Júma, 20 Qyrkýiek 2024
Janalyqtar 2584 0 pikir 8 Shilde, 2009 saghat 07:11

Jarqyn Týsipbekúly. Yadrolyq qarusyzdandyrugha japonnyng jigeri jete me?

Ótken ghasyrdyng ortasynda, dәlirek aitqanda, 1957 jyly BÚÚ-nyng janyndaghy atom úiymy negizinde qúrylghan Atom energiyasy jónindegi halyqaralyq agenttikting (MAGATE) basshylyghyna keshe ghana saylau ótti. Ýsh birdey merzim, yaghny 1997 jyldan beri 12 jyl ýzilissiz basqarghan mysyrlyq diplomat Múhammed әl-Baradeiyding ornyna jasyryn dauys beru nәtiyjesinde 62 jastaghy japon mamany Yukiya Amano saylandy. Búl turaly sәl keyinirek.

 

 

Dәrmeni ketken MAGATE

Ótken ghasyrdyng ortasynda, dәlirek aitqanda, 1957 jyly BÚÚ-nyng janyndaghy atom úiymy negizinde qúrylghan Atom energiyasy jónindegi halyqaralyq agenttikting (MAGATE) basshylyghyna keshe ghana saylau ótti. Ýsh birdey merzim, yaghny 1997 jyldan beri 12 jyl ýzilissiz basqarghan mysyrlyq diplomat Múhammed әl-Baradeiyding ornyna jasyryn dauys beru nәtiyjesinde 62 jastaghy japon mamany Yukiya Amano saylandy. Búl turaly sәl keyinirek.

 

 

Dәrmeni ketken MAGATE

Qúramyna 140-tan astam memleket enetin alyp agenttikting halyqaralyq qatynastar jýiesindegi manyzy zor bolghanymen, songhy kezderi orny olqy soghyp túr. Resey, Qytay sekildi әlemdik sayasatta esesi ketip jýrgen beldi oiynshylar BÚÚ men onyng qaramaghyndaghy halyqaralyq organdardy reformalau kerek degendi jii aituda. Osyndayda AQSh-tyng auzyn baqqan BÚÚ-nyng jetegindegi MAGATE-ning beyshara halin sóz etuding ózi artyq. Alyp agenttik osydan alty jyl búryn qaharly Saddam Huseyn elining yadrolyq baghdarlamasy tóniregindegi dau-damaydy retteude qauqarsyzdyq tanytty. Iraktyng asty-ýstin timiskilegen Dj. Bush әkimshiligi MAGATE-ning Evfrat ózenining jaghasynda jappay qyryp-joy qaruy joq degen qorytyndysyna pysqyryp ta qaramady. Nәtiyjesinde Tigr ózenining jaghalauynda soghys ashyldy, qan tógildi. Bir kezdegi airanday úiyghan el qazir kýn sayyn jarylys bolatyn túraqsyz, beybit túrghyndar ýshin qauipti mekenge ainaldy. Al Irannyng yadrolyq baghdarlamasy boyynsha dau-damaydyng tynshityn týri joq. Iran Islam respublikasyndaghy baghdarlama beybit maqsatqa paydalanu ýshin qolgha alynghany turaly aitylsa da, agenttik ókilderi ghylymy túrghyda saraptamalar jýrgizse de, AQSh Irangha shýiliguin dogharar emes. Osylaysha, Aq ýiding ózi qadir tútatyn búrynghy Preziydenti Eyzenhauerding 1953 jyly BÚÚ tribunasynda aitqan «Atom tek beybitshilik ýshin!» úranyn jeke mýddesinin, pasyq pighylynyng astynda qaldyrdy. Mine, osynday sheshushi sәtterde dәrmensizdik tanytqan MAGATE-ning qúr sýlderi qaldy demeske amal joq. Yaghny MAGATE jappay qarusyzdanu, beybitshilikti nasihattau siyaqty negizgi mindetterin atqarmauy bylay túrsyn, halyqaralyq qúzyretin paydalana almauymen de óz bedelin joghaltty.

