قاجىعۇمار شابدانۇلى. تارتىستا (جالعاسى)
ەكىنشى ءبولىم
تارتىستا
ءى
قۇدىرەتتى تەرگەۋشىم، وتىرىك قوسسام تاس توبەمنەن ۇرىڭىز!
تاس جول قۇرىلىسى مەكەمەسى ءبىزدى اربا جىبەرىپ الدىردى. قوناققا ارنالعان جاتىن ۇيىنە ورنالاستىق. كيىپ شىققان كونتەرلى قارا ەتىك پەن كونەتوز ساقشى سارىلارىمىز فورىم جاعىنان وسى مەكەمە قىزمەتكەرلەرىنىڭ كيىنۋ داستۇرىنە ۇيلەسەتىندىگىنە قۋانىپ ەدىك. سوندا دا تۇرمەدەن شىققانىمىزدى بادىرايتىپ، ايگىلەپ تۇراتىنى تەز بايقالدى. مەكەمە باستىعىنان ارباكەشتەرىنە دەيىن، الگى كەسەلدى كىلتشىسىنە، سالپىنشاقتى جالپاق بەلبەۋ بۋىنادى ەكەن. قولىنان كەلەتىن اۋقاتتىلارى ءتىپتى جوعارى دارەجەلى وفيتسەر بولىپ كورىنۋگە بار كۇشىن سالاتىن كورىنەدى; باستىقتارى مەن بۇعالتىرلارى تۇگەل ساپ-سارى الا، سوعىس مايدانىنان وسى مەكەمەنىڭ مۇقتاجى ءۇشىن عانا كەلگەن قىران قولباسشى فورىممەن قوقيلانا، گومينداڭ گەنەرالدارىمەن جاڭا عانا الىسا ءتۇسىپ الىپ سوققانداي القىنا جۇرەدى ەكەن. ال، ءبىز، وسىلاردىڭ قولىنا تۇسكەن سوعىس تۇتقىنى تارىزىمەن كەلىپپىز.
- الاساپىرانوۆتارىمەن باستەسسەك دون كيحوتتارىنا ۇقساپ كەتەرمىز، شىراعىم، - دەپ قۋات بۇرىنعىسىنداي ەزۋىن قۇلاعىنا جەتكىزە جىميدى، - قولىمىزعا اقشا تۇسسە دە بۇلاي كيىنۋ ۇيات بولار!
- ءيا، ءبىز قالالىق مەكەمەسىنىڭ ەمەس، تاۋداعى بولىمشەسىنىڭ قىزمەتكەرىمىز عوي، بىزگە وسى دا بولادى، - دەپ كۇرسىندىم، - اسىرەسە مەن سولاي كيىنسەم، مىنا اپپاق شاشىممەن تىم اقىماق شال بولىپ كورىنەر ەدىم. قۇداي ساقتاسىن!
ەكىنشى ءبولىم
تارتىستا
ءى
قۇدىرەتتى تەرگەۋشىم، وتىرىك قوسسام تاس توبەمنەن ۇرىڭىز!
تاس جول قۇرىلىسى مەكەمەسى ءبىزدى اربا جىبەرىپ الدىردى. قوناققا ارنالعان جاتىن ۇيىنە ورنالاستىق. كيىپ شىققان كونتەرلى قارا ەتىك پەن كونەتوز ساقشى سارىلارىمىز فورىم جاعىنان وسى مەكەمە قىزمەتكەرلەرىنىڭ كيىنۋ داستۇرىنە ۇيلەسەتىندىگىنە قۋانىپ ەدىك. سوندا دا تۇرمەدەن شىققانىمىزدى بادىرايتىپ، ايگىلەپ تۇراتىنى تەز بايقالدى. مەكەمە باستىعىنان ارباكەشتەرىنە دەيىن، الگى كەسەلدى كىلتشىسىنە، سالپىنشاقتى جالپاق بەلبەۋ بۋىنادى ەكەن. قولىنان كەلەتىن اۋقاتتىلارى ءتىپتى جوعارى دارەجەلى وفيتسەر بولىپ كورىنۋگە بار كۇشىن سالاتىن كورىنەدى; باستىقتارى مەن بۇعالتىرلارى تۇگەل ساپ-سارى الا، سوعىس مايدانىنان وسى مەكەمەنىڭ مۇقتاجى ءۇشىن عانا كەلگەن قىران قولباسشى فورىممەن قوقيلانا، گومينداڭ گەنەرالدارىمەن جاڭا عانا الىسا ءتۇسىپ الىپ سوققانداي القىنا جۇرەدى ەكەن. ال، ءبىز، وسىلاردىڭ قولىنا تۇسكەن سوعىس تۇتقىنى تارىزىمەن كەلىپپىز.
- الاساپىرانوۆتارىمەن باستەسسەك دون كيحوتتارىنا ۇقساپ كەتەرمىز، شىراعىم، - دەپ قۋات بۇرىنعىسىنداي ەزۋىن قۇلاعىنا جەتكىزە جىميدى، - قولىمىزعا اقشا تۇسسە دە بۇلاي كيىنۋ ۇيات بولار!
- ءيا، ءبىز قالالىق مەكەمەسىنىڭ ەمەس، تاۋداعى بولىمشەسىنىڭ قىزمەتكەرىمىز عوي، بىزگە وسى دا بولادى، - دەپ كۇرسىندىم، - اسىرەسە مەن سولاي كيىنسەم، مىنا اپپاق شاشىممەن تىم اقىماق شال بولىپ كورىنەر ەدىم. قۇداي ساقتاسىن!
مەكەمە باستىعىنىڭ «پۋنكتتەرىڭنەن اربا كەلگەنشە دەم الىڭدار» دەگەن ءسوزى بويىنشا، جۋىنىپ تازارىپ، ۇيگە حات سالدىق. دەنساۋلىعى قالىپتى قۋات كوشەگە شىعىپ تاماشالاۋدى، بوي جازۋدى اڭسادى دا، مەن جاتۋدى عانا كوكسەپ تۇراتىن بولدىم. كوز جۇمسام-اق نۇرياشپەن «ايمالاسامىن»، ونىڭ بالعىن دەنەسى بالقىتىپ جىبەرگەندەي بولادى، «قۇشاقتاسىپ ءان سالامىز»، «قوسىلا كۇلىپ»، «قوسىلا جىلاسامىز»... بىراق سوڭعى تراگەدياسىن ويلاماۋىم ابزال عوي، بۇل كەزەڭگە جەتكەندە ءوز ۇيىمە «كەلە قويامىن»; اكەمنىڭ تىزەسىن «جاستانا قويامىن»، «قۇلىنىم» دەي مە، كۇشىگىم دەي مە، ايتەۋىر، جانىن جايناماز ەتە ءيىلىپ، اينالىپ-ۇيرىلەدى دە وتىرادى.
وسىنداي «قىزىقتى كينولاردى» قيالمەن كورە جاتىپ، كەشكە جاقىن قاقپا الدىنا شىعامىن. بوساعاداعى وتىرعىشقا وتىرىپ الىپ، كوشەدەن ەرسىلى-قارسىلى ءوتىپ جاتقان ادامدارعا قارايمىن. كەشكى سالقىندا وتەتىندەردىڭ كوبى الدى-ارتى بىردەي بىلقىلداعان اق بالتىر «قىزدار» بولادى. ولارعا الدەقانداي سەزىممەن قاراماساڭ دا سول بىلقىلداقتارى تۇيسىگىڭنىڭ عانا كوزىنە ءتۇرتىپ قالعانداي، ەرىكسىز قاراتادى. كوبى پەريروتكا. بۇلاردىڭ اسىرەسە گومينداڭ وفيتسەرلەرىنەن قالعاندارى قازىر ءتىپتى قۇتىرىپ العانىن، ەندى ۇلتتىق ارميا وفيتسەرلەرىن اۋلايتىندىقتارىن ەستيمىن. جاي اسكەرگە ءالى دە سەلسوقتاۋ قارايتىن سياقتى.
«وي، شيكىنىم-اي، دۇنيەنىڭ بار وتى وشسە دە، ەندى سەندەردەن جىلۋ سۇراسام-اۋ» دەيمىن ىشىمنەن.
ۇلكەن كوشەدەن كەلە جاتقان ۇزىن بويلى، قىزىل كۇرەڭ ۇيعىر جىگىت ماعان بۇرىلىپ كەلىپ، سالەم بەردى. قىرىلعان ساقال-مۇرتىنا قاراعاندا مەنەن ۇلكەن كورىنسە دە، «اق شاشىمنىڭ ابىرويى شىعار» دەگەن ويمەن سالەمىن الا سالدىم. جەڭى ءتۇرۋلى قوڭىر شاقپاق كويلەگىنە جاي عانا بەلدىك بۋىنىپ شاپكىسىن كوتەرە كيۋىنەن وسى قالانىڭ الاساپىرانوۆتارىنان اۋلاعىراق جىگىتى ەكەنى عانا بايقالعانداي، اق سۇرى يۋسۋپ قاسىمعا شىرايى دا، سالەم بەرۋى دە ۇقسامايدى. اڭىرا قاراپ امانداسقان ماعان شىرامىتقان بەلگى دە كورسەتپەي:
- وسى مەكەمەدە شاۋەشەكتەن كەلگەن جىگىتتەر بار ما؟ -دەدى. سوندا تانىدىم:
- يۋسۋپ قاسىمبىسىڭ ەي!؟
- بيعابىل، سەنبىسىڭ؟ - دەدى ول قۇشاقتاسا كەتتىك. - بيعابىل دەۋگە ەشقانداي فاكتىم جوق قوي... دوستىم، دوستىم... قالاي بولىپ كەتكەنسىڭ؟! - دەپ ول شاشىمدى تۇيىلە سىلاعاندا، كوزىمنەن جاس پارلاي جونەلىپ ەدى، كوشەدە تۇرعاندىعىمىز ەسىمە تەز تۇسە تيىلىپ، جاتىن ۇيىمە جەتەكتەدىم:
- قالاي بولىپ كەتكەنىم-ۇزاق ءسوز. ءبىزدىڭ مۇندا كەلگەنىمىزدى ءوزىڭ قالاي ەستىدىڭ؟!
- وسى مەكەمە ارباكەشى بىزگە ىرگەلەس كورشى ەدى، سودان ەستىدىم....
ەكەۋىمىز يەن ۇيدە كەزەك قاۋدىرلاسىپ وتىرعانىمىزدا قۋات كەلىپ ساۋدىرلاستى. ەكەۋىمىزدى ۇيىنە باستاي جونەلدى يۋسۋپ قاسىم.
- بۇگىن بەيسەنبى، ەرتەڭ دەمالىس. كەڭىنەن سويلەسەيىك! ... قۇدايعا شۇكىر، جەكسەنبىنى قۋىپ شىقتىق. مۇسىلمان بولعان سوڭ اراقتى ۇلى جۇما كۇنى ىشەتىن بولعانبىز! -دەپ قارقىلداي كۇلدى.
يۋسۋپتىڭ ءۇيى قازان مالىسىندە ەكەن. كىشكەنە عانا اۋلاسىن الما، ورىك اعاشتارىمەن تولتىرىپ قويىپ، ەكى بولمەلى الاسا ۇيدە وتىرىپتى. بالاسىنان كۇنى بۇرىن ەستىگەن سياقتى، كارى اتا-اناسى ءبىزدى قاۋدىراقتاي قارسى الدى. اناسى يبامەن عانا ءيىلىپ امانداسىپ، ءشاي دايىندىعىنا جۇگىردى دە، اكەسى قوس قولىن ءبىر-اق ۇسىنىپ امانداسىپ، ءتور ءۇيدىڭ ەسىگىن اشىپ كىرگىزدى. مەنىڭ اكەمشە مايپەكتەي جۇگىرىپ، مول قارا كيىزدىڭ ۇستىنە جىڭىشكە ءتور كورپەسىن دە جايىپ جىبەردى. ءبىزدى وتىرعىزعان سوڭ ءوزى دە جۇگىنىپ وتىرا سالا قول جايىپ دۇعا قىلدى. ۇيعىردىڭ بۇل داستۇرىنەن ءبىز دە قالىسپاي بەت سيپاسىپ، «اللاھى اكبار» ايتىسقانىمىزدا يۋسۋپ كۇلىپ جىبەردى دە، اكەسى ەلەمەگەنسي تۇرەگەلىپ جۇرە بەردى.
