... اقاڭنىڭ مايدانعا العاش جىرى شىعىپ، ادەبيەت، ساياسات جولىندا جول باستاعان كۋندەرى ءبارىمىزدىڭ دە ەسىمىزدە. كەشەگى كۇنى وقۋشى بولىپ، سونىڭ تاربيەسىندە جۇرگەن كۇندەرىمىزدى كوز الدىمىزگا ەلەستەتەدى. اقاڭنىڭ قازاق وقۋشىسىنىڭ ويى مەن پىكىرىن تاربيەلەگەن زامانىنان ءبىر اي ۇزاعامىز جوق. كەشەگى كۇندەرگە شەيىن ءبارىمىز دە جەتەگىندە كەلگەنبىز. قالامىنان تۋعان وسيەتى، ۇلگىسى ءالى ەسىمىزدەن كەتكەن جوق. پاتشا زامانىنداعى ۇكىمەتتىك ءار زورلىققا قارسى سالعان ۇرانى، ويىمىزعا سىڭىرگەن پىكىرى ءالى كۇنگە دەيىن ۇيرەنىپ قالعان بەسىگىمىزدەي كوزىمىزگە جىلى ۇشىرايدى، قۇلاعىمىزگا جايلى تيەدى.

«قازاق» گازەتىنىڭ ءسۇتىن ەمىپ وسكەن ءبىر بۋىن وسى كۇندە پىكىر-ءبىلىم جولىندا بۇعاناسى بەكىپ، ءىس مايدانىنا شىعىپ وتىرسا، كەيىنگى جاس بۋىن اقاڭ سالعان ورنەكتى ءبىلىپ، اقاڭ اشقان مەكتەپتى وقىپ شىققالى تابالدىرىعىن جاڭا اتتاپ، ىشىنە جاڭا كىرىپ جاتىر. اقاڭنىڭ بۇل ىستەگەن قىزمەتى - قازاقتىڭ ۇزىن تاريحىمەن جالعاسىپ كەتەتىن قىزمەت، ىستەگەن ىسىمەن وزىنە ورناتىلعان ەسكەرتكىش - ماڭگىلىك ەسكەرتكىش.

قازاق جاستارىنىڭ ارداقتى تاربيەشىسى اقاڭ سويلەگەندە مەنىڭ ەسىمە «قازاق» گازەتىنىڭ اۋەندەرى تۇسەدى. ءبىز ول كۇندە مەكتەپ ىشىندە جۇرگەن بالا ەدىك. بىراق پاتشا ساياساتى تەمىر بۇعاۋداي مويىنعا باتىپ، قازاق جۇرتىن السىرەتىپ، «كەدەيدى شالاپقا ماس قىلىپ، بايدى قىمىزعا ماس قىلىپ»، ەلدىگىن جوعالتىپ بارا جاتقانىن تۇماندى ويمەن سەزۋشى ەدىك.

م.اۋەزوۆتىڭ بۇل سوزدەرى «اقاڭنىڭ ەلۋ جىلدىق تويى» دەگەن ماقالاسىنان (1923) ىقشامدالىپ بەرىلىپ وتىر.

كومەسكى جاۋى قازاقتىڭ بەسىكتەگى بالاسىنىڭ كوزىنە دە ەلەستەگەندەي ەدى.سول ۋاقىتتاردا «قازاق» گازەتىنىڭ بەتىنەن اندا-ساندا وقىپ وتىرعان اسەرلى انىق سوزدەر قاۋىپتىڭ ءپىشىنىن ايقىن قىلىپ كورسەتىپ، مەكتەپتەگى جاس بالالاردىڭ سەزىمىن ءتۇزۋ جولعا بەتتەتكەندەي بولۋشى ەدى. جاس بۋىننىڭ جاڭا تۋىپ كەلە جاتقان ءالسىز ويىن «جول مۇندالاپ»، جەتەگىنە الىپ بارا جاتقانداي بايقالۋشى ەدى. مەكتەپتەگى ساباعىن وقىمايتىن بالا «كازاق» گازەتىن كورگەن جەردە قادالىپ تۇرىپ قالاتىن.

