Qazirgi kókiregi oyau, kózi ashyq azamattardy da, qalyng júrtty da alandatyp jýrgen jay, biraz qordalanyp qalghan, biraqta sheshimin әli kýnge deyin tappay jýrgen qazaq últynyng mәseleleri ekeni belgili. Sol mәselelerding sheshiluine yqpal jasay alady dep ýmit artqan últtyq úiymdar men túlghalardyng da halyqtyng kónilinen shygha qoymaghandyghy  el ishinde týrli pikir tudyratyny haq. Ótken ghasyrdyng 90 - shy jyldarynyng basynda últ mýddesin qorghaugha barsha qazaqty oyatugha talpynghan Sovetqazy Aqataev, Árken Uaq, Qasen Qoja Ahmet, Jaghda Babalyqúly jәne taghy basqa tanymal  últshyl azamattardyng isin 2005 - jyldardan bastap  kóptep qúrylghan últtyq úiymdardyng belsendilik kórsetip qazaq halqynyng namysyn qorghaudy  jalghastyrghany belgili. Biraq keyingi kezderde últtyq úiymdardyng belsendiligining tómendep, útymdy is - әreketterining súiylyp, ýnderining shyghuy siyredi. Halyq arasynda tuyndaghan pikirlerine qúlaq assaq osynday jaghdaydyng payda boluyna últ mýddesin qorghap jýrgen túlghalardyng bastarynyng birikpeuinen kóredi.

Qazirgi kókiregi oyau, kózi ashyq azamattardy da, qalyng júrtty da alandatyp jýrgen jay, biraz qordalanyp qalghan, biraqta sheshimin әli kýnge deyin tappay jýrgen qazaq últynyng mәseleleri ekeni belgili. Sol mәselelerding sheshiluine yqpal jasay alady dep ýmit artqan últtyq úiymdar men túlghalardyng da halyqtyng kónilinen shygha qoymaghandyghy  el ishinde týrli pikir tudyratyny haq. Ótken ghasyrdyng 90 - shy jyldarynyng basynda últ mýddesin qorghaugha barsha qazaqty oyatugha talpynghan Sovetqazy Aqataev, Árken Uaq, Qasen Qoja Ahmet, Jaghda Babalyqúly jәne taghy basqa tanymal  últshyl azamattardyng isin 2005 - jyldardan bastap  kóptep qúrylghan últtyq úiymdardyng belsendilik kórsetip qazaq halqynyng namysyn qorghaudy  jalghastyrghany belgili. Biraq keyingi kezderde últtyq úiymdardyng belsendiligining tómendep, útymdy is - әreketterining súiylyp, ýnderining shyghuy siyredi. Halyq arasynda tuyndaghan pikirlerine qúlaq assaq osynday jaghdaydyng payda boluyna últ mýddesin qorghap jýrgen túlghalardyng bastarynyng birikpeuinen kóredi.

Al últtyq mýddeni qorghaugha baylanysty mәselelerdi sheshu jolyndaghy kemshilikterge bagha bergen kezderde últym dep jýrgen jýregi taza azamattardy kinәlaudan góri, sol kemshilikting tuyndauyna әkeletin sebepterding terende jatqan tamyryna ýnilgen dúrys siyaqty. Sondyqtan da, qoghamdaghy tuyndap otyrghan últtyq mәselege ghalymdardyng da jedel  at salysyp batyldyqpen olardyng payda bolu sebepteri men sheshu joldaryn úsynu olardyng azamattyq boryshy ekenin aitar edim. Elimizding tәuelsizdik alyp, egemendi el boluy qazaq kauymynyng qoghamdaghy kózqarasyna, ómirine ýlken ózgerister әkelgenin moyyndauymyz qajet. Tәuelsizdik alghan alghashqy jyldary otarlyq sayasattyng yqpalynda bilim alyp, ruhany tәrbie kórgen qazaq azamattarynyng birden óz baghyttaryn aiqyndap aluy olardyng bilimimen qosa óz halqynyng ruhani, adamy qúndylyqtary men tarih taghlymyn qanshalyqty boylaryna sinirgenine baylanysty boldy. Búl tek qazaqtargha ghana tәn qúbylys emes, óitkeni osy jaghdaydy әlemdegi otarlau búghalyghynan bosaghan barlyq halyqtar bastarynan keshken jәne keshedi de. Osy tabighy qúbylys zanynyng saldarynan, qazaq azamattarynyng últ mәselesine kelgende pikirleri men ústamdaryna baylanysty ýsh baghyttaghy topqa bólinudi basynan keshirgeni belgili.