- اكەڭ مەنىڭ اكەمە ۇقسايدى ەكەن، - دەپ كۇرسىندىم مەن، - سەنى دە ىقتيارىڭا قويا بەرگەن سياقتى.
- ۇلدان جالعىزبىن، سوندىقتان مەنى ەركەلەتەدى. قىزدارى كوپ ەدى، ولار ازايا بەرەتىن حالىق قوي، قازىر بىرەۋى-اق قالدى. اكەم قازانشى ۇستا بولسا دا، قىزدار مەن ۇكىمەتتەردىڭ المان-سالىق، ءباجىسى باسىپ، تۇرمىس قيىنشىلىعىنان باس كوتەرە الماي قالىپ ەدى. ەندى ءبىر جىلدىڭ ىشىندە-اق جاسارىپ الىپتى. ءبىزدىڭ بۇل ۇكىمەت كەدەي كاسىپشىلەردەن ءباجى المايدى ەكەن. ونىڭ ۇستىنە مەن كەلىپ باستاۋىش مەكتەپكە مۇعالىم بولعان سوڭ، بولدى دەگەن وسى دەپ ءجۇر. قازىر مەنى ۇيلەندىرۋ ءۇشىن اۋرە، - دەپ يۋسۋپ كۇلىپ ەدى.
- ساقالىڭدى كۇندە قىرعانىڭنان قينالاتىن شىعار؟ - دەگەن قۋاتتىڭ سوزىنە اۋىز ۇيدەن اتا-اناسى كۇلدى. ءسوزىمىزدى تىڭداسا ءجۇرىپتى. داستارقان اكەلىپ جايعان يۋسۋپ شاۋگىمدى دە ءوزى اكەلىپ ءشاي قويدى.
- ال، سويلەشى! - دەدى مالداسىن ماعان بۇرىلا قۇرىپ الىپ، - ايرىلىسقانىمىزعا ءبىر جىل بولىپتى، سودان باستاپ سويلەشى!
- مۇنى سويلەۋگە قازىر قۋاتتىڭ عانا كۇشى جەتەدى. الدىمەن ءوزىڭ وسى كوپ قازانعا قالاي جەتىپ العانىڭدى سويلە.
- ۇرىمجىدەن ۇزىن قارا شەكپەن شاپان ساتىپ الدىم دا، يىعىما سالدىم. ونان سوڭ كەڭىردەگىم جىرتىلعانشا ناقشا* ايتۋدان باسقا قيىنشىلىق بولمادى. ساۋانداعى تۋىستارىمدى تاپقانشا ايتىپپىن. سول جەردە جاتتىم دا، گومينداڭ شەرىكتەرى ساۋاننان وتە قاشقاندا، ازات لۇكشەك** بەينەسىمەن بەرى جىلجي بەردىم. بەكەت سايىن لۇكشەك دوستار تابىلا بەردى. مۇندا كەلگەن سوڭ اكەم لۇكشەك ۇكىمەتتەگى جامان لۇكشەكتەردىڭ ءبارىن تويعا شاقىردى. ولار «مۇباراك بولسىننان» باسقا ءسوز ايتپادى، زاڭ قىزمەتىنە ورنالاستىرماق بولىپ ەدى، وعان كونبەي، مۇعالىم بولىپ الدىم. ونىڭ سەبەبىن ەرتەڭ وزدەرىڭ كورەسىڭدەر...
قۋات سوزا كۇرسىنىپ الىپ، سويلەي باستاعاندا يۋسۋپ قاسىم توسەك استىنان ءبىر قۇمىرا شاراپ پەن ستاكاندارىن شىعارىپ ەدى. قارىنداسى امانداسا كىرىپ، الدىمىزعا باسىتقىلىق ءساي قويىپ شىقتى...
العاشىندا بۇرىنعى قالپىمدى ساقتاپ شاراپ ىشپەي قويعانمىن. قۋات يۋسۋپپەن قاعىستىرا وتىرىپ سويلەپ، مەنىڭ جاسىرارىمنىڭ ەشتەڭەسىن قويماي جايىپ سالدى. ماعان نۇريانىڭ ولىمىنەن كەلگەن رۋحي سوققىنى سويلەگەندە دە شيحاڭزىعا وتكەننەن سوڭعى مەنىڭ «ۋ قايتارۋ» جولىنداعى «باتىرلىعىم» سويلەنگەندە دە داستارقان يەسى ماعان شاراپ ىشكىزە الماي قويدى. بەدىرەيىپ وتىرىپ الىپ، تىڭداي بەرگەنمىن. كەيىن ءوز تۇرمەمىزدە ەسىرىپ اۋىرىپ، ۇرتتاپ قويعان «قىشقىلتىم» سويلەنىپ بولا بەرگەندە يۋسۋپ قاسىم جىلاپ جىبەردى. ەسىك جاققا ءبىر قاراپ قويىپ كوزىن ءسۇرتتى دە جويقىن كۇشپەن بەكىنگەندەي ەرنىن جىمىرا ءبىراز كىدىرىپ الىپ، باسەڭ ۇنمەن سويلەدى:
- بال دامەتكەن جاستىق شاقتان قايتا-قايتا ءزار ءىشىپسىڭ دوستىم. بۇل ىشكەن زارلەرىڭ باستان-اياق تاپتىق ءزار ەكەنىن مەنەن كورى جاقسىراق تۇسىنەتىنىڭدى بىلەمىن. ءشوۆينيزمنىڭ ءوزى شىن مانىندە تاپتىق زۇلىمدىق ەكەنىن ماعان دا ايتۋشى ەدىڭ عوي، ودان ۇلتتىق كۇرەس جولىمەن قۇتىلىپ ەدىك، ەندى الدىمىزعا تاپ كۇرەسى مىندەتى اشىق قويىلىپ وتىر. سوڭعى ىشكەن ءزارىڭ، اشىقتان-اشىق، تاپتىق ءزار. ءتىرى بولساڭ مۇنىڭ دا ۋىن قايتارا الاتىنىڭا سەنەمىن... كەل، بۇرىنعى شىدامدىلىقپەن كۇرەسە بەرۋىمىز ءۇشىن ىشەلىك!
ومىرىمدە تۇڭعىش رەت شىن ىقىلاسپەن قۇشىرلانا ۇستاعان «وت ۇرتتاعىشتى» ەكى دوسپەن قاعىستىرىپ جىبەرىپ، قاعىپ سالدىم. كۇرەس وتىن ىشكەن سياقتىمىن، ءسوزىم دە لاپىلداي جونەلدى ءبىر ازدان سوڭ. وشكىندەگەن سايىن ءالسىن ءالى قاعىستىرا وتىرىپ، الاۋ ورلەي بەرگەندە، جىندانىپ ءۇيدى ورتەپ جىبەرمەسىن دەگەندەي، لاگمانمەن «كۇرگەيلەپ قويىپ» سويلەستىك. تاڭ بەلگى بەرگەنشە ايتىلماعان جىر، شەرتىلمەگەن سىر قالماعان سياقتى.
تاڭەرتەڭگى ءشايدان سوڭ كوشەگە شىقتىق تا، الدىمەن سۋرەتكە تۇسپەك بولدىق. ادام قايناعانداي ساپىرىلىسىپ جاتقان بازار نە قيلى توۆارمەن جايناپ كەتىپتى. يۋسۋپ قاسىم سونى تاماشالاتقانداي بەينەمەن الدەنەشە سۋرەتحانالاردان وتكىزىپ باستاي بەردى. ەتىك گرەمدەۋشى بالالاردىڭ بازارىنا كىرىپ قالعانىمىزدى ءبىر-اق ءبىلدىم. بىلەگىن سىبانىپ العان وڭشەڭ كۇيەلى قول «اكا-اكالاپ»، ارقايسىسى ءوز «دۇكەنىنە» تارتىپ، ءبىرى قولدان، ءبىرى ەتەكتەن جابىسادى. «دۇكەن» دەگەنى وتىرعىزىپ ەتىك مايلايتىن ءبىر-ءبىر ورىندىق ەكەن. يۋسۋپ قاسىم گرەمدەرىنىڭ ساپاسىن تەكسەرە بارىپ، قۋات ەكەۋمىزدى ەكەۋىنىڭ ورىندىعىنا وتىرعىزدى. «ەتىكتەرىڭ گرەمدەلىپ بولعانشا كەلەمىن» دەپ ەندى ءبىر كوشەگە جۇگىرە جونەلىپ ەدى. جان قۇرال اساتىن سالپىنشاعى ەڭ مولىنان ەكى بەلبەۋ الىپ كەلگەندە، بەتىم دۋ ەتە ءتۇستى.
- وي، مىناۋىڭ نە؟
- سەندەردى قالىپتارىڭا كەلتىرەمىن، ماناس مايدانىنىڭ قىران وفيتسەرى بولعاندىقتارىڭ وتىرىك پە؟
- ءۇي، سوندا بازاردان ساتىپ الىپ، بازار ورتاسىندا تاعىنامىز با، قوي-قوي، ۇيات بولادى!
- ۇيالاتىن قىز ەمەسسىڭ، سوعىسقاندى قويىپ، گومينداڭعا تاس لاقتىرىپ كورمەگەن كەيبىرەۋلەردىڭ پولكوۆنيكشە جاسانىپ جۇرگەنىن كورمەدىڭدەر مە، نەسى ۇيات؟ ءما، تاعىنىپ ال!
- قوي دوسىم، مۇنىڭمەن كەلىسە المايمىن. مىنا سالپىنشاق ىلگەكتەرىنە نەمدى ىلەمىن؟ -دەپ كۇبىرلەدىم، گرەمشىلەر جامان ەتىگىمىزدى جالتىراتىپ شىعاردى. تۇرەگەلىسىمىزبەن اقىسىن «دۇكەندەرى» ۇستىنە تاستاي-تاستاي سالعان يۋسۋپ قاسىم:
- تىم بولماسا سۋرەتكە ءتۇسىپ العانىمىزشا تاعىنا تۇرىڭدارشى، ارتىنان سويلەسەيىك، -دەپ ءوتىندى. قۋات ەكەۋمىز سۋرەتحاناعا كىرگەن سوڭ تاعىنۋعا كەلىسىپ، قولىمىزعا الىپ ەدىك، بىزگە بەلبەۋ اپەرۋىنىڭ ءمانىسىن قولتىقتاپ جۇرە ءتۇسىندىردى، - مىنا كيىمدەرىڭدە بەلبەۋ بولماسا، پلەنگە* نەمەسە بۇزىقتىعىنان جازالانعان اسكەرگە ۇقساپ قالاسىڭدار! وندايلاردى ءبىزدىڭ قۇلجالىقتار تالكەك قىلادى. لۇكشەك كوپ، مەنسىز جەردە ۇرىپ تا كەتەدى، قازىر تاعىنىپ الىڭدارشى!
قۋات ماعان قاراپ باسىن يزەدى دە:
- ولاي بولسا الاساپىرانوۆ بولساق بولايىق، تاياق جەمەي، امان كەتۋ كەرەك شىعار؟ -دەدى.
