2.

Anketalyq anyqtama (jalghasy): 1912 jyly Orynborgha baqylau astyna jiberilgen Memlekettik Dumanyng mýshesi Á.Bókeyhanovpen, әkimshilik túrghydan jer audarylghan A.Baytúrsynovpen, M.Dulatovpen birge «Qazaq» gazetin ashqan. Jetisugha keluge tiym salynghandyqtan da 1914 jyldan bastap Samarqanda sulandyru salasynda, keyinnen Orta Aziya temir jol torabynda, Jetisu torabynda qyzmet etti. Samarqan, Ashhabad, Qodjent, Tashkent, Shymkent qalalarynda ýnemi polisiyanyng baqylauy astynda jýrdi. 1916 jyly últ-azattyq kóterilisting qandy oqighalary turaly әigili  «Týrkistan general-gubernatory mәrtebeli Kuropatkinge» ashyq hat jazdy.

1916 jyly 3 aqpanda Á.Bókeyhanov, A.Baytúrsynov, N.Begimbetov Petrogradqa baryp, әskery ministr general Polivanovqa jolyghyp, qazaqtardy әskerge alu mәselesin jetkizdi. Ondaghy basty maqsat: qazirgi zamannyng qaru-jaraghynyng tilin bilmey, túraqty әskerge tartylmay últtyq tәuelsizdik turaly qiyaldaugha da bolmaytyn. Múny alashtyqtar: keleshek úrpaqtyng aldyndaghy paryzymyz, - dep týsindi. Zamannyng betalysy últtan sony talap etti. Sanaly armiyasyz «sәuletti, erkin kýndi» ansaudyng ózi nadandyq bolatyn. Sondyqtan da «Qazaq» gazetinin:

«Egerde biz tendikke qol jetkizgimiz kelse, onda qazirden bastap terendep oilamasaq bolmaydy. Býgin ne eksek, erteng sony oramyz»,- dep jazuynyng astary osynda.

2.

Anketalyq anyqtama (jalghasy): 1912 jyly Orynborgha baqylau astyna jiberilgen Memlekettik Dumanyng mýshesi Á.Bókeyhanovpen, әkimshilik túrghydan jer audarylghan A.Baytúrsynovpen, M.Dulatovpen birge «Qazaq» gazetin ashqan. Jetisugha keluge tiym salynghandyqtan da 1914 jyldan bastap Samarqanda sulandyru salasynda, keyinnen Orta Aziya temir jol torabynda, Jetisu torabynda qyzmet etti. Samarqan, Ashhabad, Qodjent, Tashkent, Shymkent qalalarynda ýnemi polisiyanyng baqylauy astynda jýrdi. 1916 jyly últ-azattyq kóterilisting qandy oqighalary turaly әigili  «Týrkistan general-gubernatory mәrtebeli Kuropatkinge» ashyq hat jazdy.

1916 jyly 3 aqpanda Á.Bókeyhanov, A.Baytúrsynov, N.Begimbetov Petrogradqa baryp, әskery ministr general Polivanovqa jolyghyp, qazaqtardy әskerge alu mәselesin jetkizdi. Ondaghy basty maqsat: qazirgi zamannyng qaru-jaraghynyng tilin bilmey, túraqty әskerge tartylmay últtyq tәuelsizdik turaly qiyaldaugha da bolmaytyn. Múny alashtyqtar: keleshek úrpaqtyng aldyndaghy paryzymyz, - dep týsindi. Zamannyng betalysy últtan sony talap etti. Sanaly armiyasyz «sәuletti, erkin kýndi» ansaudyng ózi nadandyq bolatyn. Sondyqtan da «Qazaq» gazetinin:

«Egerde biz tendikke qol jetkizgimiz kelse, onda qazirden bastap terendep oilamasaq bolmaydy. Býgin ne eksek, erteng sony oramyz»,- dep jazuynyng astary osynda.

28-29 jeltoqsandaghy keneste S.Asfandiyarov ózining pikirin odan әri terendetip әri-sәri kýide:

«Imperalistik soghys kezinde búl ziyalylar búqarany kýireuik kónil-kýide ústady. Tek jalghyz Tynyshbaev qana: Germaniyagha qarsy maydanda «aq patshany» qoldandar, germandyqtar kelse, auyldaryndy tonaydy - degen maghynada ýgit jýrgizdi. Kezinde men Tynyshbaevqa: búlay deuge qalay dәting barady, - degenim esimde. Anyghyn aitsaq, qara halyq búl maydanda Týrkiyanyng jenip shyghuyn qalady. Mine, jalpy jaghday osynday bolatyn... Búl qozghalys revolusiyalyq emes, últtyq-reformistik qozghalys»,- degen pikir bildirdi.

«Alash» partiyasynyng ýkimet mýsheligine úsynghan №2 ýmitkerge 1917 jyly 28 qazanda «Qazaq» gazetinde berilgen anyqtamasy M.Tynyshbaevting últ azattyghy jolyndaghy kýreskerlik ruhynan tolyq habar beredi. Onda:

«25 iini jarlyghy taqyrypty Jetisuda býlinshilik bolghannan beri Múhamedjan kózge kórinerlik kóp payda keltirip jýr. Byltyr Týrkistan uәlayatyna Kuropatkin general-gubernator bolyp túrghan kezde Jetisudaghy býlinshilikting ne sebepti bolghandyghyn, aiyptyng bәri Jetisu qyrghyz-qazaghynda emes, jergilikti hakimderding jauyzdyghynan bolghandyghyn Kuropatkinge jete týsindirushi Múhamedjan. Týrkistan uәlayatyndaghy qazaq-qyrghyzdyng jer-suy pereselen mekemesining ziyandy sayasaty boyynsha mújyqqa alynghandyghyn, jergilikti halyqtardyng tau men tasqa qamalyp qalghandyghyn ham múnan bylay da jer alynatyn bolsa, qazaq-qyrghyz asa tarshylyqta qalatyndyghyn anyqtap doklad jazghan Múhamedjan.

1905 jyly bostandyq elestegen kezde Petrogradqa hәr oblystan týrli mәseleler haqynda izdenushi qazaqtar kóp barghanda, qazaqtyng pәlenshe-týgenshe dep Alashqa aty shyqqan keybireuleri aryzshylardyng qaltasyn qanaudy kәsip qylghanda, basshylyq etip, enbegin satpay, qyzmet kórsetken Múhamedjan. Ol jyldary Múhamedjan Petrborda oqyp jýrgen student edi. Sol jylghy petrborshylar Múhamedjannyng kim ekenin, basqalardyng kim ekenin bilip qaytqan.

Múhamedjandy ózgeristen keyin hýkimet Týrkistan komiytetine aghza qylyp saylady. Týrkistan uәlayatyndaghy bes oblys ham Búqara, Hiua isterin basqaru ýshin qúrylghan Týrkistan komiytetining barlyq 9 aghzasynyng ekeui qazaq edi: Álihan ham Múhamedjan. Múnan kórinedi: Múhamedjan qazaqta bir bolsa - ózi, eki bolsa - ekinshi kisi ekendigi. Jaz boyy Múhamedjan qazaq-qyrghyz ham mújyqtar ýshin jәrdem súrap, Petrborgha baryp qaytty»,- dep jazyldy.

