بارىنە ءۇنسىز كونەدى. ءسويتىپ، «قۇپيا قاماقتاردى» كەزىپ، «كونسپيراتسيالىق پاتەرلەردە» توگىلگەن كوز جاستارىن كورىپ جۇرە بەرەدى. جۇرە الماسا، كونبەسە، كەتەدى.

بىلتىر گازەتتەر «قازاقستاندىق پوليتسيا «زاڭ اتىمەن» سويلەيتىن بولدى» دەپ جارىسا جازىپ، جامىراي اقپارات تاراتقان ەدى. «زاڭ اتىمەن» سويلەيتىن پوليتسەي  كۇدىكتىنى ۇستاعاندا ءوزiنiڭ اتى-ءجونiن، لاۋازىمى مەن شەنiن ايتىپ، قىزمەتتiك كۋالiگiن كورستىپ كۇدىكتىگە شاعىمدانۋعا، قورعاۋشى جالداۋعا قۇقىعى بارىن ءتۇسiندiرۋi تيiس بولاتىن. بەينە كينوداعى امەريكاندىق پوليتسيەي سەكىلدى  بۇل  تالاپ «Iشكi iستەر ورگاندارى تۋرالى» جاڭا زاڭ جوباسىندا دا كورسەتiلگەن ەدى. بiراق، اينالاسىنداعى ادامداردى قىلمىسكەر نەمەسە قىلىمىس جاساۋعا بارا جاتقان كۇدىكتى رەتىندە عانا تانيتىن پوليتسيامىزدىڭ «پوشىمى» سول باياعى قالپىنان اۋعان جوق. اتتەستاتسيانىڭ دا قۇقىق قورعاۋشىلار اراسىن جەمقورلار مەن  قورقاۋلاردان ادا ەتەرىنە سەنۋ قيىن. ول ءۇشىن الدىمەن پولتسيا سويىلىنا سۇيەنگەن جۇيە، قوعامدىق سانا، حالىق پەن زاڭنىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناس، ىشكى ىستەر ورگاندارى­نىڭ قىزمەتىن باعالاۋدىڭ  كري­تە­ريلەرى تۇبەگەيلى وزگەرۋى كەرەك شىعار. سول كەزدە بالكىم، «ءمىليسانىڭ» تىلەۋى دە وزگەرۋى مۇمكىن.

«اباي-اقپارات»