- تىم بولماسا مىنا سالپىنشاقتارىن كەسىپ تاستاپ تاعىنايىنشى! - دەپ مەن جان-جاعىما قاراپ قىنجىلا ءوتىندىم يۋسۋپتەن. ول بەلبەۋدى قولىنا الدى دا بەلىمە مىقتاپ بايلادى، مەشپەتىمنىڭ ەتەگىن تارتىپ تۇزەپ، ارقامنان قاعىپ قالدى:
- مىنە، ەندى جاراستى، اق باس گەنەرالدىڭ ءدال ءوزى بولدىڭ، ءجۇر ەندى!
ورتالىق ءۇش كوشە تۇيىلىسىندەگى ۇلكەن بازاردىڭ كۇنشىعىس جاعىنداعى مۇيىستەن اينالا بەرگەنىمىزدە پارانجاسىز بازارشىلاپ جۇرگەن ۇيعىر ايەلدەرى تۇس-تۇسقا تىرىم-تىراقاي قاشا جونەلدى.
- ءوي، مىنا قاتىندارعا سايگەلدى ءتيدى مە؟ -دەپ قۋات اڭىرا قالعاندا، يۋسۋپ كۇلىپ جىبەردى. ءبىر كەمپىر كۇنباتىس جاق كوشەگە قاشىپ بارا جاتىپ، ەتپەتىنەن تۇسكەن ەكەن. قاراپ تۇرا قالعان ەركەك اتاۋلى قارقىلداپ كۇلىپ جاتىر. جەرگە ەكى قولىن تىرەي ەڭبەكتەپ بارىپ، قالبالاقتاي تۇرەگەلگەن كەمپىر ەتەگىن بۇلاڭداتا جۇگىرىپ بارىپ، ءبىر قاقپاعا كىرىپ كەتتى. «نە بولدى» دەسىپ يۋسۋپ قاسىمعا بۇرىلىپ ەدىك، ول: «سايگەل انە» دەگەندەي كۇنشىعىس جاق كوشەگە تۇيىلە قاراپ تۇر ەكەن. ءتۇپ-ءتۇزۋ ۇزىن كوشەدە اۋىزدىعىمەن الىسقان كوك قاسقا اتتى بىرەۋ قامشىسىمەن ءبىر قاقپانى تارتىپ جىبەرىپ اقىردى. ءسوزىن ەستىمەي قالدىق.
- قاقپا الدىنا شىققان ايەلدەردى تىلدەپ تۇر، - دەپ تىستەندى... يۋسۋپ قاسىم.
- نە ءۇشىن؟ بۇل كىم؟
- كوشەگە پارانجا جامىلماي شىققان ايەلدەرگە ولەردەي ءوش. فەوداليزمنىڭ قورعاۋشىسى بولىپ ءجۇر ەندى بۇ لۇكشەك!
- بۇل كىم؟
- كورمەپ پە ەدىڭدەر؟ «عاني باتىر» دەگەن اتىشۋلىڭ وسى...
عاني قۇيىنداتا شاپتى بىزگە قاراي. بازارداعى بار حالىق شەتكە ىعىسىپ، جارىلا قالدى دا، جىم-جىرتتىق ورنادى. تاس توسەلگەن كەڭ كوشەدەگى جالعىز ءۇن قۇتىرعان كوك قاسقانىڭ تاسىرى بولدى دا جالعىز ادام - تاسىرايعان كوك كوزدى سارى بولدى. باسى اق كيىز قالپاققا، زور دەنەسى ءدال ولشەپ تىگىلگەن قارا كوك مەشپەت-سىمعا سيسا دا، كوڭىلى كوك اسپان استىنا سيماي كەتكەندەي اسىپ-تاسىپ الىپتى. جىپىرلاعان قالىڭ ادامدى بازاردا ات باسىن ىركەر ەمەس. كوشە شەتىنەن قول قۋسىرىپ سالەم بەرگەندەرگە پىسقىرىپ تا قاراعان جوق. قۇيىنداتىپ وتە بەرگەندە ىزالى ۇنمەن سويلەپ قالىپپىن.
- ءوي، مىنا قۇتىرعانىڭ، ادام سوعىپ ولتىرمەي مە، ەي!؟
- اقىرىن، - دەدى يۋسۋپ قاسىم، - قازىر اتىپ كەتۋدەن دە تايىنبايدى بۇل! ءبىر بالانى اتىمەن سوعىپ ولتىرگەن. بىراق، ەشكىم قۇن سۇراي المايدى!
- مارقۇم اكبار باتىر بۇدان دا دەنەلى بولعان با ەكەن؟ - دەپ سۇرادى قۋات.
- جوق، ول كىسى ورتا بويلى عانا، يىقتى ادام بولعان دەيدى... بۇل سودىر سونىڭ ءسوزىن عانا تىڭدايدى ەكەن، قازىر ەشكىمگە باعىنبايدى. مۇنىڭ الدىندا زاڭ دەگەنىڭ نولگە تەڭ، تانىس ادامدارى قامالسا، ساقشىنىڭ ەسىگىن شاقسا دا شىعارىپ اكەتە بەرەدى ەكەن. مەنىڭ زاڭ قىزمەتىنەن قاشقان سەبەبىم، قازىر وسىنداي زاڭسىزداردىڭ ەرەكشە كۇشەيىپ تۇرعاندىعىنان بولدى. ماسەلەن، وسى «باتىر» كەلىپ كەرىسىنشە ۇكىم ايتسا، كەرىلدەسۋگە مەندە نە سالاۋات بار؟ ۇجدان ازابىن بەكەر تارتپاي، كۇتە تۇرعىم كەلدى...
ءسىرا، ساقشى باسقارماسىنىڭ تەرگەۋشىلىك قىزمەتى ەسىنە تۇسسە كەرەك، قۋات ماعان قاراپ، باسىن شايقاپ-شايقاپ جىبەردى. مەن يۋسۋپكە سۇراۋ تاستادىم:
- بۇل تەنتەگىنە تەك دەيتىن ۇكىمەت بولماعانى ما؟
- بۇعان قازىر ەپتەپ ءسوز تىڭداتا الاتىن ەكى-اق ادام بار: ءبىرى قازىرگى ۇكىمەت باستىعى ءاليحان تورە; ءبىرى باس حاتشى اتىندا توتە ىستەپ جۇرگەن احىمەتجان قاسىمي. ءاليحان دا مولدالىعىمەن، دۇعا-باتا بەرۋ ادىسىمەن يلىكتىرەدى. «شىعىس تۇركىستان مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ كورەر تاڭى ءۇشىن اللا تاعالا قازىرەت عاليعا ۇقساتىپ، ەرەكشە جاراتقان قاھارمانسىڭ» دەگەندەي سۋايت پاتۋاسىمەن بالقىتادى. احىمەتجان وعان ءوزىنىڭ توڭكەرىستىك ۇيتقى كۇشتىڭ باستىعى ەكەنىن تانىتقان، ارميا قولباسشىلارى تۇگەل ءوزىنىڭ سەرىكتەرى ەكەنىن كورسەتكەن، اقيقات ءىلىمىنىڭ كۇشىمەن-ماركسشىلدىعىمەن قايمىقتىرادى. ول اسا ءبىلىمدى ادام. «تاريحتا ەشقانداي جەكە باتىر جەڭىسكە جەتكەن ەمەس، جەڭىس ەڭبەكشى حالىقتىكى. قاھارمان دەگەنىمىز - سول مۇحيتتىڭ ءبىر عانا تامشىسى» دەپ اشىق سويلەپ تۇرادى.
- دەمەك، ۇكىمەت باسىندا ماركسيزم وكىلى بار دەشى، جانە «توڭكەرىستىك ۇيتقى كۇشتىڭ باستىعى». مۇنى شەكتەمەي، مۇنشالىق بەيباستاق جىبەرەتىنى قالاي؟! -دەپ ءتۇيىلدىم مەن.
- احىمەتجان اپەندى قازىر گومينداڭمەن كەلىسسوزدىڭ اۋرەسىندە ءجۇر، مۇرشاسى جوق، - دەپ يۋسۋپ كۇرسىندى، - مۇرشاسى بولسا دا، ءدال قازىر تولىق شەكتەي المايتىن جاعداي بار. ءۇش-ءتورت «ساۋىتتى» قاباتتاپ كيىپ العان بۇل اپەرباقانعا وق وتپەيدى. ءبىرىنشى ساۋىتى - ۇكىمەت قۇرامىنداعى ءاليحان تورە باستاعان كەرتارتپالار. ەكىنشى ساۋىتى - ولاردىڭ ۋاعىز-ناسيحاتشىلارى - شاريعات جاستانعان ءدىن يەلەرى. ءۇشىنشى ساۋىتى - بايلار. بۇل قازىر بىرنەشە بايدىڭ كۇيەۋ بالاسى بولىپ الدى. «ەرەكشە جارالعان قاھارمانعا» قىزىن بەرىپ، ءناسىل الۋعا قۇمار بايلار بار. ءتىپتى ونداي قۇمارلىعى جوق بايلاردى دا قورقىتىپ «قۇمار» ەتە الادى. ءتورتىنشى ساۋىتى - باۋكەسپە ۇرىلار. بۇل ايماقتاعى سودىرلار مەن ۇرىلار - وسىنىڭ ءمۇريتى. ولاردى تۇرمەدەن سۋىرىپ الىپ، ءۇستى-ۇستىنە كوبەيتىپ جاتىر. بۇلار تۇرعاندا وعان وق وتە مە؟...
ۇشەۋىمىز وسى اڭگىمەمەن بارىپ، سۋرەتكە تۇستىك تە، وسى اڭگىمەمەن بارىپ كىتاپ دۇكەنىنە كىردىك. ۇرىمجىدەگى قاراڭعى كىلەتتە جاسىرىن ساتىلاتىن كىتاپتار بۇل قالانىڭ سالتاناتتى دۇكەندەرىندە اشىق سورەگە ءتىزىلىپ، سىرەسىپ تۇر ەكەن. تابىلمايتىندىعىنان ارمانعا اينالىپ كەتكەن اتاقتى كىتاپتار كوزىمدى سۋىرعانداي تارتسا دا، بانكەمىز - يۋسۋپ قاسىمنىڭ كىشكەنتاي قاپشىعى بولعاندىقتان، لەنين مەن ستالين شىعارمالارىنان ءۇش-ءتورتىن عانا الدىم. توسەگىمىزگە سول كىتاپتاردى جاستانا بارىپ تاعى جاتتىق.
ەرتەڭىندە ساسكەدە يۋسۋپ قاسىم ەنتىگە جەتتى.
- جۇرىڭدەر، جۇرىڭدەر... تەز-تەز! - دەپ قۋات ەكەۋمىزدىڭ قولىمىزدان تارتىپ تۇرعىزدى، - بەلبەۋ قايدا، تاعىنىڭدار! ءاليحان تورەنى كورەسىڭدەر. مىنا بەلبەۋسىز كيىممەن كىرە المايسىزدار!
بەلەت بەلدىكتى بۇل رەت ءوز ەركىمىزبەن تاعىنىپ، ەرە جونەلدىك. اسىعا باسىپ بىرنەشە قىسقا كوشەدەن اينالىپ وتتىك. قاي تۇس ەكەنىن بىلمەي قالىپپىن، كىشىلەۋ عانا كلۋبقا جەتىپپىز. كىرسەك زال تولى ادام ەكەن، ءبىر قاۋىم ادام ورىندىق جەتپەي تۇرەگەلىپ تۇر. ارت جاعىنا الا ءبىز دە تۇرا قالدىق. ساحنادا ەكى ەلىدەي عانا شوقشا قارا ساقالدى، شاعىن، جاق جۇتىلاۋ تۇرقى بار، اق سۇرى سۇلۋشا كىسى سويلەپ تۇر ەكەن. يۋسۋپ قاسىمنىڭ ۇزىن يەگىمەن نۇسقاۋىنا قاراعاندا، بىزگە اتى توڭكەرىستىك جارناما بەتىندە العاش كورىنگەن باستىق وسى كىسى سياقتى.