Búl sózderding astarynda últ mýddesi ýshin bar ómirin arnaghan alash azamatynyng qaysar ruhy jatyr. Qazaq tarihynda zerttelmegen asa bir talmauytty tús osy. Búl mәselege janyn sala kirisip, jýzdegen myng qazaqty otanyna qaytaryp, jerge ornalastyryp, sol ýshin basyn bәigege tikken adam - Múhamedjan Tynyshbaev. Týrkistan general-gubernatoryna qyrghynnyng barlyq shyndyghyn ashyp aityp mәsele qoyghan da, uaqytsha ýkimetting arnayy tergeu komissiyasyn qúrghyzghan adam da - Múhamedjan Tynyshbaev. Sonyng nәtiyjesinde últ-azattyq kóterilisi túsyndaghy jazalau otryadtarynyng «әskery serueni» - qandy qyrghyny turaly әshkereleushi derekter múraghatta saqtalyp qaldy. «Jetisu oblysyndaghy bosqyn qyrghyz-qazaq jayy» atty «Qazaq» gazetining 1917 jylgha 6 jeltoqsan kýngi sanynda:

«Qazaqtyn» 237-shi nómirinde Qytaygha bosqan qyrghyz-qazaqtyng sany 164 myn, qyrylghany 83 myn, qytayda qalghany 12 myng dep kórsetilip edi. Endi búl turaly anyghyraq esep-qisap kórsetpekshimiz. Búl tómengi kórsetilgen esep shyn mólsherinen az bolmasa, kóp emes. Pishpek, Prjevalski uezderinen qashqannyng bәri qyrghyz, Jarkent, Almaty uezderinen qashqannyng bәri qazaq (ýisinning albany). Jogharghy 44 bolys elde barlyghy 47 myng 759 týtin bar, sonan qashqany 40 myng 250 týtin, qyrylghany 95 myng 200 jan bolady. Búl esepke qaraghanda búl elderding bosqyndarynyng jartygha tayau adamy qyrylghan»,- dep taldau jasady.

Búl S.Brayninnin:

«Biz Bókeyhanovtyng Torghayda, al Tynyshbaevting 1916 jyly Kuropatkinmen birge tәrjimashy retinde, al naghynda patshagha qarsy shyqqan qalyng qazaq búqarasynyng jendeti retinde Jetisuda ne aitqanyn jaqsy bilemiz. Múnyng barlyghyn alashordany madaqtau demey, jaydaqtau demey basqasha qalay týsinuge bolady? Basqasha týsindirip kórindershi qane...»,- dep ses kórsetetin túsy.

Áriyne, múny «basqasha týsindiruge» әbden bolatyn. Ol ýshin Brayninning bórtpe býrkemesine emes, M.Tynyshbaev pen O.Shkapskiyding 1917 jyly 30 nauryzda Uaqytsha ýkimetting Jetisudaghy komissarlary bolyp taghayyndalysymen Petrogradqa shúghyl týrde joldanghan tómendegi jedelhattary «halyqtyq jendettin» qanday is-әreketpen shúghyldanghanynan anyq maghlúmat beredi. J.Dýzbaevting jariyalanymy boyynsha úsynylyp otyrghan búl jedelhattardyng mazmúny onsyz da týsinikti bolghandyqtan da, taldap jatpaymyz:

12-mamyr. 1917 jyl. Petrograd, (bes adreske). «Búryn-sondy bolmaghan qúrghaqshylyqtyng zardabynan Jetisudaghy egindik pen shabyndyq jerler qurap qaldy. Kýzde alynatyn ónim bolmashy ghana, al shóp mýlde joq. Barlyghy derlik kýiip ketken. Qysta sonyng saldarynan mal týgel qyrylatyny anyq. Orystardyng kóterilis kezinde tartqan shyghyndaryn ótemey orys pen qazaq-qyrghyzdy tatulastyru mýmkin emes. Sondyqtan da aldaghy ýlken apattan eldi aman alyp shyghu ýshin mindetti týrde shúghyl sharalar qoldanu qajet... Ólkening ekonomikalyq, geografiyalyq jәne sayasy erekshelikterin eskere otyryp ózdiginen sheshim qabylday alatyn, Týrkistan Komiytetine tәuelsiz, arnauly Jetisu Komiytetin qúrugha rúqsat etinizder. Komiytetti kýsheytu maqsatymen osy ólkede tuyp ósken sosial-demokrat, menishevik Iliya Shendrikovty ýshinshi Komiytet mýshesi etip bekitulerinizdi súraymyz. 12-mamyr. 29-nómir. Shkapskiy, Tynyshpaev (keybir qújattarda osylay jazylghan - T.J.)»;

31-mamyr. Petrograd. Shepkinge. «Býginnen qalmay men Qarqaragha jýremin, qyrghyzdar (qazaqtar - T.J.) arasynda әleumettik reformalar jýrgizu qajet. Feodaldyq qúrylysty әshkerelep, ony týp-tamyrymen qúrtu kerek. M.Tynyshpaev»;

Qarqaradan kelgennen keyin Petrogradtaghy Azyq-týlik ministrligine, Jer qatynastary ministrligine, Yustisiya ministrligine, Aghartu ministrligine, Týrkistan Komiytetining predsedateli Shepkinge, Memlekettik Duma ishindegi músylman fraksiyasyna jәne bedeldi degen gazet redaksiyalaryna shúghyl telegramma soghady:

«Halyqtyng bolashaghy birlikte! ...El ishindegi jaghday óte auyr. Birinshi mausymda uezdik komiytetterding jәne basqa da komissiya mýshelerimen birge Qytaydan qaytyp oralghan qazaq-qyrghyzdardyng qonystaryn aralap qayttyq. Olardyng auyr túrmysy bizding janymyzgha qatty batty. Elding ýstine ilgen kiyimderi alba-júlba bolyp tozghan, balalar óte az, olardyng kópshiligi nashar tamaqtanudyng saldarynan rahit auruyna shaldyqqan. Boyjetken qyzdar men jas kelinshekter joqtyng qasy, olardy Qytay Týrkistanynda nangha aiyrbastaghan kórinedi. Kiyiz ýy degenderi - tayaqqa qystyrylghan alba-júlba kiyizding qiyndylary, mal basy óte az, ony da Qytay jerinde tonap alghan deydi... Eng qorqynyshtysy qazaq-qyrghyzdardyng jappay ashtyqtan qyryla bastauy. Qarqaralygha bara jatqanymda jol shetinde qúlap ólip jatqan jiyrmadan asa ólikti óz kózimmen kórdim, birnesheui balalardyng óligi. Orystardyng qazaq-qyrghyzdargha kórsetken zorlyqtary shekten shyghyp ketti... Týpke mening keluimnen az búryn, demalysta jýrgen bir top soldat bandylar qazaq-qyrghyz auylyn shauyp, býkil malyn aidap әketipti. Al, tonalghan maldy aidatqyzyp әketken ýsh adamdy bala-shaghasymen jol-jónekey jayratyp ketken. Qylmystylardyng izimen dereu qughyn jiberdim. Búl, ókinishke oray, jeke-dara uaqigha emes... Prjevaliski uezinde ýlken dýrbeleng bastaldy. Sharualar egis nauqany qyzghan shaqta júmystaryn tastap, iri selolargha, qalalargha jinalyp, jer-jerlerde jalda jýrgen jýzdegen qazaq-qyrghyzdardy soqqygha jyghyp, ólimshi etip sabap ketken.

