EKINShI BÓLIM

TARTYSTA

I

Qúdiretti tergeushim, ótirik qossam tas tóbemnen úrynyz!

Tas jol qúrylysy mekemesi bizdi arba jiberip aldyrdy. Qonaqqa arnalghan jatyn ýiine ornalastyq. Kiyip shyqqan kónterli qara etik pen kónetoz saqshy sarylarymyz forym jaghynan osy mekeme qyzmetkerlerining kiyinu dәstýrine ýilesetindigine quanyp edik. Sonda da týrmeden shyqqanymyzdy badyraytyp, әigilep túratyny tez bayqaldy. Mekeme bastyghynan arbakeshterine deyin, әlgi keseldi kiltshisine, salpynshaqty jalpaq belbeu buynady eken. Qolynan keletin auqattylary tipti joghary dәrejeli ofiyser bolyp kórinuge bar kýshin salatyn kórinedi; bastyqtary men búghaltyrlary týgel sap-sary ala, soghys maydanynan osy mekemening múqtajy ýshin ghana kelgen qyran qolbasshy forymmen qoqilana, gomindang generaldarymen jana ghana alysa týsip alyp soqqanday alqyna jýredi eken. Al, biz, osylardyng qolyna týsken soghys tútqyny tәrizimen kelippiz.

- Alasapyranovtarymen bәstessek Don Kihottaryna úqsap ketermiz, shyraghym, - dep Quat búrynghysynday ezuin qúlaghyna jetkize jymidy, - qolymyzgha aqsha týsse de búlay kiyinu úyat bolar!

- IYә, biz qalalyq mekemesining emes, taudaghy bólimshesining qyzmetkerimiz ghoy, bizge osy da bolady, - dep kýrsindim, - әsirese men solay kiyinsem, myna appaq shashymmen tym aqymaq shal bolyp kóriner edim. Qúday saqtasyn!

EKINShI BÓLIM

TARTYSTA

I

Qúdiretti tergeushim, ótirik qossam tas tóbemnen úrynyz!

Tas jol qúrylysy mekemesi bizdi arba jiberip aldyrdy. Qonaqqa arnalghan jatyn ýiine ornalastyq. Kiyip shyqqan kónterli qara etik pen kónetoz saqshy sarylarymyz forym jaghynan osy mekeme qyzmetkerlerining kiyinu dәstýrine ýilesetindigine quanyp edik. Sonda da týrmeden shyqqanymyzdy badyraytyp, әigilep túratyny tez bayqaldy. Mekeme bastyghynan arbakeshterine deyin, әlgi keseldi kiltshisine, salpynshaqty jalpaq belbeu buynady eken. Qolynan keletin auqattylary tipti joghary dәrejeli ofiyser bolyp kórinuge bar kýshin salatyn kórinedi; bastyqtary men búghaltyrlary týgel sap-sary ala, soghys maydanynan osy mekemening múqtajy ýshin ghana kelgen qyran qolbasshy forymmen qoqilana, gomindang generaldarymen jana ghana alysa týsip alyp soqqanday alqyna jýredi eken. Al, biz, osylardyng qolyna týsken soghys tútqyny tәrizimen kelippiz.

- Alasapyranovtarymen bәstessek Don Kihottaryna úqsap ketermiz, shyraghym, - dep Quat búrynghysynday ezuin qúlaghyna jetkize jymidy, - qolymyzgha aqsha týsse de búlay kiyinu úyat bolar!

- IYә, biz qalalyq mekemesining emes, taudaghy bólimshesining qyzmetkerimiz ghoy, bizge osy da bolady, - dep kýrsindim, - әsirese men solay kiyinsem, myna appaq shashymmen tym aqymaq shal bolyp kóriner edim. Qúday saqtasyn!

Mekeme bastyghynyng «punktterinnen arba kelgenshe dem alyndar» degen sózi boyynsha, juynyp tazaryp, ýige hat saldyq. Densaulyghy qalypty Quat kóshege shyghyp tamashalaudy, boy jazudy ansady da, men jatudy ghana kóksep túratyn boldym. Kóz júmsam-aq Núriyashpen «aymalasamyn»,  onyng balghyn denesi balqytyp jibergendey bolady, «qúshaqtasyp әn salamyz», «qosyla kýlip», «qosyla jylasamyz»... Biraq songhy tragediyasyn oilamauym abzal ghoy, búl kezenge jetkende óz ýiime «kele qoyamyn»; әkemning tizesin «jastana qoyamyn», «qúlynym» dey me, kýshigim dey me, әiteuir, janyn jaynamaz ete iyilip, ainalyp-ýiriledi de otyrady.

Osynday «qyzyqty kinolardy» qiyalmen kóre jatyp, keshke jaqyn qaqpa aldyna shyghamyn. Bosaghadaghy otyrghyshqa otyryp alyp, kósheden ersili-qarsyly ótip jatqan adamdargha qaraymyn. Keshki salqynda ótetinderding kóbi aldy-arty birdey bylqyldaghan aq baltyr «qyzdar» bolady. Olargha әldeqanday sezimmen qaramasang da sol bylqyldaqtary týisiginning ghana kózine týrtip qalghanday, eriksiz qaratady. Kóbi perirotka. Búlardyng әsirese gomindang ofiyserlerinen qalghandary qazir tipti qútyryp alghanyn, endi últtyq armiya ofiyserlerin aulaytyndyqtaryn estiymin. Jay әskerge әli de selsoqtau qaraytyn siyaqty.

«Oy, shiykinim-ay, dýniyening bar oty óshse de, endi senderden jylu súrasam-au» deymin ishimnen.

Ýlken kósheden kele jatqan úzyn boyly, qyzyl kýreng úighyr jigit maghan búrylyp kelip, sәlem berdi.  Qyrylghan saqal-múrtyna qaraghanda menen ýlken kórinse de, «aq shashymnyng abyroyy shyghar» degen oimen sәlemin ala saldym. Jeni týruli qonyr shaqpaq kóilegine jay ghana beldik buynyp shapkysyn kótere kuinen osy qalanyng alasapyranovtarynan aulaghyraq jigiti ekeni ghana bayqalghanday, aq súry Yusup Qasymgha shyrayy da, sәlem berui de úqsamaydy. Anyra qarap amandasqan maghan shyramytqan belgi de kórsetpey:

- Osy mekemede Shәueshekten kelgen jigitter bar ma? -dedi. Sonda tanydym:

- Yusup Qasymbysyng ei!?

- Bighabil, senbisin? - dedi ol qúshaqtasa kettik. - Bighabil deuge eshqanday faktym joq qoy... dostym, dostym... qalay bolyp ketkensin?! - dep ol shashymdy týiile sylaghanda, kózimnen jas parlay jónelip edi, kóshede túrghandyghymyz esime tez týse tiylyp, jatyn ýiime jetektedim:

- Qalay bolyp ketkenim-úzaq sóz. Bizding múnda kelgenimizdi ózing qalay estidin?!

- Osy mekeme arbakeshi bizge irgeles kórshi edi, sodan estidim....

Ekeuimiz iyen ýide kezek qaudyrlasyp otyrghanymyzda Quat kelip saudyrlasty. Ekeuimizdi ýiine bastay jóneldi Yusup Qasym.

- Býgin beysenbi, erteng demalys. Keninen sóileseyik! ... Qúdaygha shýkir, jeksenbini quyp shyqtyq. Músylman bolghan song araqty úly júma kýni ishetin bolghanbyz! -dep qarqylday kýldi.

ysuptyng ýii Qazan mәlisinde eken. Kishkene ghana aulasyn alma, órik aghashtarymen toltyryp qoyyp, eki bólmeli alasa ýide otyrypty. Balasynan kýni búryn estigen siyaqty, kәri ata-anasy bizdi qaudyraqtay qarsy aldy. Anasy ibamen ghana iyilip amandasyp, shәy dayyndyghyna jýgirdi de, әkesi qos qolyn bir-aq úsynyp amandasyp, tór ýiding esigin ashyp kirgizdi. Mening әkemshe mәipektey jýgirip, mol qara kiyizding ýstine jinishke tór kórpesin de jayyp jiberdi. Bizdi  otyrghyzghan song ózi de jýginip otyra sala qol jayyp dúgha qyldy. Úighyrdyng búl dәstýrinen biz de qalyspay bet sipasyp, «allahy akbar» aitysqanymyzda Yusup kýlip jiberdi de, әkesi elemegensy týregelip jýre berdi.