ءۇنىنىڭ قارلىعىڭقىراپ شىعۋىنان ءبىز كەلۋدەن بۇرىن ەداۋىر سويلەپ تاستاعانى بايقالادى. ءسوز ءمانىسىنىڭ ءتۇبىن ىڭعۋىرلاعانداي، بار كۇشىمەن ىشقىنىپ، وزبەكشە ارالاستىرا ۇيعىرشا سويلەپ تۇر. ەستىگەنىمىز ءبىزدىڭ قۇلاعىمىزدى دا ىڭعۋىرلاپ تۇرشىكتىردى: «... مۇنداي زيالى سىمان جاستار ەداۋىر كوپ. ناماز وقىمايدى، مەشىتتىڭ قايدا ەكەنىن دە بىلمەيدى. شاشىنا قاراساڭىز - قىتاي، تىلىنە قاراساڭىز - مۇسىلمان، ءدىلى - جاھاننام تۇتەگى، كەڭىردەگىنەن تەمەكىنىڭ ءيىسى، اراقتىڭ زاھارى شىعىپ تۇرادى. مۇندايلاردى كىم دەيمىز؟ ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بۇلار - قىتايدىڭ كۇنجاراسىن جەگەندەر. وقىعانى پاقات سو بىردەمەنى جەۋدىڭ ءتاسىلى عانا... قانشا سويلەسەك تە ەشاكنىڭ قۇلىقىعا ءتامبۇر شالعانداك* تىڭدامايدى...» -دەگەنىندە ەستۋگە شىدامىم تاۋسىلا قالعانداي بولدى مەنىڭ.
- ارتىنان سوزگە شىعۋىما رۇقسات ەتەر مە ەكەن؟! - دەپ سىبىرلادىم.
- نە سويلەمەك ەدىڭ؟ - دەپ يۋسۋپ قاسىم ءۇڭىلدى.
- قاي عاسىردا قاي قوعامنىڭ ادامىنا، قاي شاڭىراقتا سويلەپ تۇرعانىن بىلمەيتىن بۇل «كوسەمگە» ۇقساپ ەسەكتى اۋزىما المايمىن عوي. قاي زاماننىڭ ارحيۆى ەكەنىن سىپايى دالەلمەن قىسقاشا ءتۇسىندىرىپ قانا تۇسەر ەدىم.
- يۋسۋپ قاسىم قولىمەن اۋزىن باسا كۇلىپ جىبەردى دە، قۋات جىميا تويتاردى.
- شاڭىراق مەنىكى، قوعام مەنىكى دەپ سويلەپ تۇر عوي. ولاي سويلەسەڭ قازىر بايلاتادى دا، «توزاقتىڭ» ەڭ تۇبىنە جىبەرە سالادى. اقىمەتجانداردىڭ كۇشى بۇعان تولىق جەتەتىن بولعانعا دەيىن ءتىرى قالار ما ەكەنسىڭ اۋەلى!؟
- ولاي بولسا كەتتىم! تىڭدامادىم دا كورمەدىم!
ەسىكتەن شىعىپ جۇرە بەرىپ ەدىم، ەكى دوس ارتىمنان كۇلە شىقتى.
- دوستىم، سەن اسا سولشىل بولىپ كەتكەن ۇقسايسىڭ! - دەپ كۇلە كىنالاعان يۋسۋپ قاسىمعا قۋات باسقاشا پىكىر ايتتى.
- ولاي ەمەس، تۇرمەدەگى اۋرۋىنان تولىق ايىعا الماي ءجۇر. نەرۆ قۋاتىنان ايرىلىپ قالدى، شىدامسىز بولىپ كەتتى.
بۇل ەكى ءتۇرلى سىننىڭ دۇرىس جاعىن بايقاعانداي بولدىم دا، ويلاپ كورۋ ءۇشىن جاۋاپسىز قالدىردىم. ءبىراز كىدىرىستەن سوڭ انىقتاعىم كەلەتىن باسقا ءبىر ماسەلە ەسىمە ءتۇستى:
- ءجا، وسى عاني باتىردىڭ توڭكەرىسكە سىڭىرگەن ەڭبەگى قاي-قاي سوعىستا بولعان ەكەن؟
- نىلقىدا اكبار باتىردىڭ باسشىلىعىندا تۇڭعىش كوتەرىلىس باستاعان التىنىڭ ءبىرى. وندا پارتيزان ۇيىمداستىرۋشى نەگىزگى ورىندا اكبار بولىپتى.... ول ويلاي الاتىن باسى بار، وقىعان يناباتتى، وتكىر ادام ەكەن. نىلقىنى ازات ەتكەننەن كەيىن، قالاي ەكەنى جۇمباق، ول كىسى وق ءتيىپ ءولىپ كەتىپتى... عانيدىڭ ۇلكەن ۇلەس قوسىپ، باتىرلىق ات العانى ودان كەيىن... بۇراتالانى الۋدا زور قايرات كورسەتىپتى. ءوزىم دەگەنگە جانقيار، جومارت، اق كوڭىلدىگى دە بار بۇل گويدىڭ. جۇرەگى تاۋداي. بىراق، كوڭىلىنە جاقپاي قالعان ادامىنا بەك حارامى*.
- ءيا، سوتاناقى باتىرلار ەجەلدەن سولاي بولادى عوي، - دەپ كۇرسىندىم، - بىراق، وسىنىڭ شاۋجايسىز كەتۋى توڭكەرىسكە قاتەرلى، ءوزى ەگىسكەن جەمىس اعاشىن ءوزى قيراتادى ءالى! لەنين سوتقارلاردى دا توڭكەرىس سابىنا تارتۋ قاجەتتىلىگىن كورسەتە كەلىپ، ولاردى ءوز ۋاقىتىندا شەكتەمەسە، سولاي زياندايتىنىن جازىپتى.
قۋات بىرتىقتاۋ سۇق ساۋساعىن كورسەتە جىميدى:
- بارلىق بىلىقتىڭ شەكتەلمەي جاتۋى ءبىر-اق ماسەلەدە شىراقتارىم، كوممۋنيستىك پارتيانىڭ اشكەرە ۇيىمى بۇل جەردە قۇرىلماي جاتقاندىعىندا عانا!
- اتتەڭ دۇنيە! - دەپ مەن تىستەندىم دە، يۋسۋپ قاسىم باسىن يزەپ-يزەپ قالدى:
- كەشەدەن بەرى سەندەرگە قۇلجا جاعدايىن كورسەتىپ، ۇزاق سويلەپ كەلە جاتقانىم وسىنى ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن ەدى، ماسەلە وسىندا... توڭكەرىسكە جالپىلىق جاعىنان يشارا كورسەتىپ وتىراتىن ۇيىتقى گرۋپپا بار. بىراق بۇلاردىڭ بىرىڭعاي مايدانعا تارتقان جات يدەياداعىلارى وزدەرىنەن الدەقايدا كۇشتى. ەگەر ارميا وفيتسەرلەرىنىڭ كوپشىلىگى وزىمىزدەن بولماسا تاس-تالقانىمىزدى شىعارار ەدى. بۇلاردى شەكتەۋ ءۇشىن «كوم» اتى اتالماسا دا باسقاداي اتپەن توڭكەرىستىك كۇشتى ۇيىم قۇرۋدى تۇس-تۇستان تالاپ ەتۋىمىز قاجەت!
- احمەتجان اپەندىلەرگە مۇنداي تالاپ قويىلماعان با؟ - دەپ ءتۇيىلدىم مەن.
- قويىلىپتى. وسى قۇلجادان ابدىكەرىم اپباس باسشىلىعىنداعى ءبىر توپ، تارباعاتايدان دۋبەك باسشىلىعىنداعى ءبىر توپ، التايدان المەن باستاعان بىرنەشەۋى بۇل تالاپتى الدەقاشان قويعان ەكەن. العى شەپتەگى ارميادان بۇل تالاپتى قويۋشىلار ءتىپتى كوپ دەيدى.
- نە جاۋاپ ايتىپتى بۇعان؟
- «ءالباتتا قۇرامىز، قازىرشە شارت-جاعدايى جەتپەي تۇر» دەپ قانا قويىپتى.
- جەتپەدى ەمەس، اسىپ تا كەتتى، - دەپ قىنجىلدىم.
- وسى تالاپتى كوبەيتۋىمىز كەرەك، جولداستار... مەنىڭ ساباق ساعاتىم جەتىپ قالدى، كەتتىم. ەندى ەرتەڭ كەزدەسەمىز، حايىر!
يۋسۋپ قاسىم وسى سوزدەردى ايتتى دا، جەدەل باسىپ جونەلە بەردى. ءبىز ساۋلەتتى بەلبەۋىمىزدى اعىتىپ، جان قالتاعا تىعا سالا جاتقان جەرىمىزگە تارتتىق. توسىپ جاتقان اربامىز كەلگەن ەكەن. بۇعالتىر بولىمىنەن ابانسا اقشا سۇراپ الىپ، يۋسۋپ قاسىمعا حات جازىپ، ارباكەش كورشىسىنە تاپسىردىق تا، تاڭەرتەڭىنە ەرتە اتتاندىق.
تەكەسكە اپاراتىن بۇراڭى مول اربا جولمەن شوقالاقتاتا وتىرىپ، ىلە جاعاسىنداعى جامانتى بەكەتىنە ءتۇس اۋا ەڭكەيدىك. تاس جول جۇمىسىنداعى قارا ءنوپىر قالىڭ تۇتقىن سول ەگىستەن كورىندى، سازدى ويپاڭنان كوتەرمە جول جاساپ، كەتپەن، ءزامبىل، جالعىز دوڭگەلەكتى قول اربا سياقتى اسپاپتارمەن توزاڭدى اسپانعا كوتەرىپ جاتىر. تۇتقىنداردى قۇرالمەن باسقارىپ تۇرعان ەشكىم كورىنە قويمادى. سارى اياق تۇتقىنداردىڭ وزدەرى دە قارا الاعا، تەڭبىل كوككە، بوز الاعا اينالىپ، جەندەت سيقىنان ايرىلىپ بولعان سياقتى، دوڭدەگى توپىراققا عانا جەندەتتەي ءتيىپ، اراشا تالايدى. قيمىلدارىنا قاراعاندا مەيلىنشە توق ەكەنى بايقالدى.
شاپكىسىن قۇلاق شەكەسىنە قيسىق قوندىرعان بىرەۋ تۇتقىنداردىڭ ار جاعىنداعى وقشاۋ دوڭگە اتپەن شاۋىپ شىقتى دا، بىرەۋلەرگە ءبىر جەردى قامشىسىمەن نۇسقاي سالىپ، بىزگە قاراي شاۋىپ ءتۇستى.
- وسى جولدىڭ دەسياتينيگى*, - دەپ كۇبىرلەدى ارباكەش ۇيعىر جىگىت، - ءجۇنىس دەيتىن قازاق.
سوعىس تۇتقىندارىن جۇمىسقا سالىپ جۇرگەن قارا مۇرتتى قارا قازاقتىڭ سالپىنشاقتى بەلبەۋى مەن توبىلعى ساپتى قامشىسىنان باسقا ەشقانداي قۇرالى جوق سياقتى. بىزگە تىگىلە قاراپ يەك قاقتى، امانداسقانى ەكەن.