Búl kóterilisting shyghuynyng basty sebepterining biri - әigili qonys audaru sayasaty arqyly qazaq pen qyrghyzdan birqatar shúrayly, egistik jerlerdi tartyp aluda jatyr.

Kóterilisting taghy bir sebebi, mening oiymsha, jergilikti feodaldyq qúrylys, búl turaly 1906 jylghy «Izvestiya geograficheskogo obshestva» jurnalynda basylghan «Kirgizy y krestiyane» degen maqalamda jazghan bolatynmyn. Jergilikti bay-manaptarmen, osy jolghy saparymdaghy isti odan әri jalghastyryp, ýzdiksiz kýres jýrgizu kerek. Jýrip ótken jerlerimde mitingiler úiymdastyryp, til biletin sheshenderdi sóiletip, elge jana ýkimetting sayasatyn týsindiru barysynda biraz júmystar jýrgizdim. Jana ýkimetting atynan osy jylghy jinalatyn alym-salyqty qysqartyp, manaptyq basqaru jýiesin tarattym. Elding bәrine birdey tendik jariyaladym. Múndaghy oiym - onsyz da qytaylyqtar men orystardyng tonauynan qayyrshylyq jaghdayyna týsken ash halyqty manaptardyng «shyghyn» dep atalatyn alym-salyghynan qútqaru edi. Alayda, múnday birli-jarymdy istelingen sharalar jetkiliksiz, bay-manaptarmen kýresu ýshin demokratiyalyq ózindik basqarudy engizip, búl ólke óte múqtaj bolyp otyrghan aghartu júmystaryn ýzdiksiz jýrgizu kerek. Ashtyqtan qyrylyp jatqan qara qyrghyz halyqtaryna qol úshyn berip, olardyng kýiregen sharuashylyghyn qalpyna keltirip beru - orys halqynyng ar-namysyna jýktelgen abyroyly mindet. Jetisuda azyq-týlik mәselesin sheshu ýshin mindetti týrde astyq monopoliyasyn engizu kerek. Ol basy artyq astyqty jiyp alyp, múqtaj bolyp otyrghandargha tendey bólip beruge mýmkinshilik tughyzady. Qyrghyzdardyng kýizelgen sharuashylyghyn qalpyna keltiru ýshin Qytay Týrkistany bazarynan mal satyp alyp, ony taqyr kedeylerge tegin ýlestirip bergen jón. Songhylaryna sonymen qatar baspana bolarlyq kiyiz ýy jasap alularyna qarjy bólu qajet. Qanat jayyp ketken tonaushylyq pen kýresting alghashqy qadamdary jasalyp jatyr, yaghni, sharualar men demalystaghy soldattardy qarusyzdandyryp, myltyqtaryn jiyp aldym. Qylmys ýstinde ústalghandargha dereu sot jýrgizu kerek... Soghan baylanysty tergeu isin jýrgizude basshylyq jasaytyn prokuror joldasty, uezdik komiytetterding ókilderinen uaqytsha qúrylghan prisyajnyilardyng sotyna tórelik etetin sot ókilin komandirovkagha jiberulerinizdi súraymyn. Qylmystylardy mausymnyng ayaghyna qaldyrmay qatang jauapqa tartqan dúrys. Áytpese, bandylardyng aiuandyghy shekten shyghyp barady.

Sot sonymen birge bay-manaptarmen kýresu ýshin de qajet. Alghashqy saparda bastap ketken osy baghyttaghy júmysty odan әri jalghastyrugha orys revolusiyasynyng mindeti men maqsatyn tolyq úghynghan, júmys isteytin sanaly joldastar kerek. Ókimet basshylarynan qazaq-qyrghyz halqy asa múqtaj bolyp otyrghan azyq-týlik dayyndaugha jәne sharuashylyqtaryn qalpyna keltiruge júmsalatyn qarajat bólulerin ótinemin. Orys jәne músylman qoghamdarynan Jetisu ólkesine búl iske jan sala kirisetin qyzmetkerler jiberip, kómektesulerin súraymyn...

Sosial-demokrattar, menishevikter, halyqshyldar jәne t.b. partiyalardan osy ýndeudi qoldap, qolghabystaryn tiygizulerin súraymyn. Bolishevikterdi әdeyi shaqyrmay otyrmyz. Demagogiyamen ainalysyp, bos sóilep jýrgender ózimizde de jetkilikti. Úly Rusi, orystar men músylmandar, shalghay týkpirdegi Jetisu qyrghyzdarynyng basyna auyr is týsken shaqta bar kómegin ayamay, olardyng bay-manaptar ezgisinen bosanyp, basqa da Rossiya halyqtarymen qoltyqtasyp progresting keng jolyna shyghuyna kómektesedi dep senemin. 85. Uaqytsha ýkimetting Týrkistan Komiyteti mýshesi M. Tynyshpaev»;

«1917 jylghy tamyz. «Orys-qyrghyz arasyndaghy shiyelenisken auyr jaghdaydy qalpyna keltiru ýshin birinshi kezekte olardyng shyghyndaryn óteytin qarjy súrap mamyr aiynyng basynan Tashkentke 41, 61, 67, 70, 85, 96, 103, 123 nómirlermen, Petrogradqa 29, 42, 79, 113, 127, 256 jәne 344 nómirlermen telegrammalar jóneltken edik. Jauap joq... Qolgha týsken orys bandylaryna sot jýrgizu ýshin jergilikti komiytet mýshelerimen birge uaqytsha prisyajnyilar sotyn qúruyn súrap, Yustisiya ministrligine eki ret habar jibergen bolatynbyz. Ókinishke oray, oghan da әli jauap joq. Búl, әriyne, bandylarmen kýres jýrgizu júmysyna ýlken kesirin tiygizude. Tashkentte otyryp búl jerdegi jaghdaydy kórip-bilu mýmkin emes, jauapsyz jandardyng iske aralasuy jaghdaydy shiyelenistirgennen basqa payda bermeydi. Sizding iygi niyetpen jibergen komissiyanyz, sot ókilderi men soldattarynyz isti tek nasyrgha shaptyrady. Sonyng qyrsyghynan jergilikti halyqtyng seniminen airylyp qaluymyz mýmkin. Tirnektep jighan abyroyymyzdy uystap tógetin búnday iske aralasudan bas tartamyz. Ótinishimiz qanaghattandyrylmaghan jaghdayda otstavkagha beremiz...

