بۇگىنگى تاڭدا عالىمداردىڭ اراسىنداعى ەڭ داۋلى ماسەلە ي مەن ۋ-عا قاتىستى بولىپ وتىر. بۇل ورايدا ورفوگرافيالىق توپ ي مەن ۋ-دىڭ الدىنان ەستىلەتىن قىساڭ دىبىستى جازباعان ءتيىمدى دەسە، عالىمداردىڭ ەكىنشى ءبىر توبى ونى جازعان دۇرىس دەيدى. ءبىز بۇلاردىڭ ەكەۋىنە دە قوسىلمايمىز. ويتكەنى ەكى ءتاسىلدىڭ دە ارتىقشىلىقتارىنا قوسا كەمشىلىكتەرى دە بار.

مىسالى، ءبىرىنشى تاسىلدە ءتول ءسوزىمىز ءتىلىمىزدىڭ زاڭدىلىقتارىنا قايشى جازىلادى. ورفوگرافيالىق توپ «بۇگىندە كيريل جازۋىمىزدا دا وسى ءتاسىلدى پايدالانىپ جۇرگەن جوقپىز با، ۇيرەنۋگە وڭاي عوي» دەپ، بۇل كەمشىلىكتى اقتاۋعا تىرىسادى. الايدا، ولارعا وڭاي كورىنگەنمەن، مەكتەپ مۇعالىمدەرى بۇل جازۋ ءتاسىلىنىڭ ءسوزدى بۋىنعا بولۋدە قيىنشىلىق كەلتىرەتىنىن ايتادى. وسى ارادا كيريل جازۋىندا ول ءتاسىل ورىس تىلىنەن ەنگەن سوزدەردى وزگەرىسسىز جازۋ مىندەتتەلۋىنە بايلانىستى ەرىكسىز قابىلدانعانىن ايتا كەتكەن ءجون. بولماسا، ءتول ءسوزدىڭ ءوز زاڭدىلىعى بويىنشا جازىلۋى − داۋ تۋدىرمايتىن قاعيدا. ولاي بولسا، قازىرگى ەركىمىز وزىمىزگە تيگەن شاقتا ءتىلىمىزدىڭ زاڭدىلىقتارىنا قايشى ەرەجەگە جابىسىپ ايرىلماي قالۋىمىز ورىنسىز.

ەندى ەكىنشى تاسىلگە كەلسەك، وندا تىلىمىزدەگى زاڭدىلىقتار تولىقتاي ساقتالادى. بىراق ونى قولدانعاندا كىرمە اتاۋلار مەن تەرميندەر باسقا ەلدەردەن وزگەشە جازىلاتىن بولادى، ال بىردەي ەتىپ جازساق، وزگەشە وقىلاتىن بولادى. مۇنداي سوزدەردىڭ لاتىن ءالىپبيىن قولداناتىندارعا ورتاق جازىلۋ ءداستۇرى بار ەكەنىن ەسكەرسەك، ەل-ەلمەن ساياسي، مادەني، عىلىمي جانە ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناسىمىز كەڭ ءورىس العان قازىرگى زاماندا ولاردان تىم وزگەشەلەنۋىمىز ءتيىمدى بولا قويمايدى. دەمەك، بۇل ءتاسىل كىرمە سوزدەردى جازۋعا قولايسىز.

سونىمەن ءسوز بولىپ وتىرعان ەكى ءتاسىل دە ءتول ءسوزىمىز بەن كىرمە سوزدەردىڭ ءبىرىن جازۋعا جاراسا، ەكىنشىسىنە جارامايدى. ولاي بولسا، ءتول ءسوزىمىزدى ءتىلىمىزدىڭ زاڭدارىنا ساي جازۋعا دا، كىرمە اتاۋلار مەن تەرميندەردى حالىقارالىق داستۇرگە ساي جازۋعا دا مۇمكىندىك بەرەتىن جاڭا جازۋ ءتاسىلىن ويلاستىرعان دۇرىس.

مۇنداي ءتاسىلدى تابۋعا بولاتىنىنىڭ دالەلى – ءبىز ۇسىنىپ جۇرگەن مىنا ەرەجە: ي مەن ۋ-دىڭ الدىنان ەستىلەتىن قىساڭ دىبىستى ودان بولەك بۋىندا تۇرسا، جازامىز دا; ونىمەن ءبىر بۋىندا كەلسە، جازبايمىز. مىسالى، ءبى-يىك، تۇ-ۋىس دەپ ايتىلاتىن سوزدەر بىيىك، تۇۋىس دەپ; ال ءبىي-لەت، تۇۋ-لا دەپ ايتىلاتىن سوزدەر بيلەت، تۋلا دەپ جازىلادى. بۇل مىسالداردان ءبىزدىڭ ءتاسىلىمىزدىڭ ءتول ءسوزىمىزدى دە، كىرمە ءسوزدى دە جازۋعا جارامدىلىعىن اڭعارۋعا بولادى. سونداي-اق ي مەن ۋ-دىڭ الدىنان ەستىلەتىن قىساڭ دىبىستىڭ ودان بولەك بۋىندا تۇرعان-تۇرماعانى ءسوزدى ايتقاندا ءبىلىنىپ تۇراتىندىقتان بۇل ەرەجەنى قولدانۋ دا قيىندىق تۋعىزبايدى. ءتاسىلىمىزدىڭ عىلىمي جاعىنان دۇرىستىعىنىڭ دالەلىن جانە دىبىستاردى تاڭبالاۋ  ماسەلەسىن باسقا ارنايى ماقالادا ءسوز ەتپەكشىمىز. سوندىقتان بۇل ماقالادا وسىنداي ءتاسىلىمىزدىڭ بار ەكەنىن حابارلاۋمەن عانا شەكتەلەمىز.

جوعارىدا ءسوز بولعان ەكى ءتاسىلدى جاقتاۋشىلار اراسىنداعى ايتىستىڭ باستالعانىنا عاسىرعا جۋىقتاپ قالعانىن ەسكەرسەك، ولاردىڭ ءبىر-ءبىرىن دە، باسقا ءتاسىلدى دە مويىنداي قويۋى نەعايبىل. سوندىقتان ءالىپبي مەن ەملەنىڭ ماسەلەسى تەزىرەك شەشىلۋى ءۇشىن وعان جاۋاپتى باسشىلار ايتىسۋشى تاراپتاردىڭ ءبىرىن جاقتاپ كەتپەي، نە ءبىرىنىڭ ەكىنشىسىن مويىنداۋىن بوسقا كۇتپەي، عالىمداردىڭ الدىنا ي مەن ۋ-دى جازۋدىڭ ءبىز ايتىپ وتىرعانداي جاڭا ءتاسىلىن ىزدەۋ مىندەتىن قويعانى ءجون دەپ ەسەپتەيمىز.

قۋانتقان ۆانوۆ

Abai.kz