19.05.12.
Osy jyldyng 19 sәuirinde Sh. Uәlihanov atyndaghy Tarih jәne etnologiya instituty men Qazaqstan tarihshylarynyng Últtyq Kongresi «Ghylym ordasynda» «Qazaqstan tarihy: zertteu nәtiyjeleri jәne Otan tarihy kóptomdyq Jobasynyng týsaukeseri» atty halyqaralyq ghylymiy-tәjiriybelik konferensiya ótkizdi. Konferensiya qorytyndysy turaly «Ayqyn» gazeti «Qazaq tarihy qayta zerdelenedi» dep quana jazdy. («Ayqyn».№72. 20 sәuir, 2012 j.)

Kóptomdyqtyng atyn «Qazaqstan tarihy» dep alu, taghy da oidan shygharylghan jalghan problemalarmen ainalysugha alyp keleri anyq. Óitkeni kóne dәuirde de, orta ghasyrlarda da «Qazaqstan» bolghan joq. Joq nәrsening tarihy da joq. Sonda bizding tarihshylarymyz nening tarihyn zerttep, nening tarihyn jazyp jýr? Al «Qazaqstan tarihy» degen atpen «Qazaq tarihyn» jazamyz dep oilau, ghylymy túrghydan alghanda eshqanday da syn kótermeytin qarapayym qatelik bolyp tabylady.
Sonymen, birinshiden, Qazaqstan tarih ghylymynyng zertteu obektisin - «Qazaqstan tarihy» dep alu, bizding últtyq mýddemizge de, tarihy taghdyrymyzgha da say kelmeydi. Óitkeni ol últtyng tarihyn emes, memleketting tarihyn zertteu bolyp shyghady. Qazaqtardy qúrghan memleketter emes, memleketterdi qúrghan qazaqtar. Qazaqstandaghy memleket qúrushy birden-bir últ - qazaq últy. Al ózgeleri basqa últtardyng ókilderi, yaghny bizdegi diasporalar. Olardyng últ retindegi tarihy ózderining tarihy otandarynda jan-jaqty zerttelude. Sondyqtan, qazaq tarihy memleketter tarihynyng tininde (konteksinde) emes, memleketter tarihy qazaq tarihynyng tininde (konteksinde) zerttelui tiyis.
Ekinshiden, Qazaq tarihyn - «Otan tarihy» dep alu da dúrys emes. Ol birinshiden, syrttaghy 5 milliongha juyq qazaqtardy tughan tarihynan óz qolymyzben aiyru degen sóz. Mysaly, taghdyrdyng tәlkegimen Qytayda ómir sýrip jatqan 2 milliongha juyq qandastarymyzdyng Otany - QHR. Óitkeni olardyng kóbi sonda dýniyege kelip, sonda ósti. Sol siyaqty basqalarynyng da óz Otandary bar. Ekinshiden, Qazaq tarihy - dýniyening qay týpkirinde jýrmesin ózin qazaqpyn dep sanaytyn azamattardyng bәrining de ortaq tarihy. Demek, ol Qazaq tili siyaqty dýniyejýzi qazaqtarynyng basyn biriktirip túratyn manyzdy faktorlardyng biri.
Ýshinshiden, Qazaqstan tarih ghylymynyng aldynda túrghan basty teoriyalyq-metodologiyalyq problemalar men negizgi mindetterdi túnghysh Preziydentimiz N.Á.Nazarbaev ózining «Tarih tolqynynda» atty enbeginde tariyhqa da, tarih ghylymyna da tereng taldau jasau arqyly búdan birneshe jyl búryn kórsete bilgen. Jete ýnilip, Preziydent kitabyn den qoyyp oqyghan oqyrmandar da, zertteushiler de, elimizdegi tarih ghylymynyng aldynda túrghan kóptegen teoriyalyq-metodologiyalyq problemalardyng sol kitapta aiqyndalghanyn bayqar edi. Mysaly, Elbasy últtyq tarihymyzdyng sanaly týrde búrmalanghandyghy turaly aita kele: «Ádilettikke des berer bolsaq, bizding aldymyzda tól tarihymyzdy qalpyna keltirip, onyng jetistigi men kemshiligin, jenisteri men jenilisterin barsha shyndyghymen kórsetu mindeti túr» dep bizdegi tarih ghylymynyng basty baghytyn aiqyndasa Tarih tolqynynda. 40 b./, tarihtyng últtyq iydeyany qalyptastyrudaghy sheshushi róli turaly: «Últtyq iydeyanyng qalyptasuy ózimizding tól tarihymyzdy janasha úghynu negizinde ghana mýmkin bolady...últtyq tarihty jiyrma birinshi ghasyrdyng ólshemderi shenberinde úghynu últtyq iydeyany tújyrymdaudyng alghashqy qadamy bolyp tabylady» - deydi. Demek, kóptomdyqtyng atyn «Qazaq tarihy» dep alyp, atyna say mazmúnyn tolyqtyru Preziydent sayasatyn iske asyru degen sóz. Al ol tarihshylardyng tikeley mindeti bolyp tabylady.
