19.05.12.
وسى جىلدىڭ 19 ساۋىرىندە ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى مەن قازاقستان تاريحشىلارىنىڭ ۇلتتىق كونگرەسى «عىلىم ورداسىندا» «قازاقستان تاريحى: زەرتتەۋ ناتيجەلەرى جانە وتان تاريحى كوپتومدىق جوباسىنىڭ تۇساۋكەسەرى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا وتكىزدى. كونفەرەنتسيا قورىتىندىسى تۋرالى «ايقىن» گازەتى «قازاق تاريحى قايتا زەردەلەنەدى» دەپ قۋانا جازدى. («ايقىن».№72. 20 ءساۋىر، 2012 ج.)

كوپتومدىقتىڭ اتىن «قازاقستان تاريحى» دەپ الۋ، تاعى دا ويدان شىعارىلعان جالعان پروبلەمالارمەن اينالىسۋعا الىپ كەلەرى انىق. ويتكەنى كونە داۋىردە دە، ورتا عاسىرلاردا دا «قازاقستان» بولعان جوق. جوق نارسەنىڭ تاريحى دا جوق. سوندا ءبىزدىڭ تاريحشىلارىمىز نەنىڭ تاريحىن زەرتتەپ، نەنىڭ تاريحىن جازىپ ءجۇر؟ ال «قازاقستان تاريحى» دەگەن اتپەن «قازاق تاريحىن» جازامىز دەپ ويلاۋ، عىلىمي تۇرعىدان العاندا ەشقانداي دا سىن كوتەرمەيتىن قاراپايىم قاتەلىك بولىپ تابىلادى.
سونىمەن، بىرىنشىدەن، قازاقستان تاريح عىلىمىنىڭ زەرتتەۋ وبەكتىسىن - «قازاقستان تاريحى» دەپ الۋ، ءبىزدىڭ ۇلتتىق مۇددەمىزگە دە، تاريحي تاعدىرىمىزعا دا ساي كەلمەيدى. ويتكەنى ول ۇلتتىڭ تاريحىن ەمەس، مەملەكەتتىڭ تاريحىن زەرتتەۋ بولىپ شىعادى. قازاقتاردى قۇرعان مەملەكەتتەر ەمەس، مەملەكەتتەردى قۇرعان قازاقتار. قازاقستانداعى مەملەكەت قۇرۋشى بىردەن-ءبىر ۇلت - قازاق ۇلتى. ال وزگەلەرى باسقا ۇلتتاردىڭ وكىلدەرى، ياعني بىزدەگى دياسپورالار. ولاردىڭ ۇلت رەتىندەگى تاريحى وزدەرىنىڭ تاريحي وتاندارىندا جان-جاقتى زەرتتەلۋدە. سوندىقتان، قازاق تاريحى مەملەكەتتەر تاريحىنىڭ تىنىندە (كونتەكسىندە) ەمەس، مەملەكەتتەر تاريحى قازاق تاريحىنىڭ تىنىندە (كونتەكسىندە) زەرتتەلۋى ءتيىس.
ەكىنشىدەن، قازاق تاريحىن - «وتان تاريحى» دەپ الۋ دا دۇرىس ەمەس. ول بىرىنشىدەن، سىرتتاعى 5 ميلليونعا جۋىق قازاقتاردى تۋعان تاريحىنان ءوز قولىمىزبەن ايىرۋ دەگەن ءسوز. مىسالى، تاعدىردىڭ تالكەگىمەن قىتايدا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان 2 ميلليونعا جۋىق قانداستارىمىزدىڭ وتانى - قحر. ويتكەنى ولاردىڭ كوبى سوندا دۇنيەگە كەلىپ، سوندا ءوستى. سول سياقتى باسقالارىنىڭ دا ءوز وتاندارى بار. ەكىنشىدەن، قازاق تاريحى - دۇنيەنىڭ قاي تۇپكىرىندە جۇرمەسىن ءوزىن قازاقپىن دەپ سانايتىن ازاماتتاردىڭ ءبارىنىڭ دە ورتاق تاريحى. دەمەك، ول قازاق ءتىلى سياقتى دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ تۇراتىن ماڭىزدى فاكتورلاردىڭ ءبىرى.