- Ákeng mening әkeme úqsaydy eken, - dep kýrsindim men, - seni de yqtiyaryna qoya bergen siyaqty.

- Úldan jalghyzbyn, sondyqtan meni erkeletedi. Qyzdary kóp edi, olar azaya beretin halyq qoy, qazir bireui-aq qaldy. Ákem qazanshy ústa bolsa da, qyzdar men ýkimetterding alman-salyq, bәjisi basyp, túrmys qiynshylyghynan bas kótere almay qalyp edi. Endi bir jyldyng ishinde-aq jasaryp alypty. Bizding búl ýkimet kedey kәsipshilerden bәji almaydy eken. Onyng ýstine men kelip bastauysh mektepke múghalim bolghan son, boldy degen osy dep jýr. Qazir meni ýilendiru ýshin әure, - dep Yusup kýlip edi.

- Saqalyndy kýnde qyrghanynnan qinalatyn shyghar? - degen Quattyng sózine auyz ýiden ata-anasy kýldi. Sózimizdi tyndasa jýripti. Dastarqan әkelip jayghan Yusup shәugimdi de ózi әkelip shәy qoydy.

- Al, sóileshi! - dedi maldasyn maghan búryla qúryp alyp, - airylysqanymyzgha bir jyl bolypty, sodan bastap sóileshi!

- Múny sóileuge qazir Quattyng ghana kýshi jetedi. Aldymen ózing osy kóp qazangha qalay jetip alghanyndy sóile.

- Ýrimjiden úzyn qara shekpen shapan satyp aldym da, iyghyma saldym. Onan song kenirdegim jyrtylghansha naqsha* aitudan basqa qiynshylyq bolmady. Sauandaghy tuystarymdy tapqansha aityppyn. Sol jerde jattym da, gomindang sherikteri Sauannan óte qashqanda, azat lýkshek** beynesimen beri jyljy berdim. Beket sayyn lýkshek dostar tabyla berdi. Múnda kelgen song әkem lýkshek ýkimettegi jaman lýkshekterding bәrin toygha shaqyrdy. Olar «mýbәrәk bolsynnan» basqa sóz aitpady, zang qyzmetine ornalastyrmaq bolyp edi, oghan kónbey, múghalim bolyp aldym. Onyng sebebin erteng ózdering kóresinder...

Quat soza kýrsinip alyp, sóiley bastaghanda Yusup Qasym tósek astynan bir qúmyra sharap pen stakandaryn  shygharyp edi. Qaryndasy amandasa kirip, aldymyzgha basytqylyq sәy qoyyp shyqty...

Alghashynda búrynghy qalpymdy saqtap sharap ishpey qoyghanmyn. Quat Yusuppen qaghystyra otyryp sóilep, mening jasyrarymnyng eshtenesin qoymay jayyp saldy. Maghan Núriyanyng óliminen kelgen ruhy soqqyny sóilegende de Shihanzygha ótkennen songhy mening «u qaytaru» jolyndaghy «batyrlyghym» sóilengende de dastarqan iyesi maghan sharap ishkize almay qoydy. Bedireyip otyryp alyp, tynday bergenmin. Keyin óz týrmemizde esirip auyryp, úrttap qoyghan «qyshqyltym» sóilenip bola bergende Yusup Qasym jylap jiberdi. Esik jaqqa bir qarap qoyyp kózin sýrtti de joyqyn kýshpen bekingendey ernin jymyra biraz kidirip alyp, bәseng ýnmen sóiledi:

- Bal dәmetken jastyq shaqtan qayta-qayta zәr ishipsing dostym. Búl ishken zәrlering bastan-ayaq taptyq zәr ekenin menen kóri jaqsyraq týsinetinindi bilemin. Shovinizmning ózi shyn mәninde taptyq zúlymdyq ekenin maghan da aitushy eding ghoy, odan últtyq kýres jolymen qútylyp edik, endi aldymyzgha tap kýresi mindeti ashyq qoyylyp otyr. Songhy ishken zәrin, ashyqtan-ashyq, taptyq zәr. Tiri bolsang múnyng da uyn qaytara alatynyna senemin... kel, búrynghy shydamdylyqpen kýrese beruimiz ýshin ishelik!

Ómirimde túnghysh ret shyn yqylaspen qúshyrlana ústaghan «ot úrttaghyshty» eki dospen qaghystyryp jiberip, qaghyp saldym. Kýres otyn ishken siyaqtymyn, sózim de lapylday jóneldi bir azdan son. Óshkindegen sayyn әlsin әli qaghystyra otyryp, alau órley bergende, jyndanyp ýidi órtep jibermesin degendey, lagmanmen «kýrgeylep qoyyp» sóilestik. Tang belgi bergenshe aitylmaghan jyr, shertilmegen syr qalmaghan siyaqty.

Tanertengi shәidan song kóshege shyqtyq ta, aldymen suretke týspek boldyq. Adam qaynaghanday sapyrylysyp jatqan bazar ne qily tovarmen jaynap ketipti. Yusup Qasym sony tamashalatqanday beynemen әldeneshe surethanalardan ótkizip bastay berdi. Etik gremdeushi balalardyng bazaryna kirip qalghanymyzdy bir-aq bildim. Bilegin sybanyp alghan ónsheng kýieli qol «aka-akalap», әrqaysysy óz «dýkenine» tartyp, biri qoldan, biri etekten jabysady. «Dýken» degeni otyrghyzyp etik maylaytyn bir-bir oryndyq eken. Yusup Qasym gremderining sapasyn teksere baryp, Quat ekeumizdi ekeuining oryndyghyna otyrghyzdy. «Etiktering gremdelip bolghansha kelemin» dep endi bir kóshege jýgire jónelip edi. Jan qúral asatyn salpynshaghy eng molynan eki belbeu alyp kelgende, betim du ete týsti.

- Oi, mynauyng ne?

- Senderdi qalyptaryna keltiremin, Manas maydanynyng qyran ofiyseri bolghandyqtaryng ótirik pe?

- Ýi, sonda bazardan satyp alyp, bazar ortasynda taghynamyz ba, qoy-qoy, úyat bolady!

- Úyalatyn qyz emessin, soghysqandy qoyyp, gomindangha tas laqtyryp kórmegen keybireulerding polkovnikshe jasanyp jýrgenin kórmedinder me, nesi úyat? Mә, taghynyp al!

- Qoy dosym, múnynmen kelise almaymyn. Myna salpynshaq ilgekterine nemdi ilemin? -dep kýbirledim, gremshiler jaman etigimizdi jaltyratyp shyghardy. Týregelisimizben aqysyn «dýkenderi» ýstine tastay-tastay salghan Yusup Qasym:

- Tym bolmasa suretke týsip alghanymyzsha taghyna túryndarshy, artynan sóileseyik, -dep ótindi. Quat ekeumiz surethanagha kirgen song taghynugha kelisip, qolymyzgha alyp edik, bizge belbeu әperuining mәnisin qoltyqtap jýre týsindirdi, - myna kiyimderinde belbeu bolmasa, plenge* nemese búzyqtyghynan jazalanghan әskerge úqsap qalasyndar! Ondaylardy bizding qúljalyqtar tәlkek qylady. Lýkshek kóp, mensiz jerde úryp ta ketedi, qazir taghynyp alyndarshy!

Quat maghan qarap basyn iyzedi de:

- Olay bolsa alasapyranov bolsaq bolayyq, tayaq jemey, aman ketu kerek shyghar? -dedi.

