تۇرسىن جۇرتباي. «تاتۋلىقتى سۇيگىش، سەزگىش جۇرەكتى...» (جالعاسى)
2.
انكەتالىق انىقتاما (جالعاسى): 1912 جىلى ورىنبورعا باقىلاۋ استىنا جىبەرىلگەن مەملەكەتتىك دۋمانىڭ مۇشەسى ءا.بوكەيحانوۆپەن، اكىمشىلىك تۇرعىدان جەر اۋدارىلعان ا.بايتۇرسىنوۆپەن، م.دۋلاتوۆپەن بىرگە «قازاق» گازەتىن اشقان. جەتىسۋعا كەلۋگە تيىم سالىنعاندىقتان دا 1914 جىلدان باستاپ سامارقاندا سۋلاندىرۋ سالاسىندا، كەيىننەن ورتا ازيا تەمىر جول تورابىندا، جەتىسۋ تورابىندا قىزمەت ەتتى. سامارقان، اشحاباد، قودجەنت، تاشكەنت، شىمكەنت قالالارىندا ۇنەمى پوليتسيانىڭ باقىلاۋى استىندا ءجۇردى. 1916 جىلى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ قاندى وقيعالارى تۋرالى ايگىلى «تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورى مارتەبەلى كۋروپاتكينگە» اشىق حات جازدى.
1916 جىلى 3 اقپاندا ءا.بوكەيحانوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، ن.بەگىمبەتوۆ پەتروگرادقا بارىپ، اسكەري مينيستر گەنەرال پوليۆانوۆقا جولىعىپ، قازاقتاردى اسكەرگە الۋ ماسەلەسىن جەتكىزدى. ونداعى باستى ماقسات: قازىرگى زاماننىڭ قارۋ-جاراعىنىڭ ءتىلىن بىلمەي، تۇراقتى اسكەرگە تارتىلماي ۇلتتىق تاۋەلسىزدىك تۋرالى قيالداۋعا دا بولمايتىن. مۇنى الاشتىقتار: كەلەشەك ۇرپاقتىڭ الدىنداعى پارىزىمىز، - دەپ ءتۇسىندى. زاماننىڭ بەتالىسى ۇلتتان سونى تالاپ ەتتى. سانالى ارمياسىز «ساۋلەتتى، ەركىن كۇندى» اڭساۋدىڭ ءوزى ناداندىق بولاتىن. سوندىقتان دا «قازاق» گازەتىنىڭ:
«ەگەردە ءبىز تەڭدىككە قول جەتكىزگىمىز كەلسە، وندا قازىردەن باستاپ تەرەڭدەپ ويلاماساق بولمايدى. بۇگىن نە ەكسەك، ەرتەڭ سونى ورامىز»،- دەپ جازۋىنىڭ استارى وسىندا.
2.
انكەتالىق انىقتاما (جالعاسى): 1912 جىلى ورىنبورعا باقىلاۋ استىنا جىبەرىلگەن مەملەكەتتىك دۋمانىڭ مۇشەسى ءا.بوكەيحانوۆپەن، اكىمشىلىك تۇرعىدان جەر اۋدارىلعان ا.بايتۇرسىنوۆپەن، م.دۋلاتوۆپەن بىرگە «قازاق» گازەتىن اشقان. جەتىسۋعا كەلۋگە تيىم سالىنعاندىقتان دا 1914 جىلدان باستاپ سامارقاندا سۋلاندىرۋ سالاسىندا، كەيىننەن ورتا ازيا تەمىر جول تورابىندا، جەتىسۋ تورابىندا قىزمەت ەتتى. سامارقان، اشحاباد، قودجەنت، تاشكەنت، شىمكەنت قالالارىندا ۇنەمى پوليتسيانىڭ باقىلاۋى استىندا ءجۇردى. 1916 جىلى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ قاندى وقيعالارى تۋرالى ايگىلى «تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورى مارتەبەلى كۋروپاتكينگە» اشىق حات جازدى.
1916 جىلى 3 اقپاندا ءا.بوكەيحانوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، ن.بەگىمبەتوۆ پەتروگرادقا بارىپ، اسكەري مينيستر گەنەرال پوليۆانوۆقا جولىعىپ، قازاقتاردى اسكەرگە الۋ ماسەلەسىن جەتكىزدى. ونداعى باستى ماقسات: قازىرگى زاماننىڭ قارۋ-جاراعىنىڭ ءتىلىن بىلمەي، تۇراقتى اسكەرگە تارتىلماي ۇلتتىق تاۋەلسىزدىك تۋرالى قيالداۋعا دا بولمايتىن. مۇنى الاشتىقتار: كەلەشەك ۇرپاقتىڭ الدىنداعى پارىزىمىز، - دەپ ءتۇسىندى. زاماننىڭ بەتالىسى ۇلتتان سونى تالاپ ەتتى. سانالى ارمياسىز «ساۋلەتتى، ەركىن كۇندى» اڭساۋدىڭ ءوزى ناداندىق بولاتىن. سوندىقتان دا «قازاق» گازەتىنىڭ:
«ەگەردە ءبىز تەڭدىككە قول جەتكىزگىمىز كەلسە، وندا قازىردەن باستاپ تەرەڭدەپ ويلاماساق بولمايدى. بۇگىن نە ەكسەك، ەرتەڭ سونى ورامىز»،- دەپ جازۋىنىڭ استارى وسىندا.