Jazalaushy ekspedisiya men jauapsyz adamdardyng ornyna shynayy intelliygensiya ókilderi: sudiyalar, dәrigerler, tergeushiler, komissarlar kerek, múqtaj bolyp otyrghan 11 million som aqsha kerek; epiydemiyamen kýresu ýshin dәri-dәrmek kerek, alys audandarmen baylanys jasap túrugha avtomobilider kerek. Iliya Shendrikov kerek... Al, sizderding ekspedisiyalarynyz orys-qyrghyz qatynasyna kesirin tiygizip, bizding enbegimizdi esh etetini anyq. Sheshimderinizdi qayta qaraghandarynyz dúrys bolar edi. 349. Shkapskiy, Tynyshpaev»;

«A. F. Kerenskiy ýkimeti Jetisu túrghyndarynyng shyghyndaryn óteuge 11 million 150 myng som qarjy bóldi.

11-qazanda Týrkistan komiyteti ózining №47 qaulysymen týsken aqshanyng 5 milliony qazaq pen qyrghyzdyn, 6 milliony orystardyng sharuashylyghyn qalpyna keltiruge júmsalatyn boldy. Jergilikti halyqqa bólingen aqshagha Shyghys Týrkistan bazarynan mal, al, orys sharualarynan arzan baghamen astyq alynyp ash elge tegin ýlestiriletin boldy. Búghan qosa sol aqshagha kiyiz ýiler, dәri-dәrmek, t.b. qajetti zattar alu josparlandy».

Múhamedjan Tynyshbaev pen O.A.Shkapskiyding «patshagha qarsy shyqqan qalyng qazaq búqarasyna jasaghan jendettigi» osynday bolatyn. Al «Jetisudaghy ózara qyrghyndy toqtatyp, olardy ashtyqtan arashalaghan O.A.Shkapskiydi jәne onymen qosa taghy da 40 adamdy bolishevikter Almatynyng týrmesinde atyp tastady. Azamattyq úyatyn saqtap qalghan Sanjar Asfandiyarov qana búl kezde «kesimdi jazasyn óteu ýshin» jer audarylyp ketken «jendetke» arasha týsu rayymen:

S.Asfandiyarov: «Dúrys derekting ózin, Braynin men Shafironyng qoldan qúrastyryp otyrghanynday, tarihy oqighany dúrys týsinuge bóget jasaytyn «derektermen» tolyqtyrudyng qanday qajettiligi bar edi? Mysaly, 1917 jyly Tynyshbaev pen Shkapskiy qazaq auylyn tas-talqan etti - degen joramaldy nege úsynghan? Men de sol jyldary Jetisuda qyzmet ettim, sondyqtan da: «Onday qyrghynnyng boluy mýmkin emes, bolghan joq», - dep tolyq sendire alamyn. «Jetisuda qazaq-qyrghyzdy qyryp jatyr», - degendi 1917 jyly Petrograd qalasynda ótken Demokratiyalyq keneste әigili Topchybashev aitty, biraq ol qanqúily isti Shkapskiy emes, qonystanushy kulaktar jýzege asyrdy. Ol sonday bir súrghylt túlgha edi...

Brayniyn: Alayda ol Uaqytsha ýkimetting komissary boldy emes pe?

Asfandiyarov: Qazaqtardy qyryp salugha Tynyshbaev esh qashanda barmas edi.

Brayniyn: Ol demonstrasiyagha shyghushylargha qarsy sóiledi.

Asfandiyarov: Tynyshbaev Qytaydaghy qazaq bosqyndaryna kelmey túra túrudy ótinip, Qytaygha ózining agentterin jiberdi (Jetisuda jappay qyrghyn men asharshylyq jýrip jatqan - T.J.). Onyng Jetisu kulaktarynyng aldynda tize býkkeni ras, biraq onyng qazaqtargha qyrghyn úiymdastyrghysy keldi deu - ótirik».

IYә, Braynin men Shafiro halyq qamqorshysynan - «halyqtyq qasapshy men qaraqshy» jasap shygharghysy keldi. Tynyshbaev pen Shkapskiyding Uaqytsha ýkimetting aldynda jantalasyp jýrip mәsele qongynyng nәtiyjesinde: 1. On altynshy jylghy últ-azattyq kóteriliske baylanysty jappay qyryp-joydyng zardaptaryn anyqtap, jazyqsyz jandardy qyryp salghan jazalau otryadynyng komandirlerin jauapqa tartu ýshin tergeu komissiyasyn qúrghyzdy. Búl, sol tústaghy eng ýlken erlik is edi. Tergeuden seskengen qonystanushylar men әskery jasaqtar «әskery seruennen» boy tartyp, qazaq-qyrghyzdyng óz otanyna qaytyp keluine des berdi. 2. Otanyna qaytyp oralghan qazaqtar men qyrghyzdardy qonys adarushylar ata mekenine qaytadan jolatpady. Qystaularyna qondyrmady. Olardyng mal-mýlikterin tartyp aldy. Astyqtyng baghasyn ýsh jýz esege kótere satty. Sonyng nәtiyjesinde qazaq-qyrghyz jappay ashtyqqa úshyrady. M.Tynyshbaevting Jonghar jotalaryndaghy bosqyn elding әzirshe elge qaytpay, tolastay túruyn ótinuining osynday mәni bar edi. Sonday-aq, ashtar men baspanasyz qalghandargha jәne egindik túqym alu ýshin Uaqytsha ýkimetten 11 million somnan astam qarjy bólgizdi.

Anketalyq anyqtama (jalghasy): 1917 jyly Uaqytsha Ýkimetting Týrkistan komiytetining mýshesi, 1917 jyly 24 sәuirde Týrkistan avtonomiyasynyng tóraghasy, 1917 jyly 5-13 jeltoqsanda «Alashorda» ýkimetining mýshesi, zang aktilerining avtorlarynyng biri boldy. 1918 jyly Ufadaghy Qúryltay jinalysy mýsheleri komiytetining (Komuch) kenesine qatysty.

Osy kezdegi sayasy jaghday turaly Súltanbek Qojanov 1937 jyly 31 shilde kýni tergeushige bergen jauabynda:

«Qazan tónkerisin - men jәne basqa da burjuaziyashyl últshyldar, sonyng ishinde Mústafa Shoqaev, Serikbay Aqaev, Qonyrqoja Qojyqov, Ábdirahman Orazaev bar, Týrkistan ólkesining barlyq reaksiyashyl burjuaziyashyl-últshyldaryng barlyghyn: «Kenes ókimetin moyyndamaymyz, derbes burjuaziyashyl Qoqan respublikasyn ornatamyz!»,- degen úranmen Jalpytýrkistandyq tótenshe qúryltaydyng tuynyng astyna jidyq. Osy qúryltayda premier-ministr Tynyshbaev bastatqan ýkimet qúryldy, keyin ony Mústafa Shoqaev auystyrdy. Qoqan respublikasy Orta Aziyadaghy basmashylar qozghalysynyng negizin qalady, ol 1918 jyldyng basynda (-?) talqandaldy»,- dep (B.Nәsenov, Tarihy qújattar men arhiv múrahattary, ÝII tom, 148-bet) kórsetti.