ۇشىنشىدەن، قازاقستان تاريح عىلىمىنىڭ الدىندا تۇرعان باستى تەوريالىق-مەتودولوگيالىق پروبلەمالار مەن نەگىزگى مىندەتتەردى تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز ن.ءا.نازارباەۆ ءوزىنىڭ «تاريح تولقىنىندا» اتتى ەڭبەگىندە تاريحقا دا، تاريح عىلىمىنا دا تەرەڭ تالداۋ جاساۋ ارقىلى بۇدان بىرنەشە جىل بۇرىن كورسەتە بىلگەن. جەتە ءۇڭىلىپ، پرەزيدەنت كىتابىن دەن قويىپ وقىعان وقىرماندار دا، زەرتتەۋشىلەر دە، ەلىمىزدەگى تاريح عىلىمىنىڭ الدىندا تۇرعان كوپتەگەن تەوريالىق-مەتودولوگيالىق پروبلەمالاردىڭ سول كىتاپتا ايقىندالعانىن بايقار ەدى. مىسالى، ەلباسى ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ سانالى تۇردە بۇرمالانعاندىعى تۋرالى ايتا كەلە: «ادىلەتتىككە دەس بەرەر بولساق، ءبىزدىڭ الدىمىزدا ءتول تاريحىمىزدى قالپىنا كەلتىرىپ، ونىڭ جەتىستىگى مەن كەمشىلىگىن، جەڭىستەرى مەن جەڭىلىستەرىن بارشا شىندىعىمەن كورسەتۋ مىندەتى تۇر» دەپ بىزدەگى تاريح عىلىمىنىڭ باستى باعىتىن ايقىنداسا تاريح تولقىنىندا. 40 ب./, تاريحتىڭ ۇلتتىق يدەيانى قالىپتاستىرۋداعى شەشۋشى ءرولى تۋرالى: «ۇلتتىق يدەيانىڭ قالىپتاسۋى ءوزىمىزدىڭ ءتول تاريحىمىزدى جاڭاشا ۇعىنۋ نەگىزىندە عانا مۇمكىن بولادى...ۇلتتىق تاريحتى جيىرما ءبىرىنشى عاسىردىڭ ولشەمدەرى شەڭبەرىندە ۇعىنۋ ۇلتتىق يدەيانى تۇجىرىمداۋدىڭ العاشقى قادامى بولىپ تابىلادى» - دەيدى. دەمەك، كوپتومدىقتىڭ اتىن «قازاق تاريحى» دەپ الىپ، اتىنا ساي مازمۇنىن تولىقتىرۋ پرەزيدەنت ساياساتىن ىسكە اسىرۋ دەگەن ءسوز. ال ول تاريحشىلاردىڭ تىكەلەي مىندەتى بولىپ تابىلادى.
تورتىنشىدەن، وزدەرىنىڭ ۇلتتىق تاريحىن كاسىپقويلىق دەڭگەيدە جازۋ ءىسى كوپتەگەن ەلدەردە بۇرىن دا بولعان بۇگىن دە بار. مىسالى، وتكەن عاسىردىڭ 70- جىلدارىندا، ياعني كەڭەس وكىمەتىنىڭ كەزىندە-اق تاجىكتەر «تادجيكي» دەگەن ىرگەلى ەڭبەك جازسا، ءوز تاۋەلسىزدىگىن العان ۇلتتار تۇگىل رەسەي قۇرامىندا قالىپ قويعان تاتارلار تاتارستان رەسپۋبليكاسى عا تاريح ينستيتۋتىنىڭ دايىنداۋىمەن «يستوريا تاتار س درەۆنەيشيح ۆرەمەن ۆ سەمي توماح» دەگەن اتپەن 7 تومنان تۇراتىن ىرگەلى ەڭبەكتى جارىققا شىعارىپ تا ۇلگەردى. ءوز ۇلتىنىڭ تاريحىن قالاي جازعانى تۋرالى تاتار تاريحشىسى دامير يسحانوۆ ءوزىنىڭ «ناتسيونالنايا يستوريا ي ەە پرينتسيپى» دەگەن ماقالاسىندا: «يستوريۋ نەوبحوديمو رازراباتىۆات كاك ناتسيونالنۋيۋ يستوريۋ، وتراجايۋششۋيۋ ناشي سوبستۆەننىە، ت.ە. ناتسيونالنىە ينتەرەسى... پرەجنەە پولوجەنيە تاتارسكوي يستوريچەسكوي ناۋكي، كوتورۋيۋ موجنو وحاراكتەريزوۆات كاك جەستكۋيۋ پريۆيازاننوست ك رۋسسكوي يستوريوگرافي، پراۆيلنەە بىلو بى كۆاليفيتسيروۆات كاك كولونيزاتسيۋ ناشەي سوبستۆەننوي يستوري س ستورونى يمپەرسكوگو تسەنترا» - دەيدى. تاتار تاريحشىسىنىڭ بۇل ايتقاندارىنىڭ ءبىزدىڭ تاريحىمىزعا قاتىسى جوق دەپ كىم ايتا الادى؟
