... Aqannyng maydangha alghash jyry shyghyp, әdebiyet, sayasat jolynda jol bastaghan kunderi bәrimizding de esimizde. Keshegi kýni oqushy bolyp, sonyng tәrbiyesinde jýrgen kýnderimizdi kóz aldymyzga elestetedi. Aqannyng qazaq oqushysynyng oiy men pikirin tәrbiyelegen zamanynan bir ay úzaghamyz joq. Keshegi kýnderge sheyin bәrimiz de jeteginde kelgenbiz. Qalamynan tughan ósiyeti, ýlgisi әli esimizden ketken joq. Patsha zamanyndaghy ýkimettik әr zorlyqqa qarsy salghan úrany, oiymyzgha sinirgen pikiri әli kýnge deyin ýirenip qalghan besigimizdey kózimizge jyly úshyraydy, qúlaghymyzga jayly tiyedi.

«Qazaq» gazetining sýtin emip ósken bir buyn osy kýnde pikir-bilim jolynda búghanasy bekip, is maydanyna shyghyp otyrsa, keyingi jas buyn Aqang salghan órnekti bilip, Aqang ashqan mektepti oqyp shyqqaly tabaldyryghyn jana attap, ishine jana kirip jatyr. Aqannyng búl istegen qyzmeti - qazaqtyng úzyn tarihymen jalghasyp ketetin qyzmet, istegen isimen ózine ornatylghan eskertkish - mәngilik eskertkish.

Qazaq jastarynyng ardaqty tәrbiyeshisi Aqang sóilegende mening esime «Qazaq» gazetining әuenderi týsedi. Biz ol kýnde mektep ishinde jýrgen bala edik. Biraq patsha sayasaty temir búghauday moyyngha batyp, qazaq júrtyn әlsiretip, «kedeydi shalapqa mas qylyp, baydy qymyzgha mas qylyp», eldigin joghaltyp bara jatqanyn túmandy oimen sezushi edik.

M.Áuezovting búl sózderi «Aqannyng elu jyldyq toyy» degen maqalasynan (1923) yqshamdalyp berilip otyr.

Kómeski jauy qazaqtyng besiktegi balasynyng kózine de elestegendey edi.Sol uaqyttarda «Qazaq» gazetining betinen anda-sanda oqyp otyrghan әserli anyq sózder qauipting pishinin aiqyn qylyp kórsetip, mekteptegi jas balalardyng sezimin týzu jolgha bettetkendey bolushy edi. Jas buynnyng jana tuyp kele jatqan әlsiz oiyn «jol múndalap», jetegine alyp bara jatqanday bayqalushy edi. Mekteptegi sabaghyn oqymaytyn bala «Kazaq» gazetin kórgen jerde qadalyp túryp qalatyn.

Bóten qalada qyr esine týsip, elin oilap jýrgen balagha «Qazaq» gazeti auylynan kelgen sәlemdemedey bolatyn, el basyna kelgen bәlening atyn bilmey, tusin tanymasa da, eli mingen espesi joq qayyqty tenizding ishinde jyljytyp bara jatqan jel men quyynnyng bar ekenin oqyp jurgen bala da sezetugyn. Qazaqtyng enkeygen kәri, enbektegen jasyna tugelimen oy tusirip, ólim uyqysynan oyatyp, jansyz denesine qan jugirtip, kuzgi tannyng salqyn jelindey shiryqtyrgan, etek-jenin jigyzgan «Qazaq» gazeti bolatyn. Ol gazetting jany kim edi? Ishindegi qajymaytyn qayrat, kemimeytin ekpin kimning ekpini edi? Ol ekpin, úiyqtaghan qazaqty aiqaylap oyatugha zaman erik bermegen son, masa bolyp qalay yzyndap oyatamyn dep, úzaq beynetti moynyna mindet qylyp alghan Aqannyng ekpini bolatyn...