Tórtinshiden, ózderining últtyq tarihyn kәsipqoylyq dengeyde jazu isi kóptegen elderde búryn da bolghan býgin de bar. Mysaly, ótken ghasyrdyng 70- jyldarynda, yaghny kenes ókimetining kezinde-aq tәjikter «Tadjiki» degen irgeli enbek jazsa, óz tәuelsizdigin alghan últtar týgil Resey qúramynda qalyp qoyghan tatarlar Tatarstan Respublikasy GhA tarih institutynyng dayyndauymen «Istoriya tatar s drevneyshih vremen v semy tomah» degen atpen 7 tomnan túratyn irgeli enbekti jaryqqa shygharyp ta ýlgerdi. Óz últynyng tarihyn qalay jazghany turaly tatar tarihshysy Damir Ishanov ózining «Nasionalinaya istoriya y ee prinsipy» degen maqalasynda: «Istorii neobhodimo razrabatyvati kak nasionalinui istorii, otrajaishui nashy sobstvennye, t.e. nasionalinye interesy... Prejnee polojenie tatarskoy istoricheskoy nauki, kotorui mojno oharakterizovati kak jestkui privyazannosti k russkoy istoriografii, pravilinee bylo by kvalifisirovati kak kolonizasii nashey sobstvennoy istoriy s storony imperskogo sentra» - deydi. Tatar tarihshysynyng búl aitqandarynyng bizding tarihymyzgha qatysy joq dep kim aita alady?
Besinshiden, HH ghasyr basynda jazba tarihtyng qajet ekendigin aityp, tughan tarihyna erekshe kónil bólgen Alash ziyalylary da memleket tarihy emes, últ tarihy, qazaq tarihy turaly jazghan. Mysaly, Mirjaqyp Dulatov «Qazaq» gazetining 1913 jylghy 2,3,5,7,9 nómirlerinde «Qazaq tarihy» degen kólemdi maqala jariyalasa, Ahmet Baytúrsynov, «Qazaqtyn» 62-shi nómirinde jariyalanghan «Mektep kerekteri» atty maqalasynda «Qazaq bastauysh mektebinde ýiretiletin bilimder mynalar: oqu, jazu, din, últ tili, últ tarihy» - dep, atap aitqan. Tarihymyz turaly qazaq tilinde túnghysh tasqa basylyp shyqqan Shәkәrim Qúdayberdiúlynyng kitaby «Qazaq-qyrghyz hәm handar shejiresi» dep atalghandyghy belgili. Demek, qazaq tarihyn zerttep, kóptomdy «Qazaq tarihyn» jariyalau Alash ziyalylarynyng kóksegen armanynyng oryndaluy bolar edi.
Altynshydan, Mәskeuding de, KOKP-nyng da qúldyghynan qútylghanymyzben «Qazaqstan tarihyn» zertteuden aiyrylmauymyzdyng da óz obektivti jәne subektivti sebepteri bar. Ol patsha ýkimeti bastap, kenes ókimeti asa belsendilikpen jýrgizgen otarlau sayasaty saldarynda elimizde qalyptasqan realidy jaghdaymen jәne qoghamymyzda ómir sýrip jatqan әleumettik toptar men sol әleumettik toptardyng mýddesin kózdegen zertteushi-subektermen, qazaq tarihshylarynyng psihologiyasymen, olardyng kәsiby dayyndyghymen, yaghny әleumettik-subektivtilik faktorlarmen baylanysty.