Múndaghy: «basmashylar qozghalysy... 1918 jyldyng basynda (-?) talqandaldy»,- degen derek jansaq ketken siyaqty. Anyghynda múharammdar qozghalysy 1928 jyldyng ortasyna deyin úlasqan bolatyn. Al 1918 jyly 4 qyrkýiek kýni M.Tynyshbaev pen Á.Ermekov Sibir Kolchak ýkimetining qabyldauynda bolyp, avtonomiyanyng jalpy erejelerin talqylady, sonymen qatar qazaq últynyng senimine ie boluy ýshin Oblystyq komissardy ne onyng orynbasaryn qazaqtan taghayyndaudy talap etti, 5 qyrkýiek kýni tútqyndaghy alash kósemderin, sonyng ishinde B.Sәrsenovti týrmeden bosatudy úsyndy. Búl saparda M.Tynyshbaev pen Kolchak ýkimetining arasynda belgili bir dәrejede baylanys ornady.

Anketalyq anyqtama (jalghasy): 1919 jyly Kolchak ýkimetine qazaq dalasyn basqarudyng jobasyn úsyndy.

Múny týsinu ýshin M.Tynyshbaevting 1919 jyly 16 kókek kýni «mәrtebeli biyleushi Kolchakqa» joldaghan «Jetisu oblysyndaghy qazaqtardyng jútqa úshyrauy» atty bayanhatyndaghy (mәtin iriktelip alyndy):

«1916 jyly tamyzdyng basynda maydandaghy qara júmysqa adam alu turaly jarlyqqa qarsy qazaqtar kóteriliske shyqty, ol Prjevaliskiy, Pishpek, Jarkent, Vernyy uezderin qamtydy. Olargha qarsy Tashkent, Ferghana jәne Semey qalalarynan jazalau otryadtary jiberildi. Jazalau otryadynyng eki aidan astam uaqytqa sozylghan qughynynan song 200 000 qazaq (oblystaghy qazaqtardyng 20%) qazan aiynda qarly shyndy asyp Qytay jerine audy. 1916-1917 jyldyng qysynda bosqyndar asharshylyqqa úshyrady. Áyelderi men balalaryn satty. 1917 jyly aqpan men nauryz ailarynda bosqyndardyng arasynda sýzek indeti tarady. Kókek aiynda jana ókimetting keshirimin estip otanyna jayau-jalpylap, ash, jalanash jetti.

Krestiyandardyng olargha óshige qarap, astyghyn satpay qoyynyng kesirinen... indet ýdey týsti... Ashtyq Týrkistan, Kaspiy, Syrdariya, Jetisu, Lepsi, Qapal uezin qamtydy... 1918 jyly ashtyqpen qosa ish sýzegi Semey, Aqmola, Torghay oblystaryn jaylady... Odan Ándijan men Tashkentke tarap, Sibirge oiysty. Sibir uaqytsha ýkimeti Jetisugha barugha tiym saldy...

Vernyidan joldaghan onnan astam jedelhatqa qaramastan Petrograd tek 1917 jyldyng qazanynda, bolishevikterding tónkerisi qarsanynda, Jetisuda mәlim mólsherde ghana aqsha qalghanda qarajat bosatty. Persiyadan kelgen 2-kazak polkining kómegimen bolishevikter oblystaghy ýkimetti tartyp alghansha (1918 jyly aqpanda) Qazaqtargha bólingen 5 000 000 somnyng tek 1 000 000 somyn ghana júmsap ýlgerdi. Bolishevikterge qarsy kýresken belsendi qyzmetkerlerding birazy qashyp ketti, olardyng keybireui qolgha týsip, atyldy (Mysaly, ýkimet komissary Shkapskiy t.b.)

...Qapal jәne Lepsi uezderindegi «kontrrevolusiyalyq» әreketterdi basu ýshin 1918 jyly mamyr aiynda oblysqa aty shuly Mamontov (Maqanshy auylyndaghy úrys kezinde oqqa úshty) jolay Vernyi, Qapal, Jarkent, Lepsi uezderin qyrghyngha úshyratyp, tonady... 1918 jyly mausym aiynda Sibirdegi tónkeristing habary jetkende (Semey qalasynan jiberilgen «Alashordanyn» arnayy adamy arqyly) Qapal men Lepsi uezderining qazaqtary bas kóterdi, qazaq qayratkerleri birneshe jasaq qúryp, Semeyden kelgen jasaqtargha qosyldy...

Búl oqigha qyzyldardyng yzasyn oyatyp, qarusyz qazaqtardy jappay qyryp, sharuashylyghyn oirandady. Tek qana Lepsi uezining Sadyr bolysynyng bes auylynan ghana 5000 eresek adam óltirildi, al uez boyynsha qaza tapqandardyng sany 8000-nan asty. Mening әkemning auylyndaghy 6 jastan joghary erekterding bәri de óltirildi, qystaqtary men kiyiz ýileri órteldi, 15 әiel men 17 bala túl bop qaldy...

Jogharydaghyny mәlimdey kele Sizding qúzyrynyzdan: 1. Asharshylyq pen qayyrshylyqqa úshyraghan qazaqtargha 510 000 pút astyq... 2. Bolishevikterden azat etilgen qazaq sharuashylyghyna 5100 soqa, 51000 oraq, 255000 shalghy, 10000 balta, 1000 ara bosattyrsanyz eken... 3. 1918-1919 jylgha tiyesili barlyq alym-salyq, aqshalay salghyrt alynyp tastalsa eken... 4. Qazaqtardan at jinau toqtatylsyn... 5. Jaz shygha qayyrshylanghan qazaqtar ózining sharuashylyghyn qalpyna keltiru ýshin qystaq pen kiyiz ýy salu ýshin ormannan aghash kesuge rúqsat berilsin... 6. Bolishevikterden bosatylghan qazaqtardyng týtin basyna 150 somnan qaytymsyz kómek berilsin, bolishevikterden bosatylghan qazaqtargha jiyny 7 650 000 som, al bolishevikterding qol astynda qalghan qazaqtargha 18 450 000 som, barlyghy 261 000 000 som qarjy bosatyluy qajet. 7. Dәri-dәrmektin, dәrigerlerding jetimsizdigine baylanysty qauipti indet auruy taralyp ketpes ýshin dәrigerler men felidsherler jiberilsin... 8. M.Tólebaev siyaqty qazaq qayratkerleri tútqynnan bosatylsyn...»,- degen «basqarudyng jobasyna», yaghni, búljytpaytyn shyndyqqa jýginse jetip jatyr edi.

Anketalyq anyqtama (jalghasy): «1918-1919 jyldary Shyghys «Alashordanyn» әskery kenesining mýshesi, 1920 jyly Soltýstik Jetisudaghy «Alashorda» otryadyn beybit qarusyzdandyryp, qazaq atty әsker polki retinde úiymdastyru sharasyn jýzege asyrdy.

