وتكەن عاسىردىڭ ورتاسىندا، دالىرەك ايتقاندا، 1957 جىلى بۇۇ-نىڭ جانىنداعى اتوم ۇيىمى نەگىزىندە قۇرىلعان اتوم ەنەرگياسى جونىندەگى حالىقارالىق اگەنتتىكتىڭ (ماگاتە) باسشىلىعىنا كەشە عانا سايلاۋ ءوتتى. ۇش بىردەي مەرزىم، ياعني 1997 جىلدان بەرى 12 جىل ءۇزىلىسسىز باسقارعان مىسىرلىق ديپلومات مۇحاممەد ءال-بارادەيدىڭ ورنىنا جاسىرىن داۋىس بەرۋ ناتيجەسىندە 62 جاستاعى جاپون مامانى يۋكيا امانو سايلاندى. بۇل تۋرالى ءسال كەيىنىرەك.

دارمەنى كەتكەن ماگاتە

وتكەن عاسىردىڭ ورتاسىندا، دالىرەك ايتقاندا، 1957 جىلى بۇۇ-نىڭ جانىنداعى اتوم ۇيىمى نەگىزىندە قۇرىلعان اتوم ەنەرگياسى جونىندەگى حالىقارالىق اگەنتتىكتىڭ (ماگاتە) باسشىلىعىنا كەشە عانا سايلاۋ ءوتتى. ۇش بىردەي مەرزىم، ياعني 1997 جىلدان بەرى 12 جىل ءۇزىلىسسىز باسقارعان مىسىرلىق ديپلومات مۇحاممەد ءال-بارادەيدىڭ ورنىنا جاسىرىن داۋىس بەرۋ ناتيجەسىندە 62 جاستاعى جاپون مامانى يۋكيا امانو سايلاندى. بۇل تۋرالى ءسال كەيىنىرەك.

دارمەنى كەتكەن ماگاتە

قۇرامىنا 140-تان استام مەملەكەت ەنەتىن الىپ اگەنتتىكتىڭ حالىقارالىق قاتىناستار جۇيەسىندەگى ماڭىزى زور بولعانىمەن، سوڭعى كەزدەرى ورنى ولقى سوعىپ تۇر. رەسەي، قىتاي سەكىلدى الەمدىك ساياساتتا ەسەسى كەتىپ جۇرگەن بەلدى ويىنشىلار بۇۇ مەن ونىڭ قاراماعىنداعى حالىقارالىق ورگانداردى رەفورمالاۋ كەرەك دەگەندى ءجيى ايتۋدا. وسىندايدا اقش-تىڭ اۋزىن باققان بۇۇ-نىڭ جەتەگىندەگى ماگاتە-ءنىڭ بەيشارا ءحالىن ءسوز ەتۋدىڭ ءوزى ارتىق. الىپ اگەنتتىك وسىدان التى جىل بۇرىن قاھارلى ساددام حۋسەين ەلىنىڭ يادرولىق باعدارلاماسى توڭىرەگىندەگى داۋ-دامايدى رەتتەۋدە قاۋقارسىزدىق تانىتتى. يراكتىڭ استى-ءۇستىن تىمىسكىلەگەن دج. بۋش اكىمشىلىگى ماگاتە-ءنىڭ ەۆفرات وزەنىنىڭ جاعاسىندا جاپپاي قىرىپ-جويۋ قارۋى جوق دەگەن قورىتىندىسىنا پىسقىرىپ تا قارامادى. ناتيجەسىندە تيگر وزەنىنىڭ جاعالاۋىندا سوعىس اشىلدى، قان توگىلدى. ءبىر كەزدەگى ايرانداي ۇيىعان ەل قازىر كۇن سايىن جارىلىس بولاتىن تۇراقسىز، بەيبىت تۇرعىندار ءۇشىن قاۋىپتى مەكەنگە اينالدى. ال يراننىڭ يادرولىق باعدارلاماسى بويىنشا داۋ-دامايدىڭ تىنشيتىن ءتۇرى جوق. يران يسلام رەسپۋبليكاسىنداعى باعدارلاما بەيبىت ماقساتقا پايدالانۋ ءۇشىن قولعا الىنعانى تۋرالى ايتىلسا دا، اگەنتتىك وكىلدەرى عىلىمي تۇرعىدا ساراپتامالار جۇرگىزسە دە، اقش يرانعا شۇيلىگۋىن دوعارار ەمەس. وسىلايشا، اق ءۇيدىڭ ءوزى قادىر تۇتاتىن بۇرىنعى پرەزيدەنتى ەيزەنحاۋەردىڭ 1953 جىلى بۇۇ تريبۋناسىندا ايتقان «اتوم تەك بەيبىتشىلىك ءۇشىن!» ۇرانىن جەكە مۇددەسىنىڭ، پاسىق پيعىلىنىڭ استىندا قالدىردى. مىنە، وسىنداي شەشۋشى ساتتەردە دارمەنسىزدىك تانىتقان ماگاتە-ءنىڭ قۇر سۇلدەرى قالدى دەمەسكە امال جوق. ياعني ماگاتە جاپپاي قارۋسىزدانۋ، بەيبىتشىلىكتى ناسيحاتتاۋ سياقتى نەگىزگى مىندەتتەرىن اتقارماۋى بىلاي تۇرسىن، حالىقارالىق قۇزىرەتىن پايدالانا الماۋىمەن دە ءوز بەدەلىن جوعالتتى.