Birinshi top, qazaqtardyng kópshiligi tәuelsizdikti ata - babalarnyng ansaghan armanyna qol jetkizdik dep qoldaghan, pikiri men ústamy - otarlyq sayasatynyng zardabyn jong, qazaq halqynyng joghalyp bara jatqan ruhany qúndylyqtary men tarihyn janghyrtu men qatar adamzattyng damu jolyndaghy qol jetkizgen jetistikterin tiyimdi paydalanu arqyly tәuelsiz memleket qúryp, qazaq halqyn jahandanu yqpalynan joyylyp ketpeuin kózdeu edi. Búl topqa tәn erekshelik sezimge(emosiyagha) berilu әserinen últ mýddesin qorghau is- әreketterinde keybir qatelikterding oryn aluy .

Ekinshi top, qazaqtardyng endi bir bóligi tәuelsizdikti quana qarsy  alghanymen, kónilderinde qazaq eli tәuelsiz memleket bola alama, keshegi ýstemdik qúrghan  alpauyt elding yqpalynan qútylugha mýmkindik barma, qazaq halqy damyghan elderding kómeginsiz ózin ózi biyleytindey dengeyge kóterile me degen olardyng senimsizdikteri men kýdikteri basym boldy. Óitkeni búl pikir iyelerining kópshiligi últynyng ruhynnan ada orys tildi qazaqtar men qatar otarlyq dәuirding ruhany ústamynnyng shenberinnen asa almaytyn, kenes ómirining әleumettik qyzyghyn paydalanyp kelgen ghylym, mәdeniyet, óndiristik tehnologiya salasyndaghy intelegensiya men bilim beru jәne biylik jýiesining ókilderi edi. Búl topqa tәn erekshelik últ mýddesin tolyq týsinbeu, әrektterinde jigerlik pen batyldyq jetispeui jәne komprodorlyq baghyt ústanuy bolatyn.

Ýshinshi top, qazaqtardyng taghy bir bóligi tәuelsizdikti jaqtaghanymen jigeri taptalyp azamattyq sanasy oyanbaghan, sayasy mәsele tóniregine  jolamay  әlipting artyn baghyp ózderining jeke bas mýddelerin ghana oilap, qoghamdaghy barlyq jaghdaylargha kónbistik jasap, esh nәrsege aralaspaytyndar boldy. Búl topqa tәn erekshelik qangha singen qúldyq minezden arylugha shamalary jetpey, ózderining jana qoghamda azamattyq dengeyge kóterile almauy edi.

Osynday  jaghdayda qazaq últynyng mәselelerin kóterip belsendilikpen halyqtyng sanasyn oyatu birinshi top ókilderining enshisinde boldy. Al osy últshyl azamattardyn  esh bireuinin  últ mәselesining tiyimdi sheshiluine  yqpal etetindey mýmkinshilikteri bolmady.         Olar ne biylik manayynda, ne biznes manayynda bolmaghandyqtan jәne biylik pen qarajaty bar top ókilderining qoldauyn tappaghandyqtan tek biylikke últtyq namystyng taptalmauyna talaptar qongmen jәne qazaqtardyng namystary men sezimderin oyatumen boldy. Qazaq últshyldarynyng strategiyasy men taktikasyn aiqyndaytyn, qazaq qauymynyng ishindegi týrli әleumettik toptardyng mýddesi men últtyq mýddeni ýilestire qamtylghan baghyt, baghdarlama bolmady. Últshyldardyng jýieli is - әreketterge barmay, negizgi baghyty birjaqty uaq - uaq ruhany mәseleler kóteru ghana bolyp, әleumettik mәselelerge  kónil audarmaghany belgili. Búl últtyq qozghalystardyng manayyna halyqty toptastyru arqyly qoghamnyng damuyna yqpal etetin, biyliktegi komprodorlyq cayasy elita jýrgizip otyrghan últtyq sayasatqa tosqauyl qoya alatynday kýsh dengeyine kóterile almauyna alyp keldi. Sondyqtan últtyq qozghalystar bir ornynda túrmay dialektikalyq damu zanyna baylanysty ózi ótken joldarynan sabaq alyp kelesi  saty biyigine kóterilui tiyis. Ol satygha kóterilu ýshin últ mýddesin qorghap jýrgen azamattargha eng aldymen janyna qansha ashy tiyse de óz kemshilikterin moyyndap odan qútylu joldaryn izdeu qajet. Qay zamanda bolmasyn, qay elde bolmasyn últ mýddesi ýshin kýresetin  azamattar aldynghy oryngha óz halqynyng әleumettik ahualyn qoyumen qatar, ruhany qúndylyqtar men azamattardyng qúqyqyghyn qorghau mәselelerin bir - birinen ajyratpay teng ústay bilgen. Ony Alash arystarynyng baghdarlamasynan da kóruge bolady. Halyqtyng «Oraza namaz toqtyqta, ash bolsang sәldeng qalar boqtyqta» degen sózinde ómir sýru zandylyghynyng ýlken fәlsafasy jatyr. Qazaqqa jany ashyghan әr azamattyng birde bir qazaq balasynyng qarny ashpay, qary talmay, qabyrghasy qayyspay, kókiregi sherlenbey, kózinen jasyn aghyzbay ómir sýruine әkeletin jolgha ýles qosuy - azamattyq boryshy jәne ol ýshin ózine aqy, ataq, madaq, syy - syyapat tilemeui shart.