- Tym bolmasa myna salpynshaqtaryn kesip tastap taghynayynshy! - dep men jan-jaghyma qarap qynjyla ótindim Yusupten. Ol belbeudi qolyna aldy da belime myqtap baylady, meshpetimning etegin tartyp týzep, arqamnan qaghyp qaldy:

- Mine, endi jarasty, aq bas generaldyng dәl ózi boldyn, jýr endi!

Ortalyq ýsh kóshe týiilisindegi ýlken bazardyng kýnshyghys jaghyndaghy mýiisten ainala bergenimizde paranjasyz bazarshylap jýrgen úighyr әielderi tús-túsqa tyrym-tyraqay qasha jóneldi.

- Ói, myna qatyndargha saygeldi tiydi me? -dep Quat anyra qalghanda, Yusup kýlip jiberdi. Bir kempir kýnbatys jaq kóshege qashyp bara jatyp, etpetinen týsken eken. Qarap túra qalghan erkek atauly qarqyldap kýlip jatyr. Jerge eki qolyn tirey enbektep baryp, qalbalaqtay týregelgen kempir etegin búlandata jýgirip baryp, bir qaqpagha kirip ketti. «Ne boldy» desip Yusup Qasymgha búrylyp edik, ol: «saygel әne» degendey kýnshyghys jaq kóshege týiile qarap túr eken. Týp-týzu úzyn kóshede auyzdyghymen alysqan kók qasqa atty bireu qamshysymen bir qaqpany tartyp jiberip aqyrdy. Sózin estimey qaldyq.

- Qaqpa aldyna shyqqan әielderdi tildep túr, - dep tistendi... Yusup Qasym.

- Ne ýshin? Búl kim?

- Kóshege paranja jamylmay shyqqan әielderge ólerdey ósh. Feodalizmnyng qorghaushysy bolyp jýr endi bú lýkshek!

- Búl kim?

- Kórmep pe edinder? «Ghany batyr» degen atyshulyng osy...

Ghany qúiyndata shapty bizge qaray. Bazardaghy bar halyq shetke yghysyp, jaryla qaldy da, jym-jyrttyq ornady. Tas tóselgen keng kóshedegi jalghyz ýn qútyrghan kók qasqanyng tasyry boldy da jalghyz adam - tasyrayghan kók kózdi sary boldy. Basy aq kiyiz qalpaqqa, zor denesi dәl ólshep tigilgen qara kók meshpet-symgha sisa da, kónili kók aspan astyna simay ketkendey asyp-tasyp alypty. Jypyrlaghan qalyng adamdy bazarda at basyn irker emes. Kóshe shetinen qol qusyryp sәlem bergenderge pysqyryp ta qaraghan joq. Qúiyndatyp óte bergende yzaly ýnmen sóilep qalyppyn.

- Ói, myna qútyrghanyn, adam soghyp óltirmey me, ei!?

- Aqyryn, - dedi Yusup Qasym, - qazir atyp ketuden de tayynbaydy búl! Bir balany atymen soghyp óltirgen. Biraq, eshkim qún súray almaydy!

- Marqúm Akbar batyr búdan da deneli bolghan ba eken? - dep súrady Quat.

- Joq, ol kisi orta boyly ghana, iyqty adam bolghan deydi... Búl sodyr sonyng sózin ghana tyndaydy eken, qazir eshkimge baghynbaydy. Múnyng aldynda zang degening nólge ten, tanys adamdary qamalsa, saqshynyng esigin shaqsa da shygharyp әkete beredi eken. Mening zang qyzmetinen qashqan sebebim, qazir osynday zansyzdardyng erekshe kýsheyip túrghandyghynan boldy. Mәselen, osy «batyr» kelip kerisinshe ýkim aitsa, kerildesuge mende ne salauat bar? Újdan azabyn beker tartpay, kýte túrghym keldi...

Sirә, saqshy basqarmasynyng tergeushilik qyzmeti esine týsse kerek, Quat maghan qarap, basyn shayqap-shayqap jiberdi. Men Yusupke súrau tastadym:

- Búl tentegine tek deytin ýkimet bolmaghany ma?

- Búghan qazir eptep sóz tyndata alatyn eki-aq adam bar: biri qazirgi ýkimet bastyghy Álihan tóre; biri bas hatshy atynda tóte istep jýrgen Ahymetjan Qasymi. Álihan da moldalyghymen, dúgha-bata beru әdisimen iyliktiredi. «Shyghys Týrkistan músylman qauymynyng kórer tany ýshin Alla Taghala qaziret ghaligha úqsatyp, erekshe jaratqan qaharmansyn» degendey suayt pәtuasymen balqytady. Ahymetjan oghan ózining tónkeristik úitqy kýshting bastyghy ekenin tanytqan, armiya qolbasshylary týgel ózining serikteri ekenin kórsetken, aqiqat ilimining kýshimen-Marksshyldyghymen qaymyqtyrady. Ol asa bilimdi adam. «tarihta eshqanday jeke batyr jeniske jetken emes, jenis enbekshi halyqtiki. Qaharman degenimiz - sol múhittyng bir ghana tamshysy» dep ashyq sóilep túrady.

- Demek, ýkimet basynda Marksizm ókili bar deshi, jәne «tónkeristik úitqy kýshting bastyghy». Múny shektemey, múnshalyq beybastaq jiberetini qalay?! -dep týiildim men.

- Ahymetjan әpendi qazir gomindanmen kelissózding әuresinde jýr, múrshasy joq, - dep Yusup kýrsindi, - múrshasy bolsa da, dәl qazir tolyq shektey almaytyn jaghday bar. Ýsh-tórt «sauytty» qabattap kiyip alghan búl әperbaqangha oq ótpeydi. Birinshi sauyty - ýkimet qúramyndaghy Álihan tóre bastaghan kertartpalar. Ekinshi sauyty - olardyng uaghyz-nasihatshylary - sharighat jastanghan din iyeleri. Ýshinshi sauyty - baylar. Búl qazir birneshe baydyng kýieu balasy bolyp aldy. «Erekshe jaralghan qaharmangha» qyzyn berip, nәsil alugha qúmar baylar bar. Tipti onday qúmarlyghy joq baylardy da qorqytyp «qúmar» ete alady. Tórtinshi sauyty - baukespe úrylar. Búl aimaqtaghy sodyrlar men úrylar - osynyng mýriyti. Olardy týrmeden suyryp alyp, ýsti-ýstine kóbeytip jatyr. Búlar túrghanda oghan oq óte me?...

Ýsheuimiz osy әngimemen baryp, suretke týstik te, osy әngimemen  baryp kitap dýkenine kirdik. Ýrimjidegi qaranghy kilette jasyryn satylatyn kitaptar búl qalanyng saltanatty dýkenderinde ashyq sórege tizilip, siresip túr eken. Tabylmaytyndyghynan armangha ainalyp ketken ataqty kitaptar kózimdi suyrghanday tartsa da, bәnkemiz - Yusup Qasymnyng kishkentay qapshyghy bolghandyqtan, Lenin men Stalin shygharmalarynan ýsh-tórtin ghana aldym. Tósegimizge sol kitaptardy jastana baryp taghy jattyq.

Erteninde sәskede Yusup Qasym entige jetti.

- Jýrinder, jýrinder... Tez-tez! - dep Quat ekeumizding qolymyzdan tartyp túrghyzdy, - belbeu qayda, taghynyndar! Álihan tóreni kóresinder. Myna belbeusiz kiyimmen kire almaysyzdar!

Belet beldikti búl ret óz erkimizben taghynyp, ere jóneldik. Asygha basyp birneshe qysqa kósheden ainalyp óttik. Qay tús ekenin bilmey qalyppyn, kishileu ghana klubqa jetippiz. Kirsek zal toly adam eken, bir qauym adam oryndyq jetpey týregelip túr. Art jaghyna ala biz de túra qaldyq. Sahnada eki elidey ghana shoqsha qara saqaldy, shaghyn, jaq jútylau túrqy bar, aq súry súlusha kisi sóilep túr eken. Yusup Qasymnyng úzyn iyegimen núsqauyna qaraghanda, bizge aty tónkeristik jarnama betinde alghash kóringen bastyq osy kisi siyaqty.