 

Agenttik Qazaqstangha qaryz

 

Atom energiyasy jónindegi halyqaralyq agenttik Qazaqstannyng aldynda qaryzdar desek, artyq aipaghanymyz bolar. Tәuelsizdikting alghashqy jyldarynda elimiz quattylyghy jaghynan әlemde tórtinshi oryn alatyn yadrolyq arsenalynan erikti týrde bas tartty. Búl qazirgidey qauipti kezende ekining birining qolynan kele bermeytin ýlken jigerlilik. Elbasy Núrsúltan Nazarbaev әlemdegi iri derjavalardyng ózin biyik minberlerde birneshe mәrte qarusyzdanugha shaqyrdy. Juyrdaghy Semeyge jasaghan saparynda Preziydent Qazaqstan yadrolyq qarudan bas tartqan tamyz aiynyng 29-yn dýniyejýzilik yadrolyq qarugha qarsy kýn retinde jariyalau kerektigi jóninde BÚÚ aldyna úsynys jasady. Búl sala boyynsha halyqaralyq qauymdastyq aldynda bedeli zor Qazaqstangha MAGATE óz alghysyn Elbasynyng osy úsynysyn qabyl etu arqyly bildirse iygi.
Múragha qalghan mәsele
Múhammed әl-Baradeiyding 2005 jyly ýshinshi merzimge saylanuyna ýzildi-kesildi qarsy bolghan AQSh-tan Resey men Qytaydyng yqpaly basym bolyp, әl-Baradey ornynda qalghan bolatyn. Al 1945 jyly Hirosima men Nagasakiyde yadrolyq qaruyn synaghan Sem aghay eli ózderin әrkez japon halqynyng aldynda qaryzdar sezinedi. Endeshe, dýnie - kezek. Agenttikke jana basshy Yukiya Amanonyng saylanuy kezdeysoqtyq emes. Irak mәselesi boyynsha esesin jiberip alsa da, Baradey 2005 jyly Nobeli syilyghyn iyelengen-di. Desek te, mysyrlyq diplomat birqatar dauly mәseleni izbasaryna qaldyryp ketti. Kýnshyghys elinen shyqqan әkki diplomattyng aldynda eki ótkir mәsele túr. Birinshisi - Irannyng yadrolyq baghdarlamasy. Ekinshisi - halyqaralyq qauymdastyqqa tәuelsiz Soltýstik Koreya problemasy. Alghashqysy boyynsha Yukiya Amanogha halyqaralyq qauymdastyq dep, qoy terisin jamylghan qasqyrdyng keypindegi AQSh-qa Irannyng baghdarlamasynyng beybit maqsatqa jasalyp otyrghanyn dәleldeu kerek. Óitkeni búl el yadrolyq qarudy taratpau jónindegi kelisimge 1968 jyly qosylyp, 1970 jyly ratifikasiyalaghan bolatyn. Ekinshi bir kýrdeli mәsele - resmy Pheniyan tónireginde bolmaq. Sebebi Kim Ir Senning eli BÚÚ qauipsizdik kenesining talaptaryna qaramastan, 2005 jyldyng aqpanynda yadrolyq qaru qúratyndyghyn ashyq jariyalap, 2006 jyldan bastap údayy yadrolyq synaq ótkizip keledi. Endeshe agenttikting jana basshysynyng aldynda kýrdeli de jauapkershiligi mol mindetterdi sheshu mәselesi túr dep aitugha tolyq negiz bar. Yadrolyq qarudyng zardabyn shegip, nәubet kezenderdi bastan ótkizgen japon últynyng ókili beybitshilik jolynda әlemdik sayasattaghy basty oiynshylardyng qolbalasy bola qoymas degen ýmit te joq emes.

 

 

Jarqyn Týsipbekúly
"Alash ainasy" gazeti 4 shilde 2009 jyl

0 pikir

Ýzdik materialdar

Alashorda

IYdey Alasha y sovremennyy Kazahstan

Kerimsal Jubatkanov 2388