Últtyq qozghalystardyng jiberip otyrghan qatesi ózderining tarihy missiyasyn anyqtay almaghandyqtan, oppozisiyalyq sayasy toptardyng yqpalynda bolyp, ózderin olardyng úpay  men elektorat jinaugha baghyttalghan sayasy oiynshyghyna ainaldyruy. Eshbir sayasy partiya barsha halyqtyng mýddesin qorghamaydy. Partiyalar barsha halyqtyng ókili bola almaydy, qayta halyqtyng birtútastyghyna keri әser etedi, óitkeni olar óz mýsheleri men sonyna ergen shaghyn qoldaushylarynyng maqsatyn oryndau ýshin azghana toptyng biylikke keluine nemese biylikke yqpal jasauyna qyzmet etuimen halyqty bólshekteydi. Últ mәselesi әrqashanda partiyalar kóteretin mәselelerden joghary túruy, onyng memleketqúrushy halyqtyng mýddesin tolyqtay qorghaytynday memleket qúrugha adal qyzmet etetinine baylanysty  boluy zandylyq. Últ mýddesin qorghaugha kelgende de keybir últshyl azamattardyng últ mәselesin qorghau tek últshyldargha tiyesili zattay menshikteuleri de bar. Búl istering qate «bәlenshe» de últshyl dese, algha tartatyn uәjderi - Ol kim? Qashan mitingige bardy? Qashan kóshege shyqty? Qayda, ne istedi?Kimge qarsy ne jazdy? Qansha ýndeu joldady? Ony kim estidi? ... s.s. t. b.  Mitingi, piyket, ashtyq jariyalau ol naqtyly әleumettik, azamattyq qúqyqtardy qorghaugha baylanysty qoldanuy dúrys bolghanymen onday jolmen últqa baylanysty mәseleler sheshilmeydi. Últ mәselesi barlyq qazaqqa ortaq óte nәzik jәne kýrdeli mәsele, ony últshyldar bolsyn, biylik pen sayasy oppozisiyadaghylar bolsyn, Preziydent bolsyn menshiktey almaydy, óitkeni ol әr qazaqtyng qayda jýrse de, kim bolsa da ózine tikeley qatysy bar jeke taghdyryna baylanysty qúqy. Últ -  dep aighaylap jýrgen men sóileymin, basqa sóilemesin deu qate. Últ mәselesi bir kýnde búiryqpen nemese aighay, daumen, iya bolmasa túlghalardyng bedelimen sheshilmeydi. Últ mәselelerining sheshilui halyqtyng әleumettik jaghdayynyng jaqsaruymen qatar, onyng últtyq ruhany sanasy men azamattardyng belsendiligining ósuine jәne biylikting óz halqynyng mýdesin qorghauda qanshalyqty  adaldyghyna, batyl qadamdargha baratyn jigerliligine  baylanysty. Sondyqtan últ múddesin qorghaugha baghyttalghan is - qimyldar bilimdilikti, biliktilikti, tazalyqty, parasattylyq pen tózimdilikti jәne sayasy sauattylyqty tileydi. Pendeshilik әrqashanda adamdy adastyrady. Baghyty bir, maqsaty últtyq mýddeni qorghau ýshin jýrgen adam әrqashanda qazaq azamattarynyng birligin joghaltatyn oisyz qadam jasaudan saqtanuy qajet. Ómir shyndyghy bәrimiz bir ghana úiym nemese jýie shenberinde bir túlghagha jýginsek qana maqsatqa jetemiz dep oilau qoghamnyng tabighy damu zandylyghyna jәne psihologiya tabighatyna da qayshy, yaghny onday qadam qúldyraugha әkeledi. Maqsat bir baghyttaghy kóptegen úiymdardyng birlesip, kelise otyryp bir arnada júmys isteui. Adamdar qoghamdaghy ómir sýru zandylyghyna baylanysty әrbir salalarda, ghylym, bilim,  biylik jýielerinde újymdyq psihologiya yqpal etetin jaghdayda ómir sýredi. Osyghan baylanysty ómirge degen kózqarastarynda, ústanymdarynda әrtúrli úghym men minez - qúlyqtarynda boyaular bolghanymen óz tegine(últyna) degen sezimi jýreginde saqtalady, óshpeydi. Ár adamnyng jýregindegi osy nәzik úshkynyn sóndirmey ony laulap janatyn mәngi otqa ailandyrghan