- بىزگە جىبەرگەن الگى قىزمەتكەرلەرى وسى جىگىتتەر مە؟ - دەپ ارباكەشتەن سۇراپ، اتىنان ءتۇستى دە اتىن جەتەكتەي كەلە ارباعا وتىرىپ، جارتىلاي ورىسشالاي بۇيىردى، - نو... و**, ايدا!
كەۋدەسىن كەرە شايقاقتاپ، تىك جۇرەتىن، وتىزدان اسقان بۇل كىسى شەكەسىنە قيسىق قوندىرىلعان شاپكىسىمەن-اق قالانىڭ سانقوي ماسكۇنەمى ەكەنىن بىردەن تانىتقانداي. سىمىنىڭ كەڭ بالاعى مەن كونىمدى قارا ەتىگىنىڭ قاتپارلانعان قونىشى قىزىل اسىعىنا تۇسە جۇمارلانىپتى. شالعىسى تەگىستەلىپ قايشىلانعان قارا مۇرتى دا، قارايىپ كەبەرسىگەن ەرنى دە بىزدەن الدە نە دامەتكەندەي جىبىرلاپ، قىزعىلت تارتقان قيىق كوزى جۇتىنا ءۇڭىلدى.
- بىردەمەلەرىڭ بار ما؟ - دەپ مۇرتىنىڭ استىمەن عانا كۇبىرلەدى ءبىر شاقتا. ءبىز ۇقپاعانداي اڭىرا قاراپ ەدىك، وڭ قولىن ستاكانشا قۋىستاپ الىپ، اۋزىنا توڭكەرە يشارالادى، - قالادان سارقىتقا الا شىققاندارىڭ بار شىعار، بۇگىن مىنا پلەندەرگە جۇمىس كورسەتۋگە شىعىپ، شارشاپ قالدىم.
- ءوزىمىز ىشپەۋشى ەدىك، ەسىمىزدە بولماپتى! -دەي سالدى قۋات. ءجۇنىس ەندى ءىرى كىسى پىشىنىنە كەلىپ، كەرديە ورنىقتى:
- جولداۋ قاعازدارىڭ قانە؟ -دەپ سۇراپ، قاعازدارىمىزدى كورىپ شىقتى دا، كەكىرىپ جىبەردى، - ماعان تەلەفوندا «مىقتى وقىعان ەكى بۇعالتىر جىبەردىك» دەپ ەدى، قانە سويلەي وتىرىڭدار، قايدان وقىدىڭدار، ەسەپشوت قاعۋدى بىلەسىڭدەر مە؟
- ەسەپشوت كورمەگەنبىز اعاي، - دەدى قۋات كۇلىمسىرەپ، - مۇعالىمدىك تەحنيكۋمدا وقىدىق. ەسەپتەرىڭىز ميللياردقا دەيىن عانا بولسا ەشكىمگە تەلمىرتە قويماسپىز.
- ەسەپشوت بىلمەيتىن بۇعالتىر كاكوي* بۇعالتىر؟ - دەپ ەكى الاقانىن جايعان ءجۇنىس، شۇمەتايىن ورىسشا اتاپ جىبەردى دە ارتىنان كەڭشىلىك ەتكەنسىدى، - نو، كەرەك جوق، قازاق جىگىت ەكەنسىڭدەر، ىستەي تۇرىڭدار، ايتەۋىر ايتقانعا كونەسىڭدەر عوي!
جولداۋ قاعازىمىزدى سىرت كويلەگىنىڭ ءتوس قالتاسىنا جۇمارلاپ تىعا سالدى. مىنا مۇرتتىڭ قول استىندا ىستەۋدەن سەسكەنىپ، بۇل پۋنكتتە دۇرىسىراق باستىق بار-جوقتىعىن بىلگىم كەلدى، ءوز نەرۆىم دە شيرىعىپ، شەگىنە جەتىپ تۇر عوي:
- اعاي، بۇل پۋنكتىڭىزدە نەشە قىزمەتكەر بار؟
- جەتى قىزمەتكەر بار. توعىزتاراۋ جولى دا بىزگە قاراستى، مەن - باستىق. وندا ورىنباسار دەسياتنيگىمىز بار. باس تەحنيگىمىز - ورىس. ەكى زاپحوز، ەكى ارباكەش جۇمىس ىستەپ كەلەدى.
مەن باستىق دەگەننەن شوشىنساق تا، باس تەحنيك پەن «ورىنباسار» دەسياتنيگىنەن ءۇمىت كۇتە كەلىپ ءبىر ۇيعىر اۋلاسىنا تۇستىك. سول اۋلادان ءبىر عانا بولمەنى جالداپ الىپ، تاماقتى ءۇي يەسىنىڭ ايەلىنە ىستەتەدى ەكەن. تىمىرسىق ىستىقتان شولدەپ كەلىپ، شايعا قانباي ىشە بەرىپپىز. باس تەحنيك تە، زاپحوز دا كورىنبەدى، ءجۇنىس زەيىلدىلىگىن جارق ەتكىزدى.
- ەي، جىگىتتەر، كۇن باتىپ قالدى، پوجاليۆيستا**, مىنا ارباكەشپەن بىرگە بارىپ، اتتارعا ءشوپ ورىپ اكەلىڭدەر!
كەلىسىمىزبەن كورىنگەن مىنا قوجايىندىق توبەمىزدەن قويىپ جىبەرگەندەي. قۋات ەكەۋمىز تىجىرىنىپ قالىپ، ءبىر-بىرىمىزگە جىميا قاراستىق. كەلە سالىپ كەڭىردەكتەسۋ ۇيات كورىندى. ءوزىمىز سياقتى «بەلبەۋسىز» ارباكەشكە ەرە جونەلدىك. بەلبەۋ تاعىنباي كەلگەندىگىمىزدىڭ كەسىرىن الدەن كورگەندەيمىز. سوندا دا ارتىن كۇتىپ كورۋىمىز ءجون سياقتى.
ءسويتىپ، كۇنىنە ءۇش ۋاقىت ءشوپ ورىپ اكەلىپ، ءۇش ۋاقىت تاماق ىشۋدەن باسقا قىزمەت كورىنە قويمادى. ارباكەش تە جۇمساعىش بولىپ، بۇل مىندەت ەكەۋمىزگە قالعانداي. ەسەپشى بولامىز دەپ كەلىپ، ءشوپشى بولعانىمىزدىڭ ىزاسىنا مەن ەكى كۇن ارەڭ شىداپ ەدىم. ءۇشىنشى كۇنى تاڭەرتەڭ ورعان ءشوبىمدى بايلاي سالىپ قۋاتقا تىگىلدىم:
- ەي، ءبىز تۇتقىنبىز با؟... «نەرۆ قۋاتىنان ايرىلعان شىدامسىز»، «سولشىل» دەپ يۋسۋپ ەكەۋىڭ سىنداماعان بولساڭدار، بۇل ماسەلەنى الدەقاشان شەشەر ەدىم. ەندى كىنالاماڭدار، قازىر بارا سالىپ-اق سويلەسەمىن!
- سابىر، سابىر، - دەپ قۋات قارقىلداي كۇلدى، - سەن سويلەسسەڭ نەرۆىڭدى تاعى دا اسقىندىرىپ الارسىڭ، مەن-اق سويلەسەيىن...
تاڭەرتەڭگىلىك ءشايدى ءۇي قوجاسىنىڭ ايەلىنە قىلجاقتاي ءىشىپ وتىرعان ءجۇنىس ءبىزدى ەلەر ەمەس. وتكەن كۇندەردەگى «ءشوپ اكەلدىڭدەر مە... وتىرىڭدار» دەگەن «ەسىركەۋى» دە جوق. كەلىپ وتىرا قالدىق. ءشاي قۇيعان ادەمىشە سارى ايەل ءبىزدىڭ قاباعىمىزعا قاراپ قويىپ، سىرتقا شىقتى. ءجۇنىستىڭ تاڭەرتەڭ تۇرا سالىپ كىشكەنە شاراپحانادان اۋىز اشاتىن «ءبىر ستوپكاسىن» بۇگىن ەكى-ۇشكە جەتكىزىپ قايتقانى بايقالادى. كوزى الدەن قىزارا قالىپتى.
- باس تەحنيك كەلمەي مە، اعاي؟ - دەپ سۇرادى قۋات.
- ول تاۋعا جول سالىناتىن جەردى ولشەپ كورۋگە كەتكەن. ونى قايتەسىڭ؟
- زاپحوزدارىڭىز قايدا؟
- ول... قۇلجادا... ونى سۇراپ قايتەسىڭ؟
- ءبىزدى قايتپەكسىڭدەر؟
- قايتكەنىڭ نە، وسىلاي ىستەپ جالاقىلارىڭدى الىپ تۇرساڭدار بولمادى ما؟... تەحنيكتى، ءتىپتى ەسەبىن دۇرىس وتكىزە الماي تىرتىڭداپ جاتقان زاپحوزدى سۇراۋلارىڭ قالاي؟... سلۋشيتە* جىگىتتەر، مەن نە بۇيىرسام، سونى ورىنداپ تۇرساڭدار بولعانى! زناەش**, مەن قان مايدان كەشىپ، بۇكىل ىلەنى...
- ءسىزدىڭ باستىق ەكەنىڭىزدى ءبىلىپ، ءوز قىزمەت مىندەتىمىزدى سۇراپ وتىرمىز! - دەپ قۋات تا قاتقىلداۋ داۋىسپەن سويلەدى، - ءبىزدىڭ جولداۋ قاعازىمىزدى كوردىڭىز، ارباكەشكە كومەكشى بولۋعا، ءشوپ ورۋشىلىققا تاعايىندالعان ەمەسپىز.
- قاي ىسكە كومەك كەرەك بولسا سونى عانا ىستەيسىڭدەر، مەنىڭ بەرگەن قىزمەتىم وسى! ودان جوعارى مارتەبە كەرەك بولسا، ول بىزدە جوق.
قۋات جاتاقحاناعا قاراي تارتا جونەلدى. ساتىپ العان بەلبەۋىن بايلانىپ كەلىپ سويلەسپەك ەكەنىن ءتۇسىنىپ، كۇلىپ جىبەردىم دە، ىزا ارالاس قارقىلداي جونەلدىم.
- سلۋشيتە برات***, - دەدىم سونان سوڭ، وزىنشە ءبوسىپ تىگىلە سويلەدىم، - ءبىز ءۇرىمجىنىڭ اراققا ەمەس، قانعا ماس گومينداڭىمەن سوعىسىپ شىققانبىز. مىنا شاش سونىمەن اعارعان. الگى سويلەسىپ وتىرعان جىگىتىڭىز - سونداعى ءوشىمىزدى ماناس مايدانىندا قايتارىپ، ءبىر روتا سارى اياقتى «جالعىز ءوزى قىرعان» قايسار سويقان. سەنبەسەڭ، تەلەفون ارقىلى ماسكالوۆتان سۇرا، انىقتاعىڭ كەلسە، سول مايدان شتابىنىڭ ساياسي، اسكەري بولىمدەرىنەن سۇرا! ءبىز ساعان كەلگەن الدەقانداي بۇرالقى ەمەسپىز، نەگىزگى قىزمەتىمىز - ىشكى ىستەر باسقارماسىنىڭ تەرگەۋشىلىگى، دەنساۋلىعىمىز كەمىپ كەتكەندىكتەن عانا وسى جايلاۋلى جەردىڭ قىزمەتىن ىستەي تۇرۋعا كەلدىك!