Birinshiden, jerlesterimizding imperiyalyq pighyldan aiyryla qoymaghan belgili bir toby ózderining qazaq jerinde ómir sýrip jatqandyqtaryn, sol halyqtyng tilin, tarihyn biluleri kerektigin moyyndaghylary kelmeydi. Sondyqtan sol toptan shyqqan tarihshylar ýshin bet-beynesi belgisiz, bәrine de ortaq, qanday derekterge sýienip jazsang da, qay tilde jazsang da bola beretin «Qazaqstan tarihy» turaly jazghan tiyimdi. Ekinshiden, belgili bir әleumettik toptyng ókili bolyp tabylatyn, qazaq tarihshylarynyng bir bóligi óz tilinde oqy da, jaza da bilmeydi. Demek, tuma tól derekterimizdi derek kózderi retinde paydalana da almaydy. Sondyqtan, olar da «Qazaqstan tarihy» turaly orys tilinde payda bolghan derekter negizinde, sol tilde enbekter jazyp, ghylymy ataq-dәrejelerge ie boldy jәne ie boluda. Olardyng týsiniginde ghylym tek orys tilinde ghana damuy mýmkin. Ýshinshiden, óz tilderinde jaza da, oqy da alatyn qazaq tarihshylyrynyng ózderi de «Qazaq tarihyn» emes, «Qazaqstan tarihyn» zertteuge dayyndalghan jәne dayyndaluda. Sondyqtan olar da týbegeyli psihologiyalyq jәne kәsiby ózgeristerdi qajet etedi.
Osynday, jәne basqa da sebepterge baylanysty biz әli tughan tarihymyzgha, atap aitqanda, «Qazaq tarihyna» bet búra almay kelemiz. Áriyne, qoghamdaghy әr týrli әleumettik toptardyng mýddelerin eskergen jaqsy, biraq ol nege qazaqtardyng últyq mýddesining esebinen jýrgizilui tiyis? «Qazaqstan - últtar dostyghynyng laboratoriyasy» dep dauryghyp jýrip, ózimizding bet-beynemizden, tilimizden, dinimizden, tarihymyzdan t.t. aiyrylyp qala jazdaghanymyz bizge nege sabaq bolmaydy? Dostyq dostyqpen, biraq qazaqtar da óz tarihyn biluge qúqyly. Oghan bizdegi basqa últtardyng ókilderi de týsinistikpen qaraulary kerek.
Jetinshiden, Qazaqstan, yaghny memleket tarihyn zertteu isimen arnayy ainalysyp otyrghan bizde ghylymiy-zertteu instituty da bar. Ol Astana qalasynda ashylghan «Memleket tarihy instituty». «Qazaqstan tarihyn» jazu solardyng mindeti. Al Sh. Uәlihanov atyndaghy tarih jәne etnologiya instituty azamat tarihymen, atap aitqanda qazaq tarihyn zertteu isimen ainalysuy tiyis. Ol sonda ghana óz ornyn aqtay alady. Eger, ol da Qazaqstan tarihyn zertteytin bolsa, onda eki birdey instituttyng ne qajettigi bar?
Áriyne, HHI ghasyr talabyna say ghylymy negizdelgen jýieli de tanymdy tarihymyzdy jazudyng zertteu obektisin anyqtaudan basqa, qúldyq psihologiyadan arylghan, anau ne der eken, mynau ne derek dep eshkimge jaltaqtamaytyn tarihshylardyng jana buyn ókilderin dayyndau, tarihy zertteu metottaryn jetildiru, tarih ghylymyn qazirgi empirikalyq dengeyden teoriyalyq dengeyge kóteru siyaqty kýrdeli komponentteri de bar. Olardyng bәri de bir birine say boluy ýshin Qazaqstannyng tarih ghylymyn týbegeyli qayta qúru qajet. Dayyndalar kóptomdyqtyng atyn «Qazaq tarihy» dep alu osy baghytta jasalynghan alghashqy naqty qadam bolghan bolar edi.

Qambar ATABAEV,
әl-Faraby atyndaghy Qazaq últtyq uniyversiyteti әlem tarihy, tarihnama jәne derektanu
kafedrasynyng professory, tarih ghylymdarynyng doktory,
derektanushy