بوتەن قالادا قىر ەسىنە ءتۇسىپ، ەلىن ويلاپ جۇرگەن بالاعا «قازاق» گازەتى اۋىلىنان كەلگەن سالەمدەمەدەي بولاتىن، ەل باسىنا كەلگەن بالەنىڭ اتىن بىلمەي، ءتۋسىن تانىماسا دا، ەلى مىنگەن ەسپەسى جوق قايىقتى تەڭىزدىڭ ىشىندە جىلجىتىپ بارا جاتقان جەل مەن قۋيىننىڭ بار ەكەنىن وقىپ جۋرگەن بالا دا سەزەتۋگىن. قازاقتىڭ ەڭكەيگەن كارى، ەڭبەكتەگەن جاسىنا تۋگەلىمەن وي ءتۋسىرىپ، ءولىم ۋيقىسىنان وياتىپ، جانسىز دەنەسىنە قان جۋگىرتىپ، كۋزگى تاڭنىڭ سالقىن جەلىندەي شيرىقتىرگان، ەتەك-جەڭىن جيگىزگان «قازاق» گازەتى بولاتىن. ول گازەتتىڭ جانى كىم ەدى؟ ىشىندەگى قاجىمايتىن قايرات، كەمىمەيتىن ەكپىن كىمنىڭ ەكپىنى ەدى؟ ول ەكپىن، ۇيىقتاعان قازاقتى ايقايلاپ وياتۋعا زامان ەرىك بەرمەگەن سوڭ، ماسا بولىپ قالاي ىزىڭداپ وياتامىن دەپ، ۇزاق بەينەتتى موينىنا مىندەت قىلىپ العان اقاڭنىڭ ەكپىنى بولاتىن...

1905 جىلى قارقارالىدا اقاڭمەن باسقا ءبىراز وقىعاندار باس قوسىپ، كىندىك ۇكىمەتكە قازاق حالقىنىڭ اتىنان پەتيتسيا (ارىز-تىلەك) جىبەرگەن. ول پەتيتسياداعى اتالعان ۇلكەن سوزدەر: ءبىرىنشى - جەر ماسەلەسى. قازاقتىڭ جەرىن الۋدى توقتاتىپ، پەرەسەلەندەردى جىبەرمەۋدى سۇراعان. ەكىنشى - قازاق جۇرتىنا زەمستۆو بەرۋدى سۇراعان. ءۇشىنشى - وتارشىلداردان ورىس قىلماق ساياساتىنان قۇتىلۋ ءۇشىن، ول كۇننىڭ قۇرالى بارلىق مۇسىلمان جۇرتىنىڭ قوسىلۋىندا بولعاندىقتان، قازاق جۇرتىن مۋفتيگە قاراتۋدى سۇراعان. پەتيتسياداعى تىلەك قىلعان ءىرى ماسەلەلەر وسى. ول كۇندەگى وي ويلاعان قازاق بالا-سىنىڭ دەرتتى ماسەلەسى وسىلار بولعاندىقتان، اقاڭدار باستاعان ىسكە قىر قازاعىنىڭ ىشىندە تىلەۋلەس كىسىلەر كوپ شىققان، كوپشىلىكتىڭ ويانۋىنا سەبەپشى بولعان.

سول جىلداردان كەيىن باس قوسقان جيىندا، جازىسقان حاتتا، وڭاشادا بولعان اڭگىمەدە ەل قامى، ەل مۇڭى دەگەن سوزدەر اقاڭنىڭ اۋزىنان كەتپەيتىن ءسوزى بولعان. ەلشىلدىك ۇرانىن سالىپ، اگيتاتسيانىڭ اۋدانىن كەڭەيتىپ، ەل ىشىنە ارماندى سوزدەرىن جايا باستاعان. سول جىلداردىڭ ىشىندە بەلگىلى «قىرىق مىسال» جازىلعان. قالىڭ قازاق جۇرتىنىڭ العاشقى ەستىگەن توڭكەرىس رۋحىنداعى ءسوزى «قىرىق مىسال» بولاتىن...