«Alashordanyn» Jetisudaghy bólimin basqarghan M.Tynyshbaev derbes «Alash» jasaghyn da qúrdy. Oghan Múhamedjan Tynyshbaev, Sadyq Amanjolov, Ybyray Jaynaqov, Otynshy Áljanov, Serikbay Aqaev, Tólembay Dýisebaev, Mәjit Kýderiyn, N.Niyazov, Qanathan Syrtanov, Nýsipbek Jaqypbaev, Aldabergen Omarov, Kensaba Ýmbetbaev, Bazarbay Mәmetov, Myrzaqan Tólebaev, Kerimbek Kýderbekov, Bilәl Sýleev syndy alash qayratkerleri Jetisu «Alash» әskerine jetekshilik etti. Olardyng shúghyl týrde әsker qúrmasqa amaly da joq edi. Júmysshy-sharua әskeri degendi «jazalau әskeri» dep qabyldap, «jergilikti qonys audarushy-bolishevikter» qazaqtardyng jerin qazaqtardan tazalaugha barynsha úmtyldy. Olar ýshin bala da, qart ta, jauynger de bәribir kәdimgi «qarauyl» ghana bolatyn. Búghan qyzyl komissar D.Furmanovtyng ózi de keyin tosqauyl qoya almay, ózi qúrghan qaqpannyng qúrsauyna ózi týsken edi. Bolishevikter men Jetisu kazaktarynyng jýzdigining «qyzyl qyrghyny» turaly M.Tynyshbaev Kolchak ýkimetine:

«1918 jyly oblys qazaqtary qonystanghan mekenning barlyghy derliktey bolishevikterding zombylyghy astynda ómir sýrdi, olar alugha jaraytyn nәrsening bәrin tartyp aldy. Túrghyndardyng dýniye-mýlkin týk qaldyrmay tonap aldy, qazir auyr zardap shegip otyr, keybir sharuashylyqtar mýldem joyylyp ketti, týtin basy sanaghy jýrgizilmedi, ony qazir jýrgizu de mýmkin emes, berilgen maghlúmattar shyndyqqa say kelmeydi. Soghan qaramastan búl qazaqtar 800-den astam jasaq shygharyp otyr (al 1000-nan astam adam soghys maydanynda jýr), bizding jigitter eng jauapty shepte jýr, ofiyserlerding aituynsha, olar eng senimdi әri erjýrek jauyngerler bolyp sanalady eken, alayda, bizding jigitter qarulandyrylmaghan, nemese nashar qarulanghan. «Kontrrevolusioner» dep aiyp taghylghan bizding jigitter Vernyidan, Jarkentten, Pishpekten, Narynnan, Gavrilovkadan, Qapaldan, Lepsiden jasyryn ketip qalyp, qazaq jasaghyn qúrdy, sóitip, Sibir otryadtarymen birigip shayqastargha qatysyp jýr. «Alashordanyn» mýshesi, Qúryltay jinalysynyng mýshesi, eng jigerli qayratker Otynshy Áljanov Maqanshyda (Ýrjardyng manynda) bolishevikterding qolyna týsip qaldy, ony aiuandyqpen otqa órtep óltirdi»,- dep habarlap, jaghdaydy týzetu jóninde 8 baptan túratyn úsynys jasady.

«Alashorda» ýkimeti әskery kenesining mýshesi jәne Jetisudaghy bosqyn men asharshylyqqa úshyraghan qazaqtargha kómek komiytetin basqaru ýshin Semey qalasyna kelip, birden ýkimet isine kirisedi. Á.Bókeyhanov, H.Ghabbasovpen birigip zang aktileri men ýkimet núsqaularyna qol qoyady. Al A.Baytúrsynov, M.Dulatov, R.Mәrsekov bastaghan «Alashorda» ýkimetining mýsheleri bosqyngha úshyraghan qazaqtardyng jaghdayymen tanysyp, qytay ýkimetimen birige otyryp tiyisti shara qoldanu maqsatynda Shәueshek qalasyna attanady. Búl turaly Y.Jaynaqov:

«Qytay jerimenen Shәueshekke «Alashordanyn» Jetisu bólimining barsha mýsheleri keldi. Búl jaqta qazaq pen kazak-orystyng hal-jayy qatty ayanyshty. Talau, asyp-atudan kózi ashylmaydy. Qazaq-orys qalalaryn ham auyldaryn bolishevikter tobymen qúrtyp jiberdi. Ýrjar qalasy da talangha shaldyghyp, 1000-day qazaqty óltirdi. Sibir ýkimetining otryady Ayakóz manynan da estiledi. Jengen, jenilgeninen habar joq. Habar alugha, habarlasugha býgin keldik. Habarlasugha qazaq otryadyn týzep jatyrmyz. Jetisudaghy bolishevikterding sany 10 mynnan asady...»,- dep habarlady.

Aghayyndy «bolishevik - partizandar» Mamontovtardyng qyrghyny Altay men Alatau arasyn qyzyl qangha boyady. Qatygezdikting eng anayy týrin qoldandy. Shekaralyq audannan:

«Maqanshyda bolishevikpen soghys bolyp, Otynshy Áljanov aiuandyqpen óltirildi (tiridey otqa jaghyp jiberildi), Salyq Amanjolúly jaralandy. Qazaq azamattary qaru-jaraqtyng azdyghynan jenildi. Songhy adamdy jartylay qarulanghan jýzdikpen Shәueshekke jiberdik. Búl jaqtaghy bolishevik әli kýshti. Sibir ýkimeti tez qúral bermese, Jetisu halqy qyrylady. Almaty, Jarkent uezderinde kazak-orys stanisalary qalghan joq. Qapal, Lepsi uezderindegi qazaq shyghyny esepsiz. Prjevaliski, Pishpek uezderindegi qazaq-qyrghyzdyng ne kýide ekeni belgisiz. Qazaqtardan әsker jasaqtau maqsatynda tau arqyly Sergiopolige keldik, qorytyndysyn habarlaymyz. Jaynaqov, Jaqypov, Mamytov, Kәdirbekov, Niyazov»;

«Sergiopoli - Shәueshek joly bos. Maqanshyda eshkim joq, óitkeni onyng ishi tolghan ólikke ýiilip jatyr, tipti, qúdyqtar da bos emes. Tek atty qazaqtar ghana baylanys jasay alady... Maghan Shәueshekke baryp konsuli Dolbejevpen, oblys komissary V.V.Balabanovpen, «Alashordanyn» Jetisudaghy kenesining mýshesi Tergeusizovpen kezdesuge rúqsat beruinizdi súraymyn. Óitkeni ofiyserler men jýzdikter, onyng ishinde Kókpekti jýzdigi, keybir partizan jasaqtary soghysta senimsizdik bayqatty. 400 kazak jasaghy qashyp ketti, maydanda tek «Alashorda» eriktileri ghana qaldy, olar jan ayamay shayqasty, ózderi qaza tapsa da kazaktardyng qaldyghyn taudy panalaugha mәjbýr etti... Baqty beketinde osy mandaghy ýsh bolystan qúramynda 150 alash eriktisi bar eki jýzdik jasaqtaldy. Olar oblystyq komissar Balabanov pen alash ókili Tergeusizovting qaramaghyna berildi... Qalghandary Baqty men Ýrjar arasyndaghy jergilikti túrghyndardan qúralghan qorghanys jasaqtaryna kómektesuge ketti. Sergiopoli men Ýrjarda da jasaqtar úiymdastyryldy. Olardyng barlyghy Semeyden kele jatqan Alash atty әsker polkining qúramyn tolyqtyrady»,- degen (Polkovnik Yarushiyn) jedelhattar joldady (D.A.Amanjolova. Na izlome. A.2009. str: 216-217).