1905 jyly Qarqaralyda Aqanmen basqa biraz oqyghandar bas qosyp, kindik ýkimetke qazaq halqynyng atynan petisiya (aryz-tilek) jibergen. Ol petisiyadaghy atalghan ýlken sózder: birinshi - jer mәselesi. Qazaqtyng jerin aludy toqtatyp, pereselenderdi jibermeudi súraghan. Ekinshi - qazaq júrtyna zemstvo berudi súraghan. Ýshinshi - otarshyldardan orys qylmaq sayasatynan qútylu ýshin, ol kýnning qúraly barlyq músylman júrtynyng qosyluynda bolghandyqtan, qazaq júrtyn muftiyge qaratudy súraghan. Petisiyadaghy tilek qylghan iri mәseleler osy. Ol kýndegi oy oilaghan qazaq bala-synyng dertti mәselesi osylar bolghandyqtan, Aqandar bastaghan iske qyr qazaghynyng ishinde tileules kisiler kóp shyqqan, kópshilikting oyanuyna sebepshi bolghan.

Sol jyldardan keyin bas qosqan jiynda, jazysqan hatta, onashada bolghan әngimede el qamy, el múny degen sózder Aqannyng auzynan ketpeytin sózi bolghan. Elshildik úranyn salyp, agitasiyanyng audanyn keneytip, el ishine armandy sózderin jaya bastaghan. Sol jyldardyng ishinde belgili «Qyryq mysal» jazylghan. Qalyng qazaq júrtynyng alghashqy estigen tónkeris ruhyndaghy sózi «Qyryq mysal» bolatyn...

Semeyde segiz ay abaqtyda otyrghan son, bir jarym jylgha (administrativnyy ssylkagha) aidalu retimen Orynborgha kelgen. Orynborda sol túrghan jyldarynda әuelgi niyet qylghan betinen tayynbay, búrynghydan ashyraq, kýshtirek tilmen «Masany» jazghan. Qazaq oqushysyna estilgen ekinshi elshildik úrany «Masa» bolatyn...

Aqang songhy jyldardaghy uaqytynyng bәrin qazaqtyng mektebine saryp qylyp, istegen isi de, jazghan jazuy da jalghyz soghan arnalghan. Sondyqtan búrynghy uaqyttaghy jas buynnyng әlsiz oiyn terbetken, jýrekke jyly, tәtti ólenderin songhy jyldarda esite almay jýrmiz.

Biraq Aqannyng búrynghy aitqan sózin әli qazaq balasy úmytqan joq, ólenindegi belgili saryn әli eskirgen joq. Áli kýnge qazaq dalasynyng kushti saryny bolyp, Arqanyng qonyr jelimen birge esip shalqyp jatyr. Búdan on-on bes jyl búryn:

Alashtyng ýmbetining bәri mәlim,

Kim qaldy tarazygha tartylmaghan, -

dep Aqang aitsa, biz de osy kýnde sony aitamyz. Aynalyp kelip tarazygha tartylghan, synnan ótken dep Aqannyng ghana ardaqty atyn ataymyz. Odan basqa jalpaq elding synyna tolyp, meyirin qandyrghan kisileri sanauly.

Aqang ashqan qazaq mektebi, Aqang týrlegen ana tili, Aqang salghan әdebiyettegi elshildik úran - «Qyryq mysal», «Masa», «Qazaq» gazetining 1916 jyldaghy qan jylaghan qazaq balasyna istegen enbegi, óner-bilim, sayasat jolyndaghy qajymaghan qayraty, biz úmytsaq ta, tarih úmytpaytyn ister bolatyn.

Ony júrttyng bәri de biledi. Búnyng shyndyghyna eshkim de daulaspaydy. Aqana bizding aitatyn sózimiz: Aqang - enbegi janghan jannyng biri. Istegen isining jemisi - artynan kele jatqan jastar. Onyng arty Aqang mektebine tizilip kirip jatqan jas buyn. Jana ósip kele jatqan qazaq әdebiyeti Aqandy ózining basshysy dep sanaydy.

1923 j.

Adebiet.kz caytynan alyndy