Ýnining qarlyghynqyrap shyghuynan biz keluden búryn edәuir sóilep tastaghany bayqalady. Sóz mәnisining týbin ynghuyrlaghanday, bar kýshimen yshqynyp, ózbekshe aralastyra úighyrsha sóilep túr. Estigenimiz bizding qúlaghymyzdy da ynghuyrlap týrshiktirdi: «... múnday ziyaly syman jastar edәuir kóp. Namaz oqymaydy, meshitting qayda ekenin de bilmeydi. Shashyna qarasanyz - qytay, tiline qarasanyz - músylman, dili - jahannam týtegi, kenirdeginen temekining iyisi, araqtyng zahary shyghyp túrady. Múndaylardy kim deymiz? Bir sózben aitqanda, búlar - qytaydyng kýnjarasyn jegender. Oqyghany paqat so birdemeni jeuding tәsili ghana... Qansha sóilesek te eshaknyng qúlyqygha tәmbúr shalghandәk* tyndamaydy...» -degeninde estuge shydamym tausyla qalghanday boldy menin.

- Artynan sózge shyghuyma rúqsat eter me eken?! - dep sybyrladym.

- Ne sóilemek edin? - dep Yusup Qasym ýnildi.

- Qay ghasyrda qay qoghamnyng adamyna, qay shanyraqta sóilep túrghanyn bilmeytin búl «kósemge» úqsap esekti auzyma almaymyn ghoy. Qay zamannyng arhivy ekenin sypayy dәlelmen qysqasha týsindirip qana týser edim.

- Yusup Qasym qolymen auzyn basa kýlip jiberdi de, Quat jymiya toytardy.

- Shanyraq meniki, qogham meniki dep sóilep túr ghoy. Olay sóileseng qazir baylatady da, «tozaqtyn» eng týbine jibere salady. Aqymetjandardyng kýshi búghan tolyq jetetin bolghangha deyin tiri qalar ma ekensing әueli!?

- Olay bolsa kettim! Tyndamadym da kórmedim!

Esikten shyghyp jýre berip edim, eki dos artymnan kýle shyqty.

- Dostym, sen asa solshyl bolyp ketken úqsaysyn! - dep kýle kinәlaghan Yusup Qasymgha Quat basqasha pikir aitty.

- Olay emes, týrmedegi auruynan tolyq aiygha almay jýr. Nerv quatynan airylyp qaldy, shydamsyz bolyp ketti.

Búl eki týrli synnyng dúrys jaghyn bayqaghanday boldym da, oilap kóru ýshin jauapsyz qaldyrdym. Biraz kidiristen song anyqtaghym keletin basqa bir mәsele esime týsti:

- Jә, osy Ghany batyrdyng tónkeriske sinirgen enbegi qay-qay soghysta bolghan eken?

- Nylqyda Ákbar batyrdyng basshylyghynda túnghysh kóterilis bastaghan altynyng biri. Onda partizan úiymdastyrushy negizgi orynda Ákbar bolypty.... Ol oilay alatyn basy bar, oqyghan inabatty, ótkir adam eken. Nylqyny azat etkennen keyin, qalay ekeni júmbaq, ol kisi oq tiyip ólip ketipti... Ghanidyng ýlken ýles qosyp, batyrlyq at alghany odan keyin... Búratalany aluda zor qayrat kórsetipti. Ózim degenge janqiyar, jomart, aq kónildigi de bar búl góidin. Jýregi tauday. Biraq, kóniline jaqpay qalghan adamyna bek haramy*.

- IYә, sotanaqy batyrlar ejelden solay bolady ghoy, - dep kýrsindim, - biraq, osynyng shaujaysyz ketui tónkeriske qaterli, ózi egisken jemis aghashyn ózi qiratady әli! Lenin sotqarlardy da tónkeris sabyna tartu qajettiligin kórsete kelip, olardy óz uaqytynda shektemese, solay ziyandaytynyn jazypty.

Quat byrtyqtau súq sausaghyn kórsete jymidy:

- Barlyq bylyqtyng shektelmey jatuy bir-aq mәselede shyraqtarym, kommunistik partiyanyng әshkere úiymy búl jerde qúrylmay jatqandyghynda ghana!

- Átteng dýniye! - dep men tistendim de, Yusup Qasym basyn iyzep-iyzep qaldy:

- Kesheden beri senderge Qúlja jaghdayyn kórsetip, úzaq sóilep kele jatqanym osyny týsindiru ýshin edi, mәsele osynda... tónkeriske jalpylyq jaghynan ishara kórsetip otyratyn úiytqy gruppa bar. Biraq búlardyng biringhay maydangha tartqan jat iydeyadaghylary ózderinen әldeqayda kýshti. Eger armiya ofiyserlerining kópshiligi ózimizden bolmasa tas-talqanymyzdy shygharar edi. Búlardy shekteu ýshin «kóm» aty atalmasa da basqaday atpen tónkeristik kýshti úiym qúrudy tús-tústan talap etuimiz qajet!

- Ahmetjan әpendilerge múnday talap qoyylmaghan ba? - dep týiildim men.

- Qoyylypty. Osy Qúljadan Ábdikerim Apbas basshylyghyndaghy bir top, Tarbaghataydan Dubek basshylyghyndaghy bir top, Altaydan Álmen bastaghan birnesheui búl talapty әldeqashan qoyghan eken. Alghy sheptegi armiyadan búl talapty qoishylar tipti kóp deydi.

- Ne jauap aitypty búghan?

- «Álbatta qúramyz, qazirshe shart-jaghdayy jetpey túr» dep qana qoyypty.

- Jetpedi emes, asyp ta ketti, - dep qynjyldym.

- Osy talapty kóbeytuimiz kerek, joldastar... mening sabaq saghatym jetip qaldy, kettim. Endi erteng kezdesemiz, hayyr!

ysup Qasym osy sózderdi aitty da, jedel basyp jónele berdi. Biz sәuletti belbeuimizdi aghytyp, jan qaltagha tygha sala jatqan jerimizge tarttyq. Tosyp jatqan arbamyz kelgen eken. Búghaltyr bóliminen abansa aqsha súrap alyp, Yusup Qasymgha hat jazyp, arbakesh kórshisine tapsyrdyq ta, tanertenine erte attandyq.

Tekeske aparatyn búrany mol arba jolmen shoqalaqtata otyryp, Ile jaghasyndaghy Jamanty beketine týs aua enkeydik. Tas jol júmysyndaghy qara nópir qalyng tútqyn sol egisten kórindi, sazdy oipannan kóterme jol jasap, ketpen, zәmbil, jalghyz dóngelekti qol arba siyaqty aspaptarmen tozandy aspangha kóterip jatyr. Tútqyndardy qúralmen basqaryp túrghan eshkim kórine qoymady. Sary ayaq tútqyndardyng ózderi de qara alagha, tenbil kókke, boz alagha ainalyp, jendet siqynan airylyp bolghan siyaqty, dóndegi topyraqqa ghana jendettey tiyip, arasha talaydy. Qimyldaryna qaraghanda meylinshe toq ekeni bayqaldy.

Shapkysyn qúlaq shekesine qisyq qondyrghan bireu tútqyndardyng ar jaghyndaghy oqshau dónge atpen shauyp shyqty da, bireulerge bir jerdi qamshysymen núsqay salyp, bizge qaray shauyp týsti.

- Osy joldyng desiyatiniygi*, - dep kýbirledi arbakesh úighyr jigit, - Jýnis deytin qazaq.

Soghys tútqyndaryn júmysqa salyp jýrgen qara múrtty qara qazaqtyng salpynshaqty belbeui men tobylghy sapty qamshysynan basqa eshqanday qúraly joq siyaqty. Bizge tigile qarap iyek qaqty, amandasqany eken.