بەسىنشىدەن، حح عاسىر باسىندا جازبا تاريحتىڭ قاجەت ەكەندىگىن ايتىپ، تۋعان تاريحىنا ەرەكشە كوڭىل بولگەن الاش زيالىلارى دا مەملەكەت تاريحى ەمەس، ۇلت تاريحى، قازاق تاريحى تۋرالى جازعان. مىسالى، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ «قازاق» گازەتىنىڭ 1913 جىلعى 2,3,5,7,9 نومىرلەرىندە «قازاق تاريحى» دەگەن كولەمدى ماقالا جاريالاسا، احمەت بايتۇرسىنوۆ، «قازاقتىڭ» 62-ءشى نومىرىندە جاريالانعان «مەكتەپ كەرەكتەرى» اتتى ماقالاسىندا «قازاق باستاۋىش مەكتەبىندە ۇيرەتىلەتىن بىلىمدەر مىنالار: وقۋ، جازۋ، ءدىن، ۇلت ءتىلى، ۇلت تاريحى» - دەپ، اتاپ ايتقان. تاريحىمىز تۋرالى قازاق تىلىندە تۇڭعىش تاسقا باسىلىپ شىققان شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ كىتابى «قازاق-قىرعىز ءھام حاندار شەجىرەسى» دەپ اتالعاندىعى بەلگىلى. دەمەك، قازاق تاريحىن زەرتتەپ، كوپتومدى «قازاق تاريحىن» جاريالاۋ الاش زيالىلارىنىڭ كوكسەگەن ارمانىنىڭ ورىندالۋى بولار ەدى.
التىنشىدان، ماسكەۋدىڭ دە، كوكپ-نىڭ دا قۇلدىعىنان قۇتىلعانىمىزبەن «قازاقستان تاريحىن» زەرتتەۋدەن ايىرىلماۋىمىزدىڭ دا ءوز وبەكتيۆتى جانە سۋبەكتيۆتى سەبەپتەرى بار. ول پاتشا ۇكىمەتى باستاپ، كەڭەس وكىمەتى اسا بەلسەندىلىكپەن جۇرگىزگەن وتارلاۋ ساياساتى سالدارىندا ەلىمىزدە قالىپتاسقان رەالدى جاعدايمەن جانە قوعامىمىزدا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان الەۋمەتتىك توپتار مەن سول الەۋمەتتىك توپتاردىڭ مۇددەسىن كوزدەگەن زەرتتەۋشى-سۋبەكتەرمەن، قازاق تاريحشىلارىنىڭ پسيحولوگياسىمەن، ولاردىڭ كاسىبي دايىندىعىمەن، ياعني الەۋمەتتىك-سۋبەكتيۆتىلىك فاكتورلارمەن بايلانىستى.
بىرىنشىدەن، جەرلەستەرىمىزدىڭ يمپەريالىق پيعىلدان ايىرىلا قويماعان بەلگىلى ءبىر توبى وزدەرىنىڭ قازاق جەرىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندىقتارىن، سول حالىقتىڭ ءتىلىن، تاريحىن بىلۋلەرى كەرەكتىگىن مويىنداعىلارى كەلمەيدى. سوندىقتان سول توپتان شىققان تاريحشىلار ءۇشىن بەت-بەينەسى بەلگىسىز، بارىنە دە ورتاق، قانداي دەرەكتەرگە سۇيەنىپ جازساڭ دا، قاي تىلدە جازساڭ دا بولا بەرەتىن «قازاقستان تاريحى» تۋرالى جازعان ءتيىمدى. ەكىنشىدەن، بەلگىلى ءبىر الەۋمەتتىك توپتىڭ وكىلى بولىپ تابىلاتىن، قازاق تاريحشىلارىنىڭ ءبىر بولىگى ءوز تىلىندە وقي دا، جازا دا بىلمەيدى. دەمەك، تۋما ءتول دەرەكتەرىمىزدى دەرەك كوزدەرى رەتىندە پايدالانا دا المايدى. سوندىقتان، ولار دا «قازاقستان تاريحى» تۋرالى ورىس تىلىندە پايدا بولعان دەرەكتەر نەگىزىندە، سول تىلدە ەڭبەكتەر جازىپ، عىلىمي اتاق-دارەجەلەرگە يە بولدى جانە يە بولۋدا. ولاردىڭ تۇسىنىگىندە عىلىم تەك ورىس تىلىندە عانا دامۋى مۇمكىن. ۇشىنشىدەن، ءوز تىلدەرىندە جازا دا، وقي دا الاتىن قازاق تاريحشىلىرىنىڭ وزدەرى دە «قازاق تاريحىن» ەمەس، «قازاقستان تاريحىن» زەرتتەۋگە دايىندالعان جانە دايىندالۋدا. سوندىقتان ولار دا تۇبەگەيلى پسيحولوگيالىق جانە كاسىبي وزگەرىستەردى قاجەت ەتەدى.