Qaru-jaraqtyng jetispeuinen qyrghyngha úshyraghan «Alash» әskerine M.Tynyshbaev Semeyden oq-dәri, qaru-jaraq alyp shyqty. Ol búl qarulardy «Alashorda» әskerine ótkizip beredi. Ol turaly ózining kórsetindisinde:

«1918 jyly Semeyde qyzyldardyng qyrghynynan (Mamontov otryadynyng birneshe qazaq auylynyng sharua adamdaryn jappay qyruy jәne tonauy, sonyng ishinde mening әkemning de auyly bar) zardap shekkenderge kómek retinde qúrylghan Komiytetting mәjilisinde Jetisudyng tumasy, sonyng ishinde qatty zardap shekken Lepsi uezining túrghyny esebinde meni tóragha etip saylady. Jinalghan qarjygha (men Semeyge kelgenshe jinalyp qoyypty) satyp alynghan qajetti manufakturalardy Annenkov talangha aldy, ataman Annenkovtyng әskerining qúramyndaghy «Alashorda» polkining komandiyri Toqtamyshev maghan: «Annenkov әskerine arnalghan kire jýgin alyp jýrushi» - degen kuәlik alyp berdi. 22 kireni Ayakózge әkep, «Alashordanyn» Jetisu bólimi komiytetining mýsheleri Tólembay Dýisembaevqa, Nýsipbek Jaqypbaevqa, Ibragim Jaynaqovqa, Sadyq Amanjolovqa týbirtek boyynsha tapsyryp berdim. Qalghan kireni Romanovka selosyndaghy Bazarbay Mametovke, Myrzaqan Tólebev pen Qanathan Syrtanovqa tapsyrdym. Búl 1918 jyldyng qarasha-jeltoqsan aiy bolatyn»,- dep maghlúmat berdi.

Jetisu maydanynyng dayyndyghyn baqylaugha kelgen ANTANTA-nyng ókili Ch.Eliottyng keluine oray sherude kózge týsken alash jasaqtary turaly «Rabochiy deni» basylymy 1918 jylghy 6 qarasha kýngi sanynda:

«Qazir qúramynda 500 adamy bar qazaq jasaghy Jetisuda bolishevikterge qarsy soghysyp jatyr. Sonymen qatar Jetisu oblysynda - 8 myng erikti bar, Semeyde - 2 myn, Oralda - 2 myn, Qostanayda - 450 jasaq bar. Tayauda ser Eliot jәne Birinshi Dala korpusynyng komandiyri Matkovskiy Semeyge baryp, qazaq atty әskerleri bólimine óte riza bolyp qaytty. Jan sany 6 milliongha juyq, úlanghayyr jerdi alyp jatqan qazaqtar qalypty jaghdayda 40 myng soldat shyghara alady»,- dep joldady (D.A.Amanjolova. Na izlome. A.2009. str: 225) jazdy.

Mine, Shyghys «Alashorda» әskeri osynday qandy maydanda soghysyp jatqan kezde kenes ókimetimen kelisimge keluge mәjbýr bolghan A.Baytúrsynovtyng qyzyl komissarlargha:

«Alashordanyn» shyghys bólimshesi әzirshe búl jaghdaydan beymaghlúm әri olar Kolchak pen atamandardyng әskerining qúrsauynda. Odan tez arada shygha almaydy»- dep týsinikteme beruining astarynda osynday sayasy qadamdar jatty.

Jalpy «Alashorda» әskerining maydanda tabandy týrde betpe-bet soghysqan túraqty qúramasy osy jetisulyq jasaqtar. Búlar qan maydandy keshe otyryp, kenes túsynda M.Tynyshbaev pen O.Jandosovtyng kýsh-qayraty nәtiyjesinde qysymgha úshyramay, qyzyl qazaq atty әsker polkin qúrdy.

Al S.Brayninning qosalqy serigi Sh.Shafiro: «Qazaqstandaghy últtyq qozghalysty madaqtau oryn alyp otyr ma, joq pa? Egerde múnday baghyt Ukrainada oryn alyp otyrsa, onda Qazaqstanda nege bolmauy tiyis? «Alashorda» turaly Martynenkonyng kitabi erekshe oryn alady. Bir kezde «Alashordanyn» ómir sýrgenin joqqa shygharghan adamdar bolghan. 1923 jyly Kenjiyn: «Alashordanyng baghdarlamasy degenimiz - Qúryltay kenesining deputattaryna bergen tapsyrys qana», - dep jazghan bolatyn. Áli esimde, 1929 jyly Qyzylorda qalasynda Martynenko maghan jýgirip kelip, sonday bir mәz-mәiram kýide ózining «Alashordanyn» mórin tapqanyn aityp edi. Mór! Endi «Alashtyn» ómir sýrgenin eshkimde joqqa shyghara almaydy... Biz osy arada Baytúrsynovty halyqtyng qamyn jegen azap iyesi retinde kórsettik, ol dúrys emes. Keyde týrmede otyrudyng ózi Baytúrsynov ýshin paydaly boldy... Alashorda ziyalylarynyng halyq arasynda bedeli óte kýshti boldy. Búqaranyng qozghalysqa ileskeni anyq, biraq búl revolusiyalyq qozghalys emes edi. Sonday-aq, búqaragha alashordalyqtardyng yqpaly kýshti bolghanymen de, múny revolusiyalyq emes deuge de kelmeydi. Biz ózimizding zertteuimizdi Jetisudaghy azamat soghysynyng tarihyn jazu ýshin bastaghamyz, sol kezde alashordashylardyng qozghalysy turaly mәselege tap keldik te, «Alashordagha» jәne onyng bastau kózine arnayy zertteu jazghymyz keldi. Bar mәsele osydan kelip shyghyp otyr»,- degen mazmúnda eki jaghyn kezek-kezek qamshylady.

Qos avtordyng kereghar ústanymdaryn dәl angharghan I.Qúramysov:

«Alashorda turaly ýnemi aityp otyru kerek, bir minutta múny esten shygharugha bolmaydy... Ol turaly, auyl taghdyry turaly aityp otyru kerek... Auyldyng - maldy jyrtqyshtarsha qyruynyn, qozghalystyng Orta Aziyagha auysuynyng kilti sonda... Búl kitap bizge kóp nәrse berdi. Birshama kemshilikteri men qatelikterine qaramastan, mәselening batyl qoyyluy - avtorlardyng tabysy. Búl tek qana olardyng ghana emes, instituttyn, újymnyng - әzirshe ekiúshty újymnyng - Braynin men Shafironyng tabysy, qoryta aitqanda bәrimizding de jetistigimiz»,- dep tújyrymdady.