- Bizge jibergen әlgi qyzmetkerleri osy jigitter me? - dep arbakeshten súrap, atynan týsti de atyn jetektey kele arbagha otyryp, jartylay orysshalay búiyrdy, - no... o**, aida!

Keudesin kere shayqaqtap, tik jýretin, otyzdan asqan búl kisi shekesine qisyq qondyrylghan shapkysymen-aq qalanyng sәnqoy maskýnemi ekenin birden tanytqanday. Symynyng keng balaghy men kónimdi qara etigining qatparlanghan qonyshy qyzyl asyghyna týse júmarlanypty. Shalghysy tegistelip qayshylanghan qara múrty da, qarayyp kebersigen erni de bizden әlde ne dәmetkendey jybyrlap, qyzghylt tartqan qiyq kózi jútyna ýnildi.

- Birdemelering bar ma? - dep múrtynyng astymen ghana kýbirledi bir shaqta. Biz úqpaghanday anyra qarap edik, ong qolyn stakansha quystap alyp, auzyna tónkere isharalady, - qaladan sarqytqa ala shyqqandaryng bar shyghar, býgin myna plenderge júmys kórsetuge shyghyp, sharshap qaldym.

- Ózimiz ishpeushi edik, esimizde bolmapty! -dey saldy Quat. Jýnis endi iri kisi pishinine kelip, kerdie ornyqty:

- Joldau qaghazdaryng qane? -dep súrap,  qaghazdarymyzdy kórip shyqty da, kekirip jiberdi, - maghan telefonda «myqty oqyghan eki búghaltyr jiberdik» dep edi, qane sóiley otyryndar, qaydan oqydyndar, esepshot qaghudy bilesinder me?

- Esepshot kórmegenbiz aghay, - dedi Quat kýlimsirep, - múghalimdik tehnikumda oqydyq. Esepteriniz milliardqa deyin ghana bolsa eshkimge telmirte qoymaspyz.

- Esepshot bilmeytin búghaltyr kakoy* búghaltyr? - dep eki alaqanyn jayghan Jýnis, shýmetayyn oryssha atap jiberdi de artynan kenshilik etkensidi, - no, kerek joq, qazaq jigit ekensinder, istey túryndar, әiteuir aitqangha kónesinder ghoy!

Joldau qaghazymyzdy syrt kóilegining tós qaltasyna júmarlap tygha saldy. Myna múrttyng qol astynda isteuden seskenip, búl punktte dúrysyraq bastyq bar-joqtyghyn bilgim keldi, óz nervim de shiryghyp, shegine jetip túr ghoy:

- Aghay, búl punktinizde neshe qyzmetker bar?

- Jeti qyzmetker bar. Toghyztarau joly da bizge qarasty, men - bastyq. Onda orynbasar desiyatniygimiz bar. Bas tehniygimiz - orys. Eki zaphoz, eki arbakesh júmys istep keledi.

Men bastyq degennen shoshynsaq ta, bas tehnik pen «orynbasar» desiyatniyginen ýmit kýte kelip bir úighyr aulasyna týstik. Sol auladan bir ghana bólmeni jaldap alyp, tamaqty ýy iyesining әieline istetedi eken. Tymyrsyq ystyqtan shóldep kelip, shәigha qanbay ishe berippiz. Bas tehnik te, zaphoz da kórinbedi, Jýnis zeyildiligin jarq etkizdi.

- Ei, jigitter, kýn batyp qaldy, pojalivista**, myna arbakeshpen birge baryp, attargha shóp oryp әkelinder!

Kelisimizben kóringen myna qojayyndyq tóbemizden qoyyp jibergendey. Quat ekeumiz tyjyrynyp qalyp, bir-birimizge jymiya qarastyq. Kele salyp kenirdektesu úyat kórindi. Ózimiz siyaqty «belbeusiz» arbakeshke ere jóneldik. Belbeu taghynbay kelgendigimizding kesirin әlden kórgendeymiz. Sonda da artyn kýtip kóruimiz jón siyaqty.

Sóitip, kýnine ýsh uaqyt shóp oryp әkelip, ýsh uaqyt tamaq ishuden basqa qyzmet kórine qoymady. Arbakesh te júmsaghysh bolyp, búl mindet ekeumizge qalghanday. Esepshi bolamyz dep kelip, shópshi bolghanymyzdyng yzasyna men eki kýn әreng shydap edim. Ýshinshi kýni tanerteng orghan shóbimdi baylay salyp Quatqa tigildim:

- Ei, biz tútqynbyz ba?... «Nerv quatynan airylghan shydamsyz», «solshyl» dep Yusup ekeuing syndamaghan bolsandar, búl mәseleni әldeqashan shesher edim. Endi kinәlamandar, qazir bara salyp-aq sóilesemin!

- Sabyr, sabyr, - dep Quat qarqylday kýldi, - sen sóilesseng nervindi taghy da asqyndyryp alarsyn, men-aq sóileseyin...

Tanertengilik shәidi ýy qojasynyng әieline qyljaqtay iship otyrghan Jýnis bizdi eler emes. Ótken kýnderdegi «shóp әkeldinder me... otyryndar» degen «esirkeui» de joq. Kelip otyra qaldyq. Shәy qúighan әdemishe sary әiel bizding qabaghymyzgha qarap qoyyp, syrtqa shyqty. Jýnisting tanerteng túra salyp kishkene sharaphanadan auyz ashatyn «bir stopkasyn» býgin eki-ýshke jetkizip qaytqany bayqalady. Kózi әlden qyzara qalypty.

- Bas tehnik kelmey me, aghay? - dep súrady Quat.

- Ol taugha jol salynatyn jerdi ólshep kóruge ketken. Ony qaytesin?

- Zaphozdarynyz qayda?

- Ol... Qúljada... ony súrap qaytesin?

- Bizdi qaytpeksinder?

- Qaytkening ne, osylay istep jalaqylaryndy alyp túrsandar bolmady ma?... Tehnikti, tipti esebin dúrys ótkize almay tyrtyndap jatqan zaphozdy súraularyng qalay?... Slushiyte* jigitter, men ne búiyrsam, sony oryndap túrsandar bolghany! Znaesh**, men qan maydan keship, býkil Ileni...

- Sizding bastyq ekeninizdi bilip, óz qyzmet mindetimizdi súrap otyrmyz! - dep Quat ta qatqyldau dauyspen sóiledi, - bizding joldau qaghazymyzdy kórdiniz, arbakeshke kómekshi bolugha, shóp orushylyqqa taghayyndalghan emespiz.

- Qay iske kómek kerek bolsa sony ghana isteysinder, mening bergen qyzmetim osy! Odan joghary mәrtebe kerek bolsa, ol bizde joq.

Quat jataqhanagha qaray tarta jóneldi. Satyp alghan belbeuin baylanyp kelip sóilespek ekenin týsinip, kýlip jiberdim de, yza aralas qarqylday jóneldim.

- Slushiyte brat***, - dedim sonan son, ózinshe bósip tigile sóiledim, - biz ýrimjining araqqa emes, qangha mas gomindanymen soghysyp shyqqanbyz. Myna shash sonymen agharghan. Álgi sóilesip otyrghan jigitiniz - sondaghy óshimizdi Manas maydanynda qaytaryp, bir rota sary ayaqty «jalghyz ózi qyrghan» qaysar soyqan. Senbesen, telefon arqyly Maskalovtan súra, anyqtaghyng kelse, sol maydan shtabynyng sayasi, әskery bólimderinen súra! Biz saghan kelgen әldeqanday búralqy emespiz, negizgi qyzmetimiz - ishki ister basqarmasynyng tergeushiligi, densaulyghymyz kemip ketkendikten ghana osy jaylauly jerding qyzmetin istey túrugha keldik!

Quat belbeuin taghynyp, buynshaghyn esik aldyna qoyyp kirdi:

- Al, nedeysiz bizge, joghary ornynyzdyng búiryghy kereksiz bolsa, Qúljagha baryp sóilesemiz be, osy jerden telefon arqyly sóilesemiz be?

