Býgingi tanda ghalymdardyng arasyndaghy eng dauly mәsele y men u-gha qatysty bolyp otyr. Búl orayda orfografiyalyq top y men u-dyng aldynan estiletin qysang dybysty jazbaghan tiyimdi dese, ghalymdardyng ekinshi bir toby ony jazghan dúrys deydi. Biz búlardyng ekeuine de qosylmaymyz. Óitkeni eki tәsilding de artyqshylyqtaryna qosa kemshilikteri de bar.

Mysaly, birinshi tәsilde tól sózimiz tilimizding zandylyqtaryna qayshy jazylady. Orfografiyalyq top «býginde kiril jazuymyzda da osy tәsildi paydalanyp jýrgen joqpyz ba, ýirenuge onay ghoy» dep, búl kemshilikti aqtaugha tyrysady. Alayda, olargha onay kóringenmen, mektep múghalimderi búl jazu tәsilining sózdi buyngha bólude qiynshylyq keltiretinin aitady. Osy arada kiril jazuynda ol tәsil orys tilinen engen sózderdi ózgerissiz jazu mindetteluine baylanysty eriksiz qabyldanghanyn aita ketken jón. Bolmasa, tól sózding óz zandylyghy boyynsha jazyluy − dau tudyrmaytyn qaghida. Olay bolsa, qazirgi erkimiz ózimizge tiygen shaqta tilimizding zandylyqtaryna qayshy erejege jabysyp airylmay qaluymyz orynsyz.

Endi ekinshi tәsilge kelsek, onda tilimizdegi zandylyqtar tolyqtay saqtalady. Biraq ony qoldanghanda kirme ataular men terminder basqa elderden ózgeshe jazylatyn bolady, al birdey etip jazsaq, ózgeshe oqylatyn bolady. Múnday sózderding latyn әlipbiyin qoldanatyndargha ortaq jazylu dәstýri bar ekenin eskersek, el-elmen sayasi, mәdeni, ghylymy jәne ekonomikalyq qarym-qatynasymyz keng óris alghan qazirgi zamanda olardan tym ózgeshelenuimiz tiyimdi bola qoymaydy. Demek, búl tәsil kirme sózderdi jazugha qolaysyz.

Sonymen sóz bolyp otyrghan eki tәsil de tól sózimiz ben kirme sózderding birin jazugha jarasa, ekinshisine jaramaydy. Olay bolsa, tól sózimizdi tilimizding zandaryna say jazugha da, kirme ataular men terminderdi halyqaralyq dәstýrge say jazugha da mýmkindik beretin jana jazu tәsilin oilastyrghan dúrys.

Múnday tәsildi tabugha bolatynynyng dәleli – biz úsynyp jýrgen myna ereje: y men u-dyng aldynan estiletin qysang dybysty odan bólek buynda túrsa, jazamyz da; onymen bir buynda kelse, jazbaymyz. Mysaly, bi-yik, tú-uys dep aitylatyn sózder biyik, túuys dep; al biy-let, túu-la dep aitylatyn sózder biylet, tula dep jazylady. Búl mysaldardan bizding tәsilimizding tól sózimizdi de, kirme sózdi de jazugha jaramdylyghyn angharugha bolady. Sonday-aq y men u-dyng aldynan estiletin qysang dybystyng odan bólek buynda túrghan-túrmaghany sózdi aitqanda bilinip túratyndyqtan búl erejeni qoldanu da qiyndyq tughyzbaydy. Tәsilimizding ghylymy jaghynan dúrystyghynyng dәlelin jәne dybystardy tanbalau  mәselesin basqa arnayy maqalada sóz etpekshimiz. Sondyqtan búl maqalada osynday tәsilimizding bar ekenin habarlaumen ghana shektelemiz.

Jogharyda sóz bolghan eki tәsildi jaqtaushylar arasyndaghy aitystyng bastalghanyna ghasyrgha juyqtap qalghanyn eskersek, olardyng bir-birin de, basqa tәsildi de moyynday qoyy neghaybyl. Sondyqtan әlipby men emlening mәselesi tezirek sheshilui ýshin oghan jauapty basshylar aitysushy taraptardyng birin jaqtap ketpey, ne birining ekinshisin moyyndauyn bosqa kýtpey, ghalymdardyng aldyna y men u-dy jazudyng biz aityp otyrghanday jana tәsilin izdeu mindetin qoyghany jón dep esepteymiz.

Quantqan Vanov

Abai.kz