Múndaghy «ekiúshty - dvuznachnogo» dep astarlap otyrghany Shafironyng jogharydaghy ústatpaytyn ekiúshty sózi ghana emes, sonymen qatar «Alashorda» turaly da bolsa kerek. Qanshalyqty «qyzyldanyp» ketse de, últ taghdyryna qatysty tarihy qújattardyng jariyalanuyna «ekiúshtylar» da mýddeli edi. Qalay degenmen de, otyzynshy jyldardaghy ýkimet qayratkeri sekseninshi - toqsanynshy jyldardaghy iydeolog ghalymnan góri mәseleni tereng týsingeni anyq tanylady. Sonyng nәtiyjesinde býgingi tanda alash qayratkerlerining ómiri men ústanymy turaly salystyrmaly týrde tolyghyraq pikir qozghaugha mýmkindik tudy. Keneste sóileushilerge, onyng ishinde «ekiúshty» tóraghalyq etip otyrghan Ortalyq Komiytetting ekinshi hatshysy I.Qúramysovqa da:

«Men senderge jaydaqtatudyng qanday ekenin qazir kórsetemin», - degen Brayniyn, aitqan uәdesinde túryp, shynymen de I.Qúramysovqa kóresini kórsetti.

Ol ózining N.Timofeevpen qosarlanyp jazghan «Bolishevik Kazahstana» jurnalynyng 1937 jylghy qyrkýiektegi sanynda jariyalanghan «Japon - German barlauynyng últshyl agentteri turaly» atty maqalasynda:

«Tura dәl osy kezde (1919 jyly - T.J.) onbaghan (merzaves) jәne alashordanyng asyrandy shpiony Qúlymbetov (Qúramysov dep te týsininiz - T.J.) qyzyl armiyanyng Yrghyzdaghy otryadyna baryp sinip aldy da, olardy da satyp, aqtargha qosylyp ketti»,- dep «qarymtasyn qaljasymen qosyp» qayyryp aldy.

Sayasatty býrkengen sayasy satqyndyq kenes iydeologtarynyng sýiikti tәsili boldy.

Anketalyq anyqtama (jalghasy): 1920-1924 jyldary aralyghynda Týrkistan temir jolynda, Týrkistan su sharuashylyghy jýiesinde, Týrkistan atqaru komiytetining Jerge ornalastyru komissiyasynda bas maman boldy.

Tergeuge bergen kórsetindisinde Jerge ornalastyru basqarmasy bastyghynyng orynbasary Kәrim Álimbaev:

«Ol kezde Týrkistandaghy jerge ornalastyru komiytetinde alashordashylar Espolov, Qojyqov jәne Tynyshbaev júmys istedi, olar Jer jónindegi komissariattyng basty baghyttaryna sózsiz yqpal jasady»,- dep (Alashorda qozghalysy», 3 tom, 25-bet) әshkereledi.

Anketalyq anyqtama (jalghasy): 1920-1924 jyldary aralyghynda Halyq aghartu institutynda oqytushy boldy. 1925 jyly Qyzylorda qalasynyng kórkeytu jýiesining bastyghy, 1926-1930 jyldary Týrkistan-Sibir temir joly qúrylysynda jobalaushy-injener, uchastke bastyghy qyzmetin atqardy.

Jana ekonomikalyq sayasattyng ekpinimen 1926 jyldyng jeltoqsanynda SSSR Enbek jәne Qorghanys Kenesi Týrksib temir jolyn salu turaly qauly qabyldady. Oghan «úly qonystandyru iydeyasynyng kenestik avtory» Aleksey Ivanovich Rykov qol qoydy. Ýkimet tarapynan qúrylghan arnayy komiytetting tóraghalyghyna RSFSR Halyq Komissariaty kenesi tóraghasynyng orynbasary Túrar Rysqúlov bekitildi. Ol dereu ózining «ómirlik qamqorshysy» әri «sayasy dúshpany» (óz sózi) M.Tynyshbaevti «jergilikti jaghday men jer bederining bilgiri, tәjiriybeli injener» retinde qyzmetke shaqyrdy. Shyndyghynda da Orta Aziya men Qazaq dalasynyng jer bederin onday biletin maman Reseyde joq edi. Ólketanushy, jyly jýrekti «tynyshbaevshyl» F.Osadchiyding ghylymy ainalymgha týsirgen hattamasyna jýginsek, M.Tynyshbaev Týrksib qúrylysynda alghash ret aerofotosuretterdi qoldanghan. Soghan sýiene otyryp úzyndyghy 50-60 metrlik birneshe jer asty joldaryn saludy, sonday-aq, bir sostavqa «bireui aldynan tartyp, ekeui - artynan iyterip jýrui» ýshin ýsh parovoz tirkeudi qajet etetin Qorday asuynyng orynyna Shoqpar jobasyn úsynady. Almaty - Qorday - Bishkek; Almaty - Shoqpar - Qúlandy - Bishkek jobasy talqygha týskende M.Tynyshbaev - Shoqpar núsqasyn qoldap, «tesken taulardyn» esebinen 26 million som ýnemdeuge әri Qazaqstannyng 6 oblysyn ózara baylanystyrugha yqpal etti. Onyng búl jobasy keyin «Berezin jobasy» atanyp ketti. Oghan ne amal tabylsyn. Búl jobagha qarsy shyqqandardyn:

«- Sender bes jylda da bitire almaysyndar»,- degen sәuegeyligine qaramastan, 1930 jyly 28 sәuir kýni jobalanghan merziminen 540 kýn búryn úly joldyng songhy shpaly tóseldi. 1931 jyly 1 qantar kýni resmy týrde paydalanylugha berildi» (F.Osadchiy. Qazaqtyng túnghysh temirjol injeneri. Órken, 1989 jyl, 12 tamyz).

Ókinishke oray, ýsh kýnge sozylghan búl saltanatqa jalpy somasy 26 million somnan astam qarjyny ýnemdeuge mýmkindik bergen, sonyng nәtiyjesinde merzimnen bir jyl búryn paydalanugha berilgen jobanyng avtory Múhamedjan Tynyshbaev qatysa almady. Onyng qatysugha qúqyghy da joq bolatyn. Óitkeni «Alashorda» kósemining kenestik qúrylystyng avtory atanuynyng ózi «sayasy qylmysqa» jatatyn. Sóitip, jogharydaghy joba kezinde «halyq jauynyng qastandyq әreketi» retinde baghalandy.

Al múnday «qastandyq әreketi» ýshin M.Tynyshbaevting tergeuge tartylmauy mýmkin emes edi. Sondyqtan da 1930 jyly 4 tamyzda týrmege qamaldy.

(jalghasy bar)

«Abay-aqparat»