- Senderdi kereksiz dep kim aitty, qazirshe, bastyqtarmen sóileskenshe túra túryndar dedim, qate me? Qay jerde, ne istep kelsender de osy punktke joldanghan song bastyqtaryna baghynularyng kerek. Solay emes pe, znaesh!

- Qúl retinde istete beruinizge kóne almaymyz! Biz plen emespiz, basynbanyz!

- Oi, senderdi «qúl» dep, «plen» dep kim aitty? Myna joldasyng estip otyr ghoy mine, ne degen әperbaqan jigit edin, otyrshy ózin!

- Joq, otyryp ta, shóbindi oryp, tasyp ta boldyq. Qyzmet beresiz be, bermeysiz be, endi sony ghana aitynyz!

- Brateshka*, men senderge qyzmet bermeu jaghynda emespin, esepshot bilmeytindikterine qaramay, qazaq bolghan song bir-birimizding aitqanymyzgha kónermiz dep, qarsy alushylaryng ekenimdi aityp edim ghoy. Eskershi, brateshka! Jýrinder, senbesender kózderinshe sóilesip kóreyin!

Jamantynyng jalghyz kóshesimen shyghysqa qaray biraz jýrip, ózen boyyna keldik te, parommen** ótip, pochta-telegraf bólimshesine bardyq. Jýnis Qúljanyng emes, basqa bir jerding telefonyn aldy. «Shernikov» dep shaqyrtty bireui. «Bas tehniyk» degen orysy ózining bastyghy eken de, ornalastyru jónin sodan súramaq eken. Shernikovpen sóilese ketkende, ózining oryssha biletini de ótirik bolyp, bizben sóileskendegidey ghana «óner» kórsetti:

- Bas mekemening bizge jibergen eki adamy kelgeli ýsh kýn boldy. Búghaltyrlikke joldau qaghaz әkelipti, qalay ornalastyramyz? Harasho, harasho! Oqyghan jigitter eken! - dedi de, telefon trupkasyn alaqanymen basa qoyyp, - úqtyndar ma, qalay tanystyrghanymdy? - dep bizge «jaqsylyghyn» eskertip ótti, - mojna, mojna*, al, óz isiniz qalay?.. No, do svidaniye**! Is bitti! - dep bizdi erte jóneldi bastyghymyz. - Kim dostyq, kim qastyq isteytinin týsinip alyp aitysyndar jigitter, sender әli balasyndar! «Qanday, istey ala ma» dep súraghanynda, kelise almaytyndyqtaryndy, esepshot bilmeytindikterindi bildirsem-aq qolyn bir-aq silter edi. Bastyq men qabyldamasam ol qaytpek senderdi?... Jaqsylyqty úmytpay, mening aitqanymdy ghana oryndap túrsandar bolghany, qanymyz bir emes pe, znaesh! Qane, myna dýkennen qyzmetterindi qúttyqtap bir-eki stopka ata keteyik!

- Rahmet! - dedi Quat shorshyp týskendey, - biz mýlde ishpeymiz!

Qaytyp kele sala taghy quzap, qyzmetke taghayyndaldyq. Quatty Toghyztarau bólimshesinde isteuge arbamen jóneltti de, meni «osynda uaqytsha zaphozdyq isteuge» qaldyrdy.

- Myna joldasyng taykeltir eken, maghan múnday minez jaqpaydy. Juas dep seni qaldyrdym. Búrynghy zaphoz esebin ótkizip kelgen son, seni búghaltyrlikke kóteremin! Mening aitqanymmen jýrseng eshqanday vopros***shyqpaydy, panimaeshi****.

- Ponimai! - dep men jymidym!

- Mә, sklat kilti. Býginnen bastap ózing basqarasyn... Mә, al! Men kimge ne berudi búiyrsam sony taratyp túrasyn!

Men anyra qarap, kiltin almay túryp qaldym;

- Sklatta bar nәrseni sanap tizimdep akt boyynsha ótkizuiniz kerek qoy!

- Oiboy, akt-qújat degen nege kerek? Bastyghyna senbeseng kimmen otasa alasyn? Zaphozdyng maghan ótkizip ketken tizimi, onan song tartylghan azyqtyng qújattary, týgel sklatta, ýstel ýstinde túr. Sony ózing týgendey salmaymysyn? Odan basqa júmys joq sende, panimaeshi?

- Men bastyghymdy schet biletindigime sendiruge, dúrys isteu arqyly ghana «otasugha» boryshtymyn, panimaeshi! - dep men de oryssha yrghaqqa týse qoydym, - aktysyz ótkizip alu nikagda nepravilna*!

- Po! «Juastan juan shyghady» degendey, tym aramza jigitpisin, qalay?!

- Aramzalyq emes, isting eng alaly osy. Qazna ótkizip aludyng birden-bir erejesi osy. Múny bilmeytin adam esepshotyn qalay shatyrlatsa da qatelesedi.

- Ýi, bastyghyna senbeymisin? Bastyq qatelestiru ýshin istete me seni?

- Bastyq ataulynyng bәri alal bolsa jer beti osylay aram qangha boyalar ma edi?...Alal bastyq, alal zaphoz bolsa, ýkimetten alghan mal esebin ótkize almay, óziniz aitqanday «tyrtyndap» jatar ma? Shynyn aitsam, senbeymin, sklatty resmy akt boyynsha ótkizbeseniz, «ayranyn iship, shelek júghynyn» ótkizetin naghyz aramzalyq sol bolmay ma! Onday pәleli shelekti kóterte kórmeniz! -dep jýrip kettim.

- Boldy onda, kones**, senetin esepshi tauyp ótkizermiz...

Osy tartyspen eki kýndi ýnsiz ótkerdik. Jol jasaushy tútqyndar atreti bastyqtaryna ún, shәi, sheker taratu júmysyn ózi ótey salyp, sharaphanagha kirip-shyghyp jýrdi, meni baqylap, «tamyrymdy ústap» jýrgeni de bayqalady, bir eki ret parom jaqqa ayandap edim, artymnan erdi. Alasapyranovtar da amal azba, jol qúrylysy mekemesine telefonmen shaghym aitqyzbay osylay birneshe kýn ótkizse, «istemey qoydy» dep meni shaghyp jiberui mýmkin ghoy. Ýshinshi kýni tanerteng airan-sýt iship kelu syltauymen joghary jaqqa órley jóneldim de, tút aghashtarynyng daldasymen paromgha jetip, ózennen óttim.

Pochta-telegraf bólimshesinde telefonshydan basqa eshkim joq eken. Telefon qonyrauyn bere sala tropkasyn qúlaghyma taqap edim, qaladaghy bireuding әielimen qaljyndasyp túrghany estildi. Myljyny biter emes. «Alio» desimmen-aq:

- Ei, sen kim?! -dep aqyryp jiberdi, - tasta tropkany!

- Allo, siz tastay túrynyz, alystan mekeme júmysymen sóileskeli túrmyn!

- Ananny... tasta!

- Allo, sizding atynyz solay ma edi? -dep qatty dabystadym, - ananny... siz tastanyz! Múnday myljyndarynyzdy әlemge jaymay, baryp qúlaghyna ghana sybyrlanyz. Bosatynyz telefondy!

- Ei, sen kim, qay jerden?!

- Men - Qazyq Qagharov! Qaytpeksin?!

Telefon tropkasyn qúlaqtaryna tósegenimen sóilese almay túrghandar әr mekemeden bar eken, bәri qarqyldap kýlip ala jóneldi. Olardyng «shaqshaqtaryn»* telefonshymen birge tynday kýlip túrghanymda Jýnis kirip keldi:

- Ói, Bighabil, múnda ekensing ghoy, neghyp mәz bolyp túrsyn, baghanadan izdep taba almay jýrsem... jýr tez, asyghys júmys shyghyp qaldy!