سەمەيدە سەگىز اي اباقتىدا وتىرعان سوڭ، ءبىر جارىم جىلعا (ادمينيستراتيۆنىي سسىلكاعا) ايدالۋ رەتىمەن ورىنبورعا كەلگەن. ورىنبوردا سول تۇرعان جىلدارىندا اۋەلگى نيەت قىلعان بەتىنەن تايىنباي، بۇرىنعىدان اششىراق، كۇشتىرەك تىلمەن «ماسانى» جازعان. قازاق وقۋشىسىنا ەستىلگەن ەكىنشى ەلشىلدىك ۇرانى «ماسا» بولاتىن...

اقاڭ سوڭعى جىلدارداعى ۋاقىتىنىڭ ءبارىن قازاقتىڭ مەكتەبىنە سارىپ قىلىپ، ىستەگەن ءىسى دە، جازعان جازۋى دا جالعىز سوعان ارنالعان. سوندىقتان بۇرىنعى ۋاقىتتاعى جاس بۋىننىڭ ءالسىز ويىن تەربەتكەن، جۇرەككە جىلى، ءتاتتى ولەڭدەرىن سوڭعى جىلداردا ەسىتە الماي ءجۇرمىز.

بىراق اقاڭنىڭ بۇرىنعى ايتقان ءسوزىن ءالى قازاق بالاسى ۇمىتقان جوق، ولەڭىندەگى بەلگىلى سارىن ءالى ەسكىرگەن جوق. ءالى كۇنگە قازاق دالاسىنىڭ كۋشتى سارىنى بولىپ، ارقانىڭ قوڭىر جەلىمەن بىرگە ەسىپ شالقىپ جاتىر. بۇدان ون-ون بەس جىل بۇرىن:

الاشتىڭ ۇمبەتىنىڭ ءبارى ءمالىم،

كىم قالدى تارازىعا تارتىلماعان، -

دەپ اقاڭ ايتسا، ءبىز دە وسى كۇندە سونى ايتامىز. اينالىپ كەلىپ تارازىعا تارتىلعان، سىننان وتكەن دەپ اقاڭنىڭ عانا ارداقتى اتىن اتايمىز. ودان باسقا جالپاق ەلدىڭ سىنىنا تولىپ، مەيىرىن قاندىرعان كىسىلەرى ساناۋلى.

اقاڭ اشقان قازاق مەكتەبى، اقاڭ تۇرلەگەن انا ءتىلى، اقاڭ سالعان ادەبيەتتەگى ەلشىلدىك ۇران - «قىرىق مىسال»، «ماسا»، «قازاق» گازەتىنىڭ 1916 جىلداعى قان جىلاعان قازاق بالاسىنا ىستەگەن ەڭبەگى، ونەر-ءبىلىم، ساياسات جولىنداعى قاجىماعان قايراتى، ءبىز ۇمىتساق تا، تاريح ۇمىتپايتىن ىستەر بولاتىن.

ونى جۇرتتىڭ ءبارى دە بىلەدى. بۇنىڭ شىندىعىنا ەشكىم دە داۋلاسپايدى. اقاڭا ءبىزدىڭ ايتاتىن ءسوزىمىز: اقاڭ - ەڭبەگى جانعان جاننىڭ ءبىرى. ىستەگەن ءىسىنىڭ جەمىسى - ارتىنان كەلە جاتقان جاستار. ونىڭ ارتى اقاڭ مەكتەبىنە ءتىزىلىپ كىرىپ جاتقان جاس بۋىن. جاڭا ءوسىپ كەلە جاتقان قازاق ادەبيەتى اقاڭدى ءوزىنىڭ باسشىسى دەپ سانايدى.

1923 ج.

Adebiet.kz cايتىنان الىندى