قۋات بەلبەۋىن تاعىنىپ، بۋىنشاعىن ەسىك الدىنا قويىپ كىردى:
- ال، نەدەيسىز بىزگە، جوعارى ورنىڭىزدىڭ بۇيرىعى كەرەكسىز بولسا، قۇلجاعا بارىپ سويلەسەمىز بە، وسى جەردەن تەلەفون ارقىلى سويلەسەمىز بە؟
- سەندەردى كەرەكسىز دەپ كىم ايتتى، قازىرشە، باستىقتارمەن سويلەسكەنشە تۇرا تۇرىڭدار دەدىم، قاتە مە؟ قاي جەردە، نە ىستەپ كەلسەڭدەر دە وسى پۋنكتكە جولدانعان سوڭ باستىقتارىڭا باعىنۋلارىڭ كەرەك. سولاي ەمەس پە، زناەش!
- قۇل رەتىندە ىستەتە بەرۋىڭىزگە كونە المايمىز! ءبىز پلەن ەمەسپىز، باسىنباڭىز!
- وي، سەندەردى «قۇل» دەپ، «پلەن» دەپ كىم ايتتى؟ مىنا جولداسىڭ ەستىپ وتىر عوي مىنە، نە دەگەن اپەرباقان جىگىت ەدىڭ، وتىرشى ءوزىڭ!
- جوق، وتىرىپ تا، ءشوبىڭدى ورىپ، تاسىپ تا بولدىق. قىزمەت بەرەسىز بە، بەرمەيسىز بە، ەندى سونى عانا ايتىڭىز!
- براتەشكا*, مەن سەندەرگە قىزمەت بەرمەۋ جاعىندا ەمەسپىن، ەسەپشوت بىلمەيتىندىكتەرىڭە قاراماي، قازاق بولعان سوڭ ءبىر-ءبىرىمىزدىڭ ايتقانىمىزعا كونەرمىز دەپ، قارسى الۋشىلارىڭ ەكەنىمدى ايتىپ ەدىم عوي. ەسكەرشى، براتەشكا! جۇرىڭدەر، سەنبەسەڭدەر كوزدەرىڭشە سويلەسىپ كورەيىن!
جامانتىنىڭ جالعىز كوشەسىمەن شىعىسقا قاراي ءبىراز ءجۇرىپ، وزەن بويىنا كەلدىك تە، پاروممەن** ءوتىپ، پوچتا-تەلەگراف بولىمشەسىنە باردىق. ءجۇنىس قۇلجانىڭ ەمەس، باسقا ءبىر جەردىڭ تەلەفونىن الدى. «شەرنيكوۆ» دەپ شاقىرتتى بىرەۋى. «باس تەحنيك» دەگەن ورىسى ءوزىنىڭ باستىعى ەكەن دە، ورنالاستىرۋ ءجونىن سودان سۇراماق ەكەن. شەرنيكوۆپەن سويلەسە كەتكەندە، ءوزىنىڭ ورىسشا بىلەتىنى دە وتىرىك بولىپ، بىزبەن سويلەسكەندەگىدەي عانا «ونەر» كورسەتتى:
- باس مەكەمەنىڭ بىزگە جىبەرگەن ەكى ادامى كەلگەلى ءۇش كۇن بولدى. بۇعالتىرلىككە جولداۋ قاعاز اكەلىپتى، قالاي ورنالاستىرامىز؟ حاراشو، حاراشو! وقىعان جىگىتتەر ەكەن! - دەدى دە، تەلەفون ترۋپكاسىن الاقانىمەن باسا قويىپ، - ۇقتىڭدار ما، قالاي تانىستىرعانىمدى؟ - دەپ بىزگە «جاقسىلىعىن» ەسكەرتىپ ءوتتى، - موجنا، موجنا*, ال، ءوز ءىسىڭىز قالاي؟.. نو، دو سۆيدانيە**! ءىس ءبىتتى! - دەپ ءبىزدى ەرتە جونەلدى باستىعىمىز. - كىم دوستىق، كىم قاستىق ىستەيتىنىن ءتۇسىنىپ الىپ ايتىسىڭدار جىگىتتەر، سەندەر ءالى بالاسىڭدار! «قانداي، ىستەي الا ما» دەپ سۇراعانىندا، كەلىسە المايتىندىقتارىڭدى، ەسەپشوت بىلمەيتىندىكتەرىڭدى بىلدىرسەم-اق قولىن ءبىر-اق سىلتەر ەدى. باستىق مەن قابىلداماسام ول قايتپەك سەندەردى؟... جاقسىلىقتى ۇمىتپاي، مەنىڭ ايتقانىمدى عانا ورىنداپ تۇرساڭدار بولعانى، قانىمىز ءبىر ەمەس پە، زناەش! قانە، مىنا دۇكەننەن قىزمەتتەرىڭدى قۇتتىقتاپ ءبىر-ەكى ستوپكا اتا كەتەيىك!
- راحمەت! - دەدى قۋات شورشىپ تۇسكەندەي، - ءبىز مۇلدە ىشپەيمىز!
قايتىپ كەلە سالا تاعى قۋزاپ، قىزمەتكە تاعايىندالدىق. قۋاتتى توعىزتاراۋ بولىمشەسىندە ىستەۋگە اربامەن جونەلتتى دە، مەنى «وسىندا ۋاقىتشا زاپحوزدىق ىستەۋگە» قالدىردى.
- مىنا جولداسىڭ تايكەلتىر ەكەن، ماعان مۇنداي مىنەز جاقپايدى. جۋاس دەپ سەنى قالدىردىم. بۇرىنعى زاپحوز ەسەبىن وتكىزىپ كەلگەن سوڭ، سەنى بۇعالتىرلىككە كوتەرەمىن! مەنىڭ ايتقانىممەن جۇرسەڭ ەشقانداي ۆوپروس***شىقپايدى، پانيماەش****.
- پونيمايۋ! - دەپ مەن جىميدىم!
- ءما، سكلات كىلتى. بۇگىننەن باستاپ ءوزىڭ باسقاراسىڭ... ءما، ال! مەن كىمگە نە بەرۋدى بۇيىرسام سونى تاراتىپ تۇراسىڭ!
مەن اڭىرا قاراپ، كىلتىن الماي تۇرىپ قالدىم;
- سكلاتتا بار نارسەنى ساناپ تىزىمدەپ اكت بويىنشا وتكىزۋىڭىز كەرەك قوي!
- ويبوي، اكت-قۇجات دەگەن نەگە كەرەك؟ باستىعىڭا سەنبەسەڭ كىممەن وتاسا الاسىڭ؟ زاپحوزدىڭ ماعان وتكىزىپ كەتكەن ءتىزىمى، ونان سوڭ تارتىلعان ازىقتىڭ قۇجاتتارى، تۇگەل سكلاتتا، ۇستەل ۇستىندە تۇر. سونى ءوزىڭ تۇگەندەي سالمايمىسىڭ؟ ودان باسقا جۇمىس جوق سەندە، پانيماەش؟
- مەن باستىعىمدى سچەت بىلەتىندىگىمە سەندىرۋگە، دۇرىس ىستەۋ ارقىلى عانا «وتاسۋعا» بورىشتىمىن، پانيماەش! - دەپ مەن دە ورىسشا ىرعاققا تۇسە قويدىم، - اكتىسىز وتكىزىپ الۋ نيكاگدا نەپراۆيلنا*!
- پو! «جۋاستان جۋان شىعادى» دەگەندەي، تىم ارامزا جىگىتپىسىڭ، قالاي؟!
- ارامزالىق ەمەس، ءىستىڭ ەڭ الالى وسى. قازنا وتكىزىپ الۋدىڭ بىردەن-ءبىر ەرەجەسى وسى. مۇنى بىلمەيتىن ادام ەسەپشوتىن قالاي شاتىرلاتسا دا قاتەلەسەدى.
- ءۇي، باستىعىڭا سەنبەيمىسىڭ؟ باستىق قاتەلەستىرۋ ءۇشىن ىستەتە مە سەنى؟
- باستىق اتاۋلىنىڭ ءبارى الال بولسا جەر بەتى وسىلاي ارام قانعا بويالار ما ەدى؟...الال باستىق، الال زاپحوز بولسا، ۇكىمەتتەن العان مال ەسەبىن وتكىزە الماي، ءوزىڭىز ايتقانداي «تىرتىڭداپ» جاتار ما؟ شىنىن ايتسام، سەنبەيمىن، سكلاتتى رەسمي اكت بويىنشا وتكىزبەسەڭىز، «ايرانىن ءىشىپ، شەلەك جۇعىنىن» وتكىزەتىن ناعىز ارامزالىق سول بولماي ما! ونداي پالەلى شەلەكتى كوتەرتە كورمەڭىز! -دەپ ءجۇرىپ كەتتىم.
- بولدى وندا، كونەتس**, سەنەتىن ەسەپشى تاۋىپ وتكىزەرمىز...
وسى تارتىسپەن ەكى كۇندى ءۇنسىز وتكەردىك. جول جاساۋشى تۇتقىندار اترەتى باستىقتارىنا ۇن، ءشاي، شەكەر تاراتۋ جۇمىسىن ءوزى وتەي سالىپ، شاراپحاناعا كىرىپ-شىعىپ ءجۇردى، مەنى باقىلاپ، «تامىرىمدى ۇستاپ» جۇرگەنى دە بايقالادى، ءبىر ەكى رەت پاروم جاققا اياڭداپ ەدىم، ارتىمنان ەردى. الاساپىرانوۆتار دا امال ازبا، جول قۇرىلىسى مەكەمەسىنە تەلەفونمەن شاعىم ايتقىزباي وسىلاي بىرنەشە كۇن وتكىزسە، «ىستەمەي قويدى» دەپ مەنى شاعىپ جىبەرۋى مۇمكىن عوي. ءۇشىنشى كۇنى تاڭەرتەڭ ايران-ءسۇت ءىشىپ كەلۋ سىلتاۋىمەن جوعارى جاققا ورلەي جونەلدىم دە، تۇت اعاشتارىنىڭ دالداسىمەن پارومعا جەتىپ، وزەننەن ءوتتىم.
پوچتا-تەلەگراف بولىمشەسىندە تەلەفونشىدان باسقا ەشكىم جوق ەكەن. تەلەفون قوڭىراۋىن بەرە سالا تروپكاسىن قۇلاعىما تاقاپ ەدىم، قالاداعى بىرەۋدىڭ ايەلىمەن قالجىڭداسىپ تۇرعانى ەستىلدى. مىلجىڭى بىتەر ەمەس. «اليو» دەسىممەن-اق:
- ەي، سەن كىم؟! -دەپ اقىرىپ جىبەردى، - تاستا تروپكانى!
- اللو، ءسىز تاستاي تۇرىڭىز، الىستان مەكەمە جۇمىسىمەن سويلەسكەلى تۇرمىن!
- اناڭنى... تاستا!
- اللو، ءسىزدىڭ اتىڭىز سولاي ما ەدى؟ -دەپ قاتتى دابىستادىم، - اناڭنى... ءسىز تاستاڭىز! مۇنداي مىلجىڭدارىڭىزدى الەمگە جايماي، بارىپ قۇلاعىنا عانا سىبىرلاڭىز. بوساتىڭىز تەلەفوندى!
- ەي، سەن كىم، قاي جەردەن؟!
- مەن - قازىق قاعاروۆ! قايتپەكسىڭ؟!
تەلەفون تروپكاسىن قۇلاقتارىنا توسەگەنىمەن سويلەسە الماي تۇرعاندار ءار مەكەمەدەن بار ەكەن، ءبارى قارقىلداپ كۇلىپ الا جونەلدى. ولاردىڭ «شاقشاقتارىن»* تەلەفونشىمەن بىرگە تىڭداي كۇلىپ تۇرعانىمدا ءجۇنىس كىرىپ كەلدى:
- ءوي، بيعابىل، مۇندا ەكەنسىڭ عوي، نەعىپ ءماز بولىپ تۇرسىڭ، باعانادان ىزدەپ تابا الماي جۇرسەم... ءجۇر تەز، اسىعىس جۇمىس شىعىپ قالدى!