Múrtyn týlki múrtyna úqsatyp beker qoymaghan eken, miyghynan ghana jymyndap, punktke jetkenshe júp-júmsaq sóilesip keldi de, sklatqa kirgizdi, bar-mәzirin ólshep sanap ótkizdi. Búzylmaghan top kezdemelerding syrtyna jazylghan ólshemderin esepke aldym, búzylghandaryn metrlep ólshedik te, men jazghan aktige qol qoyystyq.

- Jә, endi, býgin sening qyzmet ótkizip alghan kýning ghoy, pojalysta jýr, araq ishelik!

- Men araq ishpeymin, airan ishseniz jýriniz.

- Qyzmetindi juasyn, maghan araq әper!

- Bir qúmyra araq әkelip ústatyp edim, qolymdy ústay alyp, qasyna otyrghyzdy. Eki shynygha bólip qúya sala «qúttyqtap» ala jóneldi:

- Qyzmeting qútty, tabysty, jomarttyghyng sýtti, dabysty bolsyn! Mening ai-shaysyz qolghanatym, ong qanatym bol! Tatu-tәtti, bir-birimizge inauatty bolyp ótuimiz ýshin, qane kóterip tastalyq!

Ishuding dәstýrine ysylghan sheber ekenin osylay bayqatty.

Múnan songhy ishu-ishpeu mәselesindegi tartys barlyq qauymgha mәlim ghoy. Qúl zaphoz mas bolsa, múnday qu bastyqqa túla boyymen as bolmay ma? Ne dese de ishpey qoyyp edim. Óz ýlesindegi araqty kótere saldy. Sonan song aldynghy kýngi «sheshendigimdi» maqtay jóneldi. Maqtaudyng syry maqtaushygha da, maqtanshaqqa da mәlim, ýrlep-ýrlep marsiyp, alshayta sala toq ishegimdi suyryp aludy oilamasa, meni tegin maqtar ma!?

- Sol sózinnen tanydym, nastoyashiy* ghalym ekensin! Qane bauyr, sendey oqymysty jana órkenning óse berui ýshin ishelik... tym bolmasa bólip ishelik!

Aqyry menen týnildi de, bólip emes, ólip ishe saldy....

Bastyghym ertenine týske jaqyn bir úighyr qartty ertip әkeldi de:

- Myna kisige punkt qyzmetine kómekteskendigi ýshin, bes metr degnal** ólshep ber! - dep qolymen núsqay sala jóneldi.

- Jazba búiryq týsirmeseniz bermeymin, - dep edim, qayrylyp tikireye qaldy. Talabymnyng jayyn týsindirdim, - bastyq joldas, búl, әkemning maly emes, mening artymda da esep alushy baryn bilesiz, qújat kerek! «Esebin ótkize almay tyrtyndap jatyr» dep kýluinizden búryn sizge de «esep biletindigimdi» kórsetuge boryshtymyn ghoy!

Ótken keshtegi «ghalym ekensin» degen auzymen «zalym ekensin» degendi kýbirley sala qújat jazdy. Men kezdeme ólshep berdim.

- Bighabil, sen týsinip al, - dedi sonan son, qart aldynda «biletindigin» kórsete myqynyn tayanyp qorazdana qaldy, - búryn istemegen qyzmetin, tym qorqaq bolma! Búl kishkene ghana punkt, qit etse qaghazgha sýienetin resmy mekeme emes. Bastyq «ber» degen song bitti. Ber de tizimdey sal, kones, jauabyn jinaqtap ózim týzey jatarmyn! Bәrine qaghaz jazyp otyrugha mende uaqyt bar ma... panimaesh?!

- Ponimai, búghaltyrlyq zanyna eshqanday júdyryq ótpeydi., Zandy qújat qana ótedi. Sizdi esep biletindigime sendire alsam, «tyrtyndamaytyn» qyzmetker bolghanym, znaesh nachaliniyk*?!

Taghy bir kýni qyrghyz kempirdi ertip kele sybyrlady:

- Myna kempirge eki-ýsh kilo sheker bere salshy, ýlken paydasyn kóresin!

Ýsh kilosyn Jýnisting óz atyna tizimdey sala men kýbirledim:

- Uaqytynyz ketpedi, mine, qol qoya salynyz, «ýlken paydasyn» óziniz-aq kóriniz!

Múnym ýshin tileuding de, «aqyl» aitudyng da qisynyn taba almay týiilip baryp qol qoydy da, «tym taqystyghymdy» kýbirley sókti.

Týsten keyin sýirey jóneldi qolymnan. Kýn shyjyghan ystyq bolsa da, bastyq qolqalaghan «tamashany» kórgim keldi. «Tym taqystyghyma», «asa qaraulyghymdy» qosa moyyndatu ýshin jetektegenin sezbey qalyppyn.

Kósheden kók jasandy dalagha shygha bergenimizde keshegi kempir qarsy jolyghyp, Jýniske jymynday ymdap ótti. Bastyq endi jedeldete basty ayaghyn. Oqshau salynghan jalghyz tamgha kelgende sýiriktey súlu qos kelinshek jymiya kóterildi oryndarynan, altyn tisti aghy Jýniske ashyq ýirilip, qaljyndasa amandasty, búrynnan ýiir-shýiir ekenin de, «shóken»* ekenin de tilmen tanyta qoydy. Qynay bel torysy maghan qiyla qarap, «úyala» amandasty. «Ózimdiki» ekenin solay bildirse de «kelin»** men «kelinshektin» qaysysy ekenin tanyta qoymady, ýnsiz jautaqtay berdi.

Qos kelinshek dayyndap qoyghan dastarqanyn jaya salghanda, Jýnis symynyng qaltasynan qúmyrasyn suyryp qoya saldy. Mәz kýlki men nazdy qaljynnyng qaterli iyirimi tartyp bara jatuyna qysylyp, shәidi asygha úrttadym. Shyghyp ketuge syltau taba almay otyrghanymda móltildep araq qúiyldy. Esime qorqynyshty bir is týse qalghanday, bajyraya qaradym Jýniske:

- «Nachalinik taqsyr, sklat kilti jataqhanada qalypty, tez baryp keleyin!

«Shóken» aldynda búlay atauym desiyatingime tym jaghymdy tiyetinin mólsherlep edim, dәl shyqty.

- Bar, tez kel! - desimen sekirip shygha jóneldim....

Aytyp qoyghan bir ýiden airan ishe qaytyp, jataqhanadaghy ornyma qisaya sala kitap oqyp edim. Úiyqtap qalyppyn, esik shaqyrlaghanda, oyansam týn eken, Jýnis shayqaqtap mas kirdi.

- Sende erkektik joq! - dep qolyn silkip qalghanda, «bar, mine» dey jazdap auzyma әreng ie boldym...

Osylay jýrip zaphozdyqtyng bir jarym aiyn әreng ótkizippin. Bar nәrsemning bәri Jýnis jaghynan «joq» atalyp bolghanda, endi joqqa shyghatyn eshnәrsem qalmaghanda «bas biligi» zaphozy qaytyp keldi. «Aurumyn» dep ýige qaytugha aryz jaza qoyyp edim, menen әbden toryqqan desiyatnik osynymdy ghana «bargha» shygharyp, rastaghan kuәlik qaghaz jazyp berdi. «Bas bilgisin» qayta basyp jey bermek qoy. Akt boyynsha týgendep, sklatyn qayta ótkize saldym.

Telefon arqyly sóilesuimiz boyynsha, qosh aityp, ýiine sәlem joldap qalu ýshin Quat keldi. Bir-bir stopkany sharaphanadan qaghysa sala shyghyp edik, Qúlja jolynyng kire berisinen tarsyldaghan besatar dauysy estildi.