وسىنداي، جانە باسقا دا سەبەپتەرگە بايلانىستى ءبىز ءالى تۋعان تاريحىمىزعا، اتاپ ايتقاندا، «قازاق تاريحىنا» بەت بۇرا الماي كەلەمىز. ارينە، قوعامداعى ءار ءتۇرلى الەۋمەتتىك توپتاردىڭ مۇددەلەرىن ەسكەرگەن جاقسى، بىراق ول نەگە قازاقتاردىڭ ۇلتىق مۇددەسىنىڭ ەسەبىنەن جۇرگىزىلۋى ءتيىس؟ «قازاقستان - ۇلتتار دوستىعىنىڭ لابوراتورياسى» دەپ داۋرىعىپ ءجۇرىپ، ءوزىمىزدىڭ بەت-بەينەمىزدەن، تىلىمىزدەن، دىنىمىزدەن، تاريحىمىزدان ت.ت. ايىرىلىپ قالا جازداعانىمىز بىزگە نەگە ساباق بولمايدى؟ دوستىق دوستىقپەن، بىراق قازاقتار دا ءوز تاريحىن بىلۋگە قۇقىلى. وعان بىزدەگى باسقا ۇلتتاردىڭ وكىلدەرى دە تۇسىنىستىكپەن قاراۋلارى كەرەك.
جەتىنشىدەن، قازاقستان، ياعني مەملەكەت تاريحىن زەرتتەۋ ىسىمەن ارنايى اينالىسىپ وتىرعان بىزدە عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى دا بار. ول استانا قالاسىندا اشىلعان «مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتى». «قازاقستان تاريحىن» جازۋ سولاردىڭ مىندەتى. ال ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى ازامات تاريحىمەن، اتاپ ايتقاندا قازاق تاريحىن زەرتتەۋ ىسىمەن اينالىسۋى ءتيىس. ول سوندا عانا ءوز ورنىن اقتاي الادى. ەگەر، ول دا قازاقستان تاريحىن زەرتتەيتىن بولسا، وندا ەكى بىردەي ينستيتۋتتىڭ نە قاجەتتىگى بار؟
ارينە، ءححى عاسىر تالابىنا ساي عىلىمي نەگىزدەلگەن جۇيەلى دە تانىمدى تاريحىمىزدى جازۋدىڭ زەرتتەۋ وبەكتىسىن انىقتاۋدان باسقا، قۇلدىق پسيحولوگيادان ارىلعان، اناۋ نە دەر ەكەن، مىناۋ نە دەرەك دەپ ەشكىمگە جالتاقتامايتىن تاريحشىلاردىڭ جاڭا بۋىن وكىلدەرىن دايىنداۋ، تاريحي زەرتتەۋ مەتوتتارىن جەتىلدىرۋ، تاريح عىلىمىن قازىرگى ەمپيريكالىق دەڭگەيدەن تەوريالىق دەڭگەيگە كوتەرۋ سياقتى كۇردەلى كومپونەنتتەرى دە بار. ولاردىڭ ءبارى دە ءبىر بىرىنە ساي بولۋى ءۇشىن قازاقستاننىڭ تاريح عىلىمىن تۇبەگەيلى قايتا قۇرۋ قاجەت. دايىندالار كوپتومدىقتىڭ اتىن «قازاق تاريحى» دەپ الۋ وسى باعىتتا جاسالىنعان العاشقى ناقتى قادام بولعان بولار ەدى.

قامبار اتاباەۆ،
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى الەم تاريحى، تاريحناما جانە دەرەكتانۋ
كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،
دەرەكتانۋشى