مۇرتىن تۇلكى مۇرتىنا ۇقساتىپ بەكەر قويماعان ەكەن، ميىعىنان عانا جىمىڭداپ، پۋنكتكە جەتكەنشە جۇپ-جۇمساق سويلەسىپ كەلدى دە، سكلاتقا كىرگىزدى، بار-ءمازىرىن ولشەپ ساناپ وتكىزدى. بۇزىلماعان توپ كەزدەمەلەردىڭ سىرتىنا جازىلعان ولشەمدەرىن ەسەپكە الدىم، بۇزىلعاندارىن مەترلەپ ولشەدىك تە، مەن جازعان اكتىگە قول قويىستىق.
- ءجا، ەندى، بۇگىن سەنىڭ قىزمەت وتكىزىپ العان كۇنىڭ عوي، پوجالىستا ءجۇر، اراق ىشەلىك!
- مەن اراق ىشپەيمىن، ايران ىشسەڭىز ءجۇرىڭىز.
- قىزمەتىڭدى جۋاسىڭ، ماعان اراق اپەر!
- ءبىر قۇمىرا اراق اكەلىپ ۇستاتىپ ەدىم، قولىمدى ۇستاي الىپ، قاسىنا وتىرعىزدى. ەكى شىنىعا ءبولىپ قۇيا سالا «قۇتتىقتاپ» الا جونەلدى:
- قىزمەتىڭ قۇتتى، تابىستى، جومارتتىعىڭ ءسۇتتى، دابىستى بولسىن! مەنىڭ اي-شايسىز قولعاناتىم، وڭ قاناتىم بول! تاتۋ-ءتاتتى، ءبىر-بىرىمىزگە يناۋاتتى بولىپ ءوتۋىمىز ءۇشىن، قانە كوتەرىپ تاستالىق!
ءىشۋدىڭ داستۇرىنە ىسىلعان شەبەر ەكەنىن وسىلاي بايقاتتى.
مۇنان سوڭعى ءىشۋ-ىشپەۋ ماسەلەسىندەگى تارتىس بارلىق قاۋىمعا ءمالىم عوي. قۇل زاپحوز ماس بولسا، مۇنداي قۋ باستىققا تۇلا بويىمەن اس بولماي ما؟ نە دەسە دە ىشپەي قويىپ ەدىم. ءوز ۇلەسىندەگى اراقتى كوتەرە سالدى. سونان سوڭ الدىڭعى كۇنگى «شەشەندىگىمدى» ماقتاي جونەلدى. ماقتاۋدىڭ سىرى ماقتاۋشىعا دا، ماقتانشاققا دا ءمالىم، ۇرلەپ-ۇرلەپ مارسيىپ، الشايتا سالا توق ىشەگىمدى سۋىرىپ الۋدى ويلاماسا، مەنى تەگىن ماقتار ما!؟
- سول سوزىڭنەن تانىدىم، ناستوياششي* عالىم ەكەنسىڭ! قانە باۋىر، سەندەي وقىمىستى جاڭا وركەننىڭ وسە بەرۋى ءۇشىن ىشەلىك... تىم بولماسا ءبولىپ ىشەلىك!
اقىرى مەنەن ءتۇڭىلدى دە، ءبولىپ ەمەس، ءولىپ ىشە سالدى....
باستىعىم ەرتەڭىنە تۇسكە جاقىن ءبىر ۇيعىر قارتتى ەرتىپ اكەلدى دە:
- مىنا كىسىگە پۋنكت قىزمەتىنە كومەكتەسكەندىگى ءۇشىن، بەس مەتر دەگنال** ولشەپ بەر! - دەپ قولىمەن نۇسقاي سالا جونەلدى.
- جازبا بۇيرىق تۇسىرمەسەڭىز بەرمەيمىن، - دەپ ەدىم، قايرىلىپ تىكىرەيە قالدى. تالابىمنىڭ جايىن ءتۇسىندىردىم، - باستىق جولداس، بۇل، اكەمنىڭ مالى ەمەس، مەنىڭ ارتىمدا دا ەسەپ الۋشى بارىن بىلەسىز، قۇجات كەرەك! «ەسەبىن وتكىزە الماي تىرتىڭداپ جاتىر» دەپ كۇلۋىڭىزدەن بۇرىن سىزگە دە «ەسەپ بىلەتىندىگىمدى» كورسەتۋگە بورىشتىمىن عوي!
وتكەن كەشتەگى «عالىم ەكەنسىڭ» دەگەن اۋزىمەن «زالىم ەكەنسىڭ» دەگەندى كۇبىرلەي سالا قۇجات جازدى. مەن كەزدەمە ولشەپ بەردىم.
- بيعابىل، سەن ءتۇسىنىپ ال، - دەدى سونان سوڭ، قارت الدىندا «بىلەتىندىگىن» كورسەتە مىقىنىن تايانىپ قورازدانا قالدى، - بۇرىن ىستەمەگەن قىزمەتىڭ، تىم قورقاق بولما! بۇل كىشكەنە عانا پۋنكت، قيت ەتسە قاعازعا سۇيەنەتىن رەسمي مەكەمە ەمەس. باستىق «بەر» دەگەن سوڭ ءبىتتى. بەر دە تىزىمدەي سال، كونەتس، جاۋابىن جيناقتاپ ءوزىم تۇزەي جاتارمىن! بارىنە قاعاز جازىپ وتىرۋعا مەندە ۋاقىت بار ما... پانيماەش؟!
- پونيمايۋ، بۇعالتىرلىق زاڭىنا ەشقانداي جۇدىرىق وتپەيدى.، زاڭدى قۇجات قانا وتەدى. ءسىزدى ەسەپ بىلەتىندىگىمە سەندىرە السام، «تىرتىڭدامايتىن» قىزمەتكەر بولعانىم، زناەش ناچالنيك*?!
تاعى ءبىر كۇنى قىرعىز كەمپىردى ەرتىپ كەلە سىبىرلادى:
- مىنا كەمپىرگە ەكى-ءۇش كيلو شەكەر بەرە سالشى، ۇلكەن پايداسىن كورەسىڭ!
ءۇش كيلوسىن ءجۇنىستىڭ ءوز اتىنا تىزىمدەي سالا مەن كۇبىرلەدىم:
- ۋاقىتىڭىز كەتپەدى، مىنە، قول قويا سالىڭىز، «ۇلكەن پايداسىن» ءوزىڭىز-اق كورىڭىز!
مۇنىم ءۇشىن تىلەۋدىڭ دە، «اقىل» ايتۋدىڭ دا قيسىنىن تابا الماي ءتۇيىلىپ بارىپ قول قويدى دا، «تىم تاقىستىعىمدى» كۇبىرلەي سوكتى.
تۇستەن كەيىن سۇيرەي جونەلدى قولىمنان. كۇن شىجىعان ىستىق بولسا دا، باستىق قولقالاعان «تاماشانى» كورگىم كەلدى. «تىم تاقىستىعىما»، «اسا قاراۋلىعىمدى» قوسا مويىنداتۋ ءۇشىن جەتەكتەگەنىن سەزبەي قالىپپىن.
كوشەدەن كوك جاساڭدى دالاعا شىعا بەرگەنىمىزدە كەشەگى كەمپىر قارسى جولىعىپ، جۇنىسكە جىمىڭداي ىمداپ ءوتتى. باستىق ەندى جەدەلدەتە باستى اياعىن. وقشاۋ سالىنعان جالعىز تامعا كەلگەندە سۇيرىكتەي سۇلۋ قوس كەلىنشەك جىميا كوتەرىلدى ورىندارىنان، التىن ءتىستى اعى جۇنىسكە اشىق ءۇيرىلىپ، قالجىڭداسا امانداستى، بۇرىننان ءۇيىر-ءشۇيىر ەكەنىن دە، «شوكەن»* ەكەنىن دە تىلمەن تانىتا قويدى. قىناي بەل تورىسى ماعان قيىلا قاراپ، «ۇيالا» امانداستى. «وزىمدىكى» ەكەنىن سولاي بىلدىرسە دە «كەلىن»** مەن «كەلىنشەكتىڭ» قايسىسى ەكەنىن تانىتا قويمادى، ءۇنسىز جاۋتاقتاي بەردى.
قوس كەلىنشەك دايىنداپ قويعان داستارقانىن جايا سالعاندا، ءجۇنىس سىمىنىڭ قالتاسىنان قۇمىراسىن سۋىرىپ قويا سالدى. ءماز كۇلكى مەن نازدى قالجىڭنىڭ قاتەرلى ءيىرىمى تارتىپ بارا جاتۋىنا قىسىلىپ، ءشايدى اسىعا ۇرتتادىم. شىعىپ كەتۋگە سىلتاۋ تابا الماي وتىرعانىمدا مولتىلدەپ اراق قۇيىلدى. ەسىمە قورقىنىشتى ءبىر ءىس تۇسە قالعانداي، باجىرايا قارادىم جۇنىسكە:
- «ناچالنيك تاقسىر، سكلات كىلتى جاتاقحانادا قالىپتى، تەز بارىپ كەلەيىن!
«شوكەن» الدىندا بۇلاي اتاۋىم دەسياتينگىمە تىم جاعىمدى تيەتىنىن مولشەرلەپ ەدىم، ءدال شىقتى.
- بار، تەز كەل! - دەسىمەن سەكىرىپ شىعا جونەلدىم....
ايتىپ قويعان ءبىر ۇيدەن ايران ىشە قايتىپ، جاتاقحاناداعى ورنىما قيسايا سالا كىتاپ وقىپ ەدىم. ۇيىقتاپ قالىپپىن، ەسىك شاقىرلاعاندا، ويانسام ءتۇن ەكەن، ءجۇنىس شايقاقتاپ ماس كىردى.
- سەندە ەركەكتىك جوق! - دەپ قولىن سىلكىپ قالعاندا، «بار، مىنە» دەي جازداپ اۋزىما ارەڭ يە بولدىم...
وسىلاي ءجۇرىپ زاپحوزدىقتىڭ ءبىر جارىم ايىن ارەڭ وتكىزىپپىن. بار نارسەمنىڭ ءبارى ءجۇنىس جاعىنان «جوق» اتالىپ بولعاندا، ەندى جوققا شىعاتىن ەشنارسەم قالماعاندا «باس بىلىگى» زاپحوزى قايتىپ كەلدى. «اۋرۋمىن» دەپ ۇيگە قايتۋعا ارىز جازا قويىپ ەدىم، مەنەن ابدەن تورىققان دەسياتنيك وسىنىمدى عانا «بارعا» شىعارىپ، راستاعان كۋالىك قاعاز جازىپ بەردى. «باس بىلگىسىن» قايتا باسىپ جەي بەرمەك قوي. اكت بويىنشا تۇگەندەپ، سكلاتىن قايتا وتكىزە سالدىم.
تەلەفون ارقىلى سويلەسۋىمىز بويىنشا، قوش ايتىپ، ۇيىنە سالەم جولداپ قالۋ ءۇشىن قۋات كەلدى. ءبىر-ءبىر ستوپكانى شاراپحانادان قاعىسا سالا شىعىپ ەدىك، قۇلجا جولىنىڭ كىرە بەرىسىنەن تارسىلداعان بەساتار داۋىسى ەستىلدى.