Jamanty shetine iline toqtaghan jýk avtomobiylining ýstinde bes-alty ofiyser túr, ynghay aiqysh-úiqysh taspaly belbeu buynghan sary ala, dәrejeli ofiyserler siyaqty. Bәri mauzer asynypty. Sholaq jendi aq jibek kóilek kiygen úzyn boyly bir dәu sol dәrejelilerding birining iyghyna besatar súiep qoyyp atqylap túr. Kóshedegi it bitken iyenge tyrym-tyraqay qashyp barady. Myltyq dauysyn esty shyqqan bala-shagha, әiel atauly ýidi ýiine qayta tyghylyp joghaluynan tanydyq. Mergenimiz - Ghany batyr eken. Zytyp bara jatqan әr itti bir atyp qalyp túr, oghy kóp itting bireuine darymasa da, manaylap týsip, búrq etkizgen shany daryghanday.

Ol edәuir alys qyrattan atpen týsip kele jatqan Jýniske kezene qaldy bir sәtte. «Ghany aka, Ghany aka» «atpanyz» dep dabyrlay jalyndy nókerleri. Aghasy «shapkysyn ghana týsiremin» dey kózdegende, ózin nysanagha alyp túrghanyn Jýnis te kóre qoyypty, qisyq qondyrylghan shapkysyn qolyna ala, qos qolyn kótere jalyna aiqaylady. «Álgi Jýnis degen úry eken ghoy» dep myltyghyn kýle týsirdi Ghani. Myltyghyn bireuine ústata sala avtomobilden týsuge ynghaylanghanda tórt nóker qatar sekirip sýiemek bolyp edi. Sýieuge ekeui ghana jetti.

«Batyry» kabinagha kirip otyrysymen avtomobili jyljyp aldymyzdan óte berdi. Susar terisimen júlyndalghan qara qatipa bórkin bir kózine týsire, shekesine qondyra kiygen «batyr» qyzaryp alghan kók kózin bizge tasyrayta qarap ótti.

- Biz de it әlde qatyn bolyp kórindik pe eken? -dep Quat belbeuin týzey jymidy.

- Joq, biletini bar batyr eken, Jýnisting de naghyz it ekenin «bilip» kezenbedi me?

Batyrdy kóruge qatyndar qanday yntyq. Nәsil alyp qaludy key baydyng ansap jýrgenin estigen key әiel tamsanyp, tausap qalugha, keyi kózimen jalmap qalugha qúmartqany bayqalady. Arghy jaghadaghy qaqpalardan qaptap shygha kelip edi. Ózine ghashyq «dúshpandaryn» qualaugha batyr da asygha qúmartqanday bergi jaghalyq kópirmen myqtap tistestirilgen paromgha kóligi bel shyghysymen kabenkadan sekirip týsti. Mauzerin jalanashtap ústap týsipti. Ar jaqtaghy qaqpalardan asyra shanqyldatyp jibergende itter qanqyldap, kәri qatyndar shanghyrlay qashyp, qaqpalaryn japty.

Ar jaqqa ótken batyr óz tobymen ózen jaghasyna otyryp qol judy. Qaytyp kelip ekinshi ret ótken parommen biz de óttik. Álgi sary ala pagondy «dәrejeliler» kiytelderin jayyp tósep, batyrdy sheshindire bastady. Biri etigin tartyp, shúlghauyn qoltyghyna qysty da, ekeui eki balaghynan tartyp, galiyfe symyn suyrdy. Ish kiyimnen basqasyn týgel sheshtirgen batyr qabyghy arshylghan terekshe súlap jatqan jerinen tiri jan iyesi ekendigin bildirgisi kelgendey yrshyp túrdy da sugha týsti. Qaqpa sanlaularynan syghalap әielder, manayyn jaghalap jýz shaqty erler túr. Batyr juynyp bolyp sudan shyqty da әlgi tóselgen jarqyrauyq shendi kiytelderge qayta súlady. Dәrejeli ofiyserler batyrgha qayta japyrlasyp, su shtannyng eki balaghynan tartyp әreng shyghardy da, taqsyrynyng ghauretin ordeni molyraq bir kiytelmen tәptishtep qymtady. Ózenge shayqap qansha syqsa da qúrghamaghan dymdy shtandy qymyrsyz «ólik bútyna» kiygizu tym qiyn eken. Dәrejeliler eki jaghynan Jýginise otyryp balaqtaryn saumalap әreng súghyndyryp edi. Shat túiyghyna aparghan song tipti jyljyta almady, sharasyz qaldy. Ras tiri ekendigin sol daghdarysta bildirdi batyr; yrshyp túryp, shtan shqyryn qúiryghynan ózi órletip berdi. Bauyn baylaudy sonda da «dәrejelilerine» qaldyryp, manyndaghy halyq arasynan tanys izdegendey qyzylkók kózimen tinte tasyraydy...

- Týfit әkenning auzyn... arsyz! Shimirikpeydi eken jýzi, búl da batyrlyq bolghany ghoy! - dep Quat kýbirledi de, mening qatty basylghan azuym shaqyrlap ketti. Býgejektep jýrip kiyindirip bolghan «dәrejelilerdin» ortasynan shyqqan «taqsyrgha» eki býktele jetti Jýnis. Qaltyray úsynghan qos qolyna batyr sausaghynyng úshy ghana tiyip edi, densaulyq jayyn tәptishtey súrap jalbaraqtady.

- Jýnis úry sen be? - dep qana súrady taqsyry amandasu ornyna. - Baghana seni atyp qoya jazdadym. Baqyrmasang bitip edin!

- Taqsyr-au, sizding qolynyzdan kim alady meni! - dep Jýnis qarqyldady.

Ony qolpashtaghandardyng bәrin bir-aq sybap biz jóneldik.

Býitip tapqan dәrejelerindi...

«Batyrlar» avtomobilige otyryp, Tekes jaqqa jóneldi.

- Myna it ana aimen tanys eken ghoy? - dedim men paromgha shyghyp bara jatyp, - kóp kóldenendep edim, osy jerden tezirek jóneleyin, sen de aulaghyraq jýr búl pәleden!

Ádiletti tergeushim, әlsizdikten auyr qylmys joq ekenin osy taraudan taghy kórdiniz. Asa auyr qylmys ekenin asygha qashuym da dәleldep túrmay ma? Qúljagha jýretin arbanyng keluine taghat qyla almay, Tekes tauynan matap aghyzghan kóp qaraghay salgha yrshyp týsip, ózen aghynymen qashtym. Búl, әriyne, kýnәmdi su juyp tazartar degendik emes qoy. Qylmysym arta-arta qúrlyqqa simay bara jatuymnan ghana solay.

(Jalghasy bar)

«Abay-aqparat»

---

* Naqsha (úighyrsha) - әn, ólen.

** Lýkshek (úighyrsha) - sodyr, tentek.

* Plen (oryssha) - soghys tútqyny.

* «Esekting qúlaghyna dombyra shertkendey» degen sóz. Búl - tym týisiksiz mahlúqqa sóz sinbeydi degen maghynadaghy teneu.

* Haramy - qara jýrek, qotiyn, qanisher, aram pighyldy.

* Desiyatnik (oryssha) - on basy maghynasynda, jol qúrylys bólimshesining basqarushysy.

** No (oryssha) - «al», «jýr», «biraq» degen maghynada.

* Kakoy (oryssha) - qalay, qanday.

** Pojalivista (oryssha) - tileuindi bersin.

* Slushiyte (oryssha) - tyndandar.

** Znaesh (oryssha) - bilesing be?

*** Brat (oryssha) - agha, tuysqan.

* Brateshka (oryssha) - aghakesh.

** Parom - aghyndy ózen ýstenen kóldeneng tartylghan temir. Arqan boyymen jyljityn kópir keme.

* Mojno - maqúl, bolady.

** Do svidanie - hayyr, hosh.

*** Vopros (oryssha) - mәsele, әngime.

**** Panimaeshi (oryssha) - týsinesing be?

* Neprav-ilna (oryssha) - әste dúrys emes.

** Kones - bitti, tamam.

* Shaqshaq (úighyrsha) - qaljyn.

* Nastoyashy (oryssha) - naghyz.

** Degnal - kezdeme aty.

* Nachalinik (oryssha) - mekeme bastyghy.

* Shóken (úighyrsha) - kelinshek.

** Kelin (qyrghyzsha) - kelinshek.