28-29 جەلتوقسانداعى كەڭەستە س.اسفاندياروۆ ءوزىنىڭ پىكىرىن ودان ءارى تەرەڭدەتىپ ءارى-ءسارى كۇيدە:
«يمپەراليستىك سوعىس كەزىندە بۇل زيالىلار بۇقارانى كۇيرەۋىك كوڭىل-كۇيدە ۇستادى. تەك جالعىز تىنىشباەۆ قانا: گەرمانياعا قارسى مايداندا «اق پاتشانى» قولداڭدار، گەرماندىقتار كەلسە، اۋىلدارىڭدى تونايدى - دەگەن ماعىنادا ۇگىت جۇرگىزدى. كەزىندە مەن تىنىشباەۆقا: بۇلاي دەۋگە قالاي ءداتىڭ بارادى، - دەگەنىم ەسىمدە. انىعىن ايتساق، قارا حالىق بۇل مايداندا تۇركيانىڭ جەڭىپ شىعۋىن قالادى. مىنە، جالپى جاعداي وسىنداي بولاتىن... بۇل قوزعالىس رەۆوليۋتسيالىق ەمەس، ۇلتتىق-رەفورميستىك قوزعالىس»,- دەگەن پىكىر ءبىلدىردى.
«الاش» پارتياسىنىڭ ۇكىمەت مۇشەلىگىنە ۇسىنعان №2 ۇمىتكەرگە 1917 جىلى 28 قازاندا «قازاق» گازەتىندە بەرىلگەن انىقتاماسى م.تىنىشباەۆتىڭ ۇلت ازاتتىعى جولىنداعى كۇرەسكەرلىك رۋحىنان تولىق حابار بەرەدى. وندا:
«25 يۋن جارلىعى تاقىرىپتى جەتىسۋدا بۇلىنشىلىك بولعاننان بەرى مۇحامەدجان كوزگە كورىنەرلىك كوپ پايدا كەلتىرىپ ءجۇر. بىلتىر تۇركىستان ءۋالاياتىنا كۋروپاتكين گەنەرال-گۋبەرناتور بولىپ تۇرعان كەزدە جەتىسۋداعى بۇلىنشىلىكتىڭ نە سەبەپتى بولعاندىعىن، ايىپتىڭ ءبارى جەتىسۋ قىرعىز-قازاعىندا ەمەس، جەرگىلىكتى حاكىمدەردىڭ جاۋىزدىعىنان بولعاندىعىن كۋروپاتكينگە جەتە ءتۇسىندىرۋشى مۇحامەدجان. تۇركىستان ۋالاياتىنداعى قازاق-قىرعىزدىڭ جەر-سۋى پەرەسەلەن مەكەمەسىنىڭ زياندى ساياساتى بويىنشا مۇجىققا الىنعاندىعىن، جەرگىلىكتى حالىقتاردىڭ تاۋ مەن تاسقا قامالىپ قالعاندىعىن ھام مۇنان بىلاي دا جەر الىناتىن بولسا، قازاق-قىرعىز اسا تارشىلىقتا قالاتىندىعىن انىقتاپ دوكلاد جازعان مۇحامەدجان.
1905 جىلى بوستاندىق ەلەستەگەن كەزدە پەتروگرادقا ءھار وبلىستان ءتۇرلى ماسەلەلەر ھاقىندا ىزدەنۋشى قازاقتار كوپ بارعاندا، قازاقتىڭ پالەنشە-تۇگەنشە دەپ الاشقا اتى شىققان كەيبىرەۋلەرى ارىزشىلاردىڭ قالتاسىن قاناۋدى كاسىپ قىلعاندا، باسشىلىق ەتىپ، ەڭبەگىن ساتپاي، قىزمەت كورسەتكەن مۇحامەدجان. ول جىلدارى مۇحامەدجان پەتربوردا وقىپ جۇرگەن ستۋدەنت ەدى. سول جىلعى پەتربورشىلار مۇحامەدجاننىڭ كىم ەكەنىن، باسقالاردىڭ كىم ەكەنىن ءبىلىپ قايتقان.
مۇحامەدجاندى وزگەرىستەن كەيىن حۇكىمەت تۇركىستان كوميتەتىنە اعزا قىلىپ سايلادى. تۇركىستان ۋالاياتىنداعى بەس وبلىس ھام بۇقارا، حيۋا ىستەرىن باسقارۋ ءۇشىن قۇرىلعان تۇركىستان كوميتەتىنىڭ بارلىق 9 اعزاسىنىڭ ەكەۋى قازاق ەدى: ءاليحان ھام مۇحامەدجان. مۇنان كورىنەدى: مۇحامەدجان قازاقتا ءبىر بولسا - ءوزى، ەكى بولسا - ەكىنشى كىسى ەكەندىگى. جاز بويى مۇحامەدجان قازاق-قىرعىز ھام مۇجىقتار ءۇشىن جاردەم سۇراپ، پەتربورعا بارىپ قايتتى»,- دەپ جازىلدى.
بۇل سوزدەردىڭ استارىندا ۇلت مۇددەسى ءۇشىن بار ءومىرىن ارناعان الاش ازاماتىنىڭ قايسار رۋحى جاتىر. قازاق تاريحىندا زەرتتەلمەگەن اسا ءبىر تالماۋىتتى تۇس وسى. بۇل ماسەلەگە جانىن سالا كىرىسىپ، جۇزدەگەن مىڭ قازاقتى وتانىنا قايتارىپ، جەرگە ورنالاستىرىپ، سول ءۇشىن باسىن بايگەگە تىككەن ادام - مۇحامەدجان تىنىشباەۆ. تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورىنا قىرعىننىڭ بارلىق شىندىعىن اشىپ ايتىپ ماسەلە قويعان دا، ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