اگەنتتىك قازاقستانعا قارىز

اتوم ەنەرگياسى جونىندەگى حالىقارالىق اگەنتتىك قازاقستاننىڭ الدىندا قارىزدار دەسەك، ارتىق ايپاعانىمىز بولار. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا ەلىمىز قۋاتتىلىعى جاعىنان الەمدە ءتورتىنشى ورىن الاتىن يادرولىق ارسەنالىنان ەرىكتى تۇردە باس تارتتى. بۇل قازىرگىدەي قاۋىپتى كەزەڭدە ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىن ۇلكەن جىگەرلىلىك. ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ الەمدەگى ءىرى دەرجاۆالاردىڭ ءوزىن بيىك مىنبەرلەردە بىرنەشە مارتە قارۋسىزدانۋعا شاقىردى. جۋىرداعى سەمەيگە جاساعان ساپارىندا پرەزيدەنت قازاقستان يادرولىق قارۋدان باس تارتقان تامىز ايىنىڭ 29-ىن دۇنيەجۇزىلىك يادرولىق قارۋعا قارسى كۇن رەتىندە جاريالاۋ كەرەكتىگى جونىندە بۇۇ الدىنا ۇسىنىس جاسادى. بۇل سالا بويىنشا حالىقارالىق قاۋىمداستىق الدىندا بەدەلى زور قازاقستانعا ماگاتە ءوز العىسىن ەلباسىنىڭ وسى ۇسىنىسىن قابىل ەتۋ ارقىلى بىلدىرسە يگى.
مۇراعا قالعان ماسەلە
مۇحاممەد ءال-بارادەيدىڭ 2005 جىلى ءۇشىنشى مەرزىمگە سايلانۋىنا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولعان اقش-تان رەسەي مەن قىتايدىڭ ىقپالى باسىم بولىپ، ءال-بارادەي ورنىندا قالعان بولاتىن. ال 1945 جىلى حيروسيما مەن ناگاساكيدە يادرولىق قارۋىن سىناعان سەم اعاي ەلى وزدەرىن اركەز جاپون حالقىنىڭ الدىندا قارىزدار سەزىنەدى. ەندەشە، دۇنيە - كەزەك. اگەنتتىككە جاڭا باسشى يۋكيا امانونىڭ سايلانۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس. يراك ماسەلەسى بويىنشا ەسەسىن جىبەرىپ السا دا، بارادەي 2005 جىلى نوبەل سىيلىعىن يەلەنگەن-ءدى. دەسەك تە، مىسىرلىق ديپلومات بىرقاتار داۋلى ماسەلەنى ءىزباسارىنا قالدىرىپ كەتتى. كۇنشىعىس ەلىنەن شىققان اككى ديپلوماتتىڭ الدىندا ەكى وتكىر ماسەلە تۇر. ءبىرىنشىسى - يراننىڭ يادرولىق باعدارلاماسى. ەكىنشىسى - حالىقارالىق قاۋىمداستىققا تاۋەلسىز سولتۇستىك كورەيا پروبلەماسى. العاشقىسى بويىنشا يۋكيا امانوعا حالىقارالىق قاۋىمداستىق دەپ، قوي تەرىسىن جامىلعان قاسقىردىڭ كەيپىندەگى اقش-قا يراننىڭ باعدارلاماسىنىڭ بەيبىت ماقساتقا جاسالىپ وتىرعانىن دالەلدەۋ كەرەك. ويتكەنى بۇل ەل يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ جونىندەگى كەلىسىمگە 1968 جىلى قوسىلىپ، 1970 جىلى راتيفيكاتسيالاعان بولاتىن. ەكىنشى ءبىر كۇردەلى ماسەلە - رەسمي پحەنيان توڭىرەگىندە بولماق. سەبەبى كيم ير سەننىڭ ەلى بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ تالاپتارىنا قاراماستان، 2005 جىلدىڭ اقپانىندا يادرولىق قارۋ قۇراتىندىعىن اشىق جاريالاپ، 2006 جىلدان باستاپ ۇدايى يادرولىق سىناق وتكىزىپ كەلەدى. ەندەشە اگەنتتىكتىڭ جاڭا باسشىسىنىڭ الدىندا كۇردەلى دە جاۋاپكەرشىلىگى مول مىندەتتەردى شەشۋ ماسەلەسى تۇر دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار. يادرولىق قارۋدىڭ زاردابىن شەگىپ، ناۋبەت كەزەڭدەردى باستان وتكىزگەن جاپون ۇلتىنىڭ وكىلى بەيبىتشىلىك جولىندا الەمدىك ساياساتتاعى باستى ويىنشىلاردىڭ قولبالاسى بولا قويماس دەگەن ءۇمىت تە جوق ەمەس.

جارقىن تۇسىپبەكۇلى
"الاش ايناسى" گازەتى 4 شىلدە 2009 جىل