جامانتى شەتىنە ىلىنە توقتاعان جۇك ءاۆتوموبيلىنىڭ ۇستىندە بەس-التى وفيتسەر تۇر، ىڭعاي ايقىش-ۇيقىش تاسپالى بەلبەۋ بۋىنعان سارى الا، دارەجەلى وفيتسەرلەر سياقتى. ءبارى ماۋزەر اسىنىپتى. شولاق جەڭدى اق جىبەك كويلەك كيگەن ۇزىن بويلى ءبىر ءداۋ سول دارەجەلىلەردىڭ ءبىرىنىڭ يىعىنا بەساتار سۇيەپ قويىپ اتقىلاپ تۇر. كوشەدەگى يت بىتكەن يەنگە تىرىم-تىراقاي قاشىپ بارادى. مىلتىق داۋىسىن ەستي شىققان بالا-شاعا، ايەل اتاۋلى ءۇيدى ۇيىنە قايتا تىعىلىپ جوعالۋىنان تانىدىق. مەرگەنىمىز - عاني باتىر ەكەن. زىتىپ بارا جاتقان ءار ءيتتى ءبىر اتىپ قالىپ تۇر، وعى كوپ ءيتتىڭ بىرەۋىنە دارىماسا دا، ماڭايلاپ ءتۇسىپ، بۇرق ەتكىزگەن شاڭى دارىعانداي.
ول ەداۋىر الىس قىراتتان اتپەن ءتۇسىپ كەلە جاتقان جۇنىسكە كەزەنە قالدى ءبىر ساتتە. «عاني اكا، عاني اكا» «اتپاڭىز» دەپ دابىرلاي جالىندى نوكەرلەرى. اعاسى «شاپكىسىن عانا تۇسىرەمىن» دەي كوزدەگەندە، ءوزىن نىساناعا الىپ تۇرعانىن ءجۇنىس تە كورە قويىپتى، قيسىق قوندىرىلعان شاپكىسىن قولىنا الا، قوس قولىن كوتەرە جالىنا ايقايلادى. «الگى ءجۇنىس دەگەن ۇرى ەكەن عوي» دەپ مىلتىعىن كۇلە ءتۇسىردى عاني. مىلتىعىن بىرەۋىنە ۇستاتا سالا اۆتوموبيلدەن تۇسۋگە ىڭعايلانعاندا ءتورت نوكەر قاتار سەكىرىپ سۇيەمەك بولىپ ەدى. سۇيەۋگە ەكەۋى عانا جەتتى.
«باتىرى» كابيناعا كىرىپ وتىرىسىمەن اۆتوموبيل جىلجىپ الدىمىزدان وتە بەردى. سۋسار تەرىسىمەن جۇلىندالعان قارا قاتيپا بوركىن ءبىر كوزىنە تۇسىرە، شەكەسىنە قوندىرا كيگەن «باتىر» قىزارىپ العان كوك كوزىن بىزگە تاسىرايتا قاراپ ءوتتى.
- ءبىز دە يت الدە قاتىن بولىپ كورىندىك پە ەكەن؟ -دەپ قۋات بەلبەۋىن تۇزەي جىميدى.
- جوق، بىلەتىنى بار باتىر ەكەن، ءجۇنىستىڭ دە ناعىز يت ەكەنىن «ءبىلىپ» كەزەنبەدى مە؟
باتىردى كورۋگە قاتىندار قانداي ىنتىق. ءناسىل الىپ قالۋدى كەي بايدىڭ اڭساپ جۇرگەنىن ەستىگەن كەي ايەل تامسانىپ، تاۋساپ قالۋعا، كەيى كوزىمەن جالماپ قالۋعا قۇمارتقانى بايقالادى. ارعى جاعاداعى قاقپالاردان قاپتاپ شىعا كەلىپ ەدى. وزىنە عاشىق «دۇشپاندارىن» قۋالاۋعا باتىر دا اسىعا قۇمارتقانداي بەرگى جاعالىق كوپىرمەن مىقتاپ تىستەستىرىلگەن پارومعا كولىگى بەل شىعىسىمەن كابەنكادان سەكىرىپ ءتۇستى. ماۋزەرىن جالاڭاشتاپ ۇستاپ ءتۇسىپتى. ار جاقتاعى قاقپالاردان اسىرا شاڭقىلداتىپ جىبەرگەندە يتتەر قاڭقىلداپ، كارى قاتىندار شاڭعىرلاي قاشىپ، قاقپالارىن جاپتى.
ار جاققا وتكەن باتىر ءوز توبىمەن وزەن جاعاسىنا وتىرىپ قول جۋدى. قايتىپ كەلىپ ەكىنشى رەت وتكەن پاروممەن ءبىز دە وتتىك. الگى سارى الا پاگوندى «دارەجەلىلەر» كيتەلدەرىن جايىپ توسەپ، باتىردى شەشىندىرە باستادى. ءبىرى ەتىگىن تارتىپ، شۇلعاۋىن قولتىعىنا قىستى دا، ەكەۋى ەكى بالاعىنان تارتىپ، گاليفە سىمىن سۋىردى. ءىش كيىمنەن باسقاسىن تۇگەل شەشتىرگەن باتىر قابىعى ارشىلعان تەرەكشە سۇلاپ جاتقان جەرىنەن ءتىرى جان يەسى ەكەندىگىن بىلدىرگىسى كەلگەندەي ىرشىپ تۇردى دا سۋعا ءتۇستى. قاقپا ساڭلاۋلارىنان سىعالاپ ايەلدەر، ماڭايىن جاعالاپ ءجۇز شاقتى ەرلەر تۇر. باتىر جۋىنىپ بولىپ سۋدان شىقتى دا الگى توسەلگەن جارقىراۋىق شەندى كيتەلدەرگە قايتا سۇلادى. دارەجەلى وفيتسەرلەر باتىرعا قايتا جاپىرلاسىپ، سۋ شتاننىڭ ەكى بالاعىنان تارتىپ ارەڭ شىعاردى دا، تاقسىرىنىڭ عاۋرەتىن وردەنى مولىراق ءبىر كيتەلمەن تاپتىشتەپ قىمتادى. وزەنگە شايقاپ قانشا سىقسا دا قۇرعاماعان دىمدى شتاندى قىمىرسىز «ولىك بۇتىنا» كيگىزۋ تىم قيىن ەكەن. دارەجەلىلەر ەكى جاعىنان جۇگىنىسە وتىرىپ بالاقتارىن ساۋمالاپ ارەڭ سۇعىندىرىپ ەدى. شات تۇيىعىنا اپارعان سوڭ ءتىپتى جىلجىتا المادى، شاراسىز قالدى. راس ءتىرى ەكەندىگىن سول داعدارىستا ءبىلدىردى باتىر; ىرشىپ تۇرىپ، شتان شقىرىن قۇيرىعىنان ءوزى ورلەتىپ بەردى. باۋىن بايلاۋدى سوندا دا «دارەجەلىلەرىنە» قالدىرىپ، ماڭىنداعى حالىق اراسىنان تانىس ىزدەگەندەي قىزىلكوك كوزىمەن تىنتە تاسىرايدى...
- ءتۇفيت اكەڭنىڭ اۋزىن... ارسىز! شىمىرىكپەيدى ەكەن ءجۇزى، بۇل دا باتىرلىق بولعانى عوي! - دەپ قۋات كۇبىرلەدى دە، مەنىڭ قاتتى باسىلعان ازۋىم شاقىرلاپ كەتتى. بۇگەجەكتەپ ءجۇرىپ كيىندىرىپ بولعان «دارەجەلىلەردىڭ» ورتاسىنان شىققان «تاقسىرعا» ەكى بۇكتەلە جەتتى ءجۇنىس. قالتىراي ۇسىنعان قوس قولىنا باتىر ساۋساعىنىڭ ۇشى عانا ءتيىپ ەدى، دەنساۋلىق جايىن تاپتىشتەي سۇراپ جالباراقتادى.
- ءجۇنىس ۇرى سەن بە؟ - دەپ قانا سۇرادى تاقسىرى امانداسۋ ورنىنا. - باعانا سەنى اتىپ قويا جازدادىم. باقىرماساڭ ءبىتىپ ەدىڭ!
- تاقسىر-اۋ، ءسىزدىڭ قولىڭىزدان كىم الادى مەنى! - دەپ ءجۇنىس قارقىلدادى.
ونى قولپاشتاعانداردىڭ ءبارىن ءبىر-اق سىباپ ءبىز جونەلدىك.
ءبۇيتىپ تاپقان دارەجەلەرىڭدى...
«باتىرلار» اۆتوموبيلگە وتىرىپ، تەكەس جاققا جونەلدى.
- مىنا يت انا ايۋمەن تانىس ەكەن عوي؟ - دەدىم مەن پارومعا شىعىپ بارا جاتىپ، - كوپ كولدەنەڭدەپ ەدىم، وسى جەردەن تەزىرەك جونەلەيىن، سەن دە اۋلاعىراق ءجۇر بۇل پالەدەن!
ادىلەتتى تەرگەۋشىم، السىزدىكتەن اۋىر قىلمىس جوق ەكەنىن وسى تاراۋدان تاعى كوردىڭىز. اسا اۋىر قىلمىس ەكەنىن اسىعا قاشۋىم دا دالەلدەپ تۇرماي ما؟ قۇلجاعا جۇرەتىن اربانىڭ كەلۋىنە تاعات قىلا الماي، تەكەس تاۋىنان ماتاپ اعىزعان كوپ قاراعاي سالعا ىرشىپ ءتۇسىپ، وزەن اعىنىمەن قاشتىم. بۇل، ارينە، كۇنامدى سۋ جۋىپ تازارتار دەگەندىك ەمەس قوي. قىلمىسىم ارتا-ارتا قۇرلىققا سيماي بارا جاتۋىمنان عانا سولاي.
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
* ناقشا (ۇيعىرشا) - ءان، ولەڭ.
** لۇكشەك (ۇيعىرشا) - سودىر، تەنتەك.
* پلەن (ورىسشا) - سوعىس تۇتقىنى.
* «ەسەكتىڭ قۇلاعىنا دومبىرا شەرتكەندەي» دەگەن ءسوز. بۇل - تىم تۇيسىكسىز ماحلۇققا ءسوز سىڭبەيدى دەگەن ماعىناداعى تەڭەۋ.
* حارامى - قارا جۇرەك، قوتيىن، قانىشەر، ارام پيعىلدى.
* دەسياتنيك (ورىسشا) - ون باسى ماعىناسىندا، جول قۇرىلىس بولىمشەسىنىڭ باسقارۋشىسى.
** نو (ورىسشا) - «ال»، «ءجۇر»، «بىراق» دەگەن ماعىنادا.
* كاكوي (ورىسشا) - قالاي، قانداي.
** پوجاليۆيستا (ورىسشا) - تىلەۋىڭدى بەرسىن.
* سلۋشيتە (ورىسشا) - تىڭداڭدار.
** زناەش (ورىسشا) - بىلەسىڭ بە؟
*** برات (ورىسشا) - اعا، تۋىسقان.
* براتەشكا (ورىسشا) - اعاكەش.
** پاروم - اعىندى وزەن ۇستەنەن كولدەنەڭ تارتىلعان تەمىر. ارقان بويىمەن جىلجيتىن كوپىر كەمە.
* موجنو - ماقۇل، بولادى.
** دو سۆيدانيە - حايىر، حوش.
*** ۆوپروس (ورىسشا) - ماسەلە، اڭگىمە.
**** پانيماەش (ورىسشا) - تۇسىنەسىڭ بە؟
* نەپراۆ-يلنا (ورىسشا) - استە دۇرىس ەمەس.
** كونەتس - ءبىتتى، تامام.
* شاقشاق (ۇيعىرشا) - قالجىڭ.
* ناستوياششي (ورىسشا) - ناعىز.
** دەگنال - كەزدەمە اتى.
* ناچالنيك (ورىسشا) - مەكەمە باستىعى.
* شوكەن (ۇيعىرشا) - كەلىنشەك.
** كەلىن (قىرعىزشا) - كەلىنشەك.