da ghana halqymyz mәngi jasap jahandanu ýderisine ózin jútqyzbaydy. Últym degen azamattardyng armany da, maqsaty da osyghan jetu bolsa, onda qazaq halqy mәngi jasaydy. Sondyqtan, mynau biylikting adamy, anau oppozisiyanyng adamy, taghy biri «bәlensheniki», «týgensheniki» dep aragha shy jýgirtu qazaqtyng basynyng qosylmauyna baghyttalghan  әreket. Memleket qazaqtiki oghan eshkimning talasy joq, al biylikte komprodorlyq elita otyr eken dep alauyzdyqqa jol beru qatelik. Halqy ýshin jýregi qan jylaytyn azamattar biylikte de, oppozisiyada da, basqa salalarda da jeterlik, olardy alalamay birigip últymyzdyng tәuelsizdigin mәngi saqtap qalatyn jol izdeuimiz qajet. Biylikke de, eger erteng oppozisiya biylikke kelse oghanda últ mýddesin riyasyz oryndatugha yqpal jasay alatyn qoghamdyq kýsh  boluy qajet. Ol biylikke baru ýshin kýresetin kýsh emes, ol biylikke qazaq halqynyng armanyn, maqsatyn oryndatyp, әrqashanda biylikke yqpalyn jýrgizetin kýsh boluy kerek. Búl dengeyge jetu ýshin qazaqtardyng últtyq sezimderining negizinde qoghamdyq sana qalyptastyru qajet. Qoghamdyq sanany sayasatkerler qalyptastyrady degen úghym qate, ony adamzattyng ótken saparyndaghy últtardyng qalyptasu zandylyghy kórsetetini belgili. Qoghamdyq sanany óz últynyng múng - múqtajyn jan - tәnimen sezinetin  aldynghy qatarly qazaq zyyalylary(oyshyl - filosoftar, aqyndar,  jazushylar, óner salasy, mәdeny maydan ókilderi, ghalymdar, bilim beru salasyndaghy ústazdar, tarihshylar) qalyptastyrady. Últshyldar óz halqynyng mәdeniyetinin, әdebiyetinin, dәstýrli ónerinin, ghylymynyn, bilim beru salasynyng neoliyberalizm baghytynyn  zyyan әkeletin yqpalyna úshyramauyna  kónil audaruy qajet. Sondyqtan, asa manyzdy mәsele keleshek úrpaqty óz halqynyng salt-dәstýrin, ruhany qúndylyqtaryn, tarih taghlymdaryn baghalap, boyyna sinirumen birge adamzat órkeniyetining tiyimdi jetistikterin mengergen ruhy biyik, jigerli, ary taza, bilimi zor, bilikti, parasatty azamat dengeyinde tәrbiyeleu qajet. Óz halqynyng ruhany baylyghynan susyndap últyn sýie bilgen parasatty azamat el namysyn eshkimge taptatpaydy jәne ózi de eshqashanda basqa halyqtyng namysynna tiymeydi. Qazaq halqynyng namysyn basqalargha taptatpaudyng joly qazaqtardyng ózderi basqalardan bilimimen, biliktiligimen, parasattylyghymen, jigerli batyldyghymen joghary túrugha úmtylyp, sol dengeyge jetken myqtylyghymen manayyn moyyndatuy qajet. Sonda ghana qazaq óz últynyng mereyin arttyra alady. Bos sózden góri qiynda bolsa iske kóshken jón bolar.

Basty mindet últ mýddesi ýshin pendeshilikti qoyyp, birimizding qatemizdi birimiz keshirudi ýirenip, yntymaqpen basymmyz qosylghan kýshke ainalayyq. Birinshi, qazaqtyng birligin bekiteyik. Ekinshi, týrki tildi tegimiz bir halyqty bauyrymyzgha tartyp, quatymyzdy arttyrayyq. Ýshinshi, últ mәselesine kelgende elimizde túratyn ózge halyqtardyng ókilderine  qazaq últynyng mәseleleri sheshilmey olardyng mәseleleri sheshiledi degen bos sóz, uaqyt útugha baghyttalghan ayarlyq sayasat ekenin týsindiru qajet. Memleket qúrushy halyqtyng mýddesi qorghalmaghan elde eshqashan basqa halyq ókilderining qúqy qorghalmaydy.

Osyny jerlesterimizge úghyndyra bilsek, onda olar bizding odaqtastarymyzgha ainalady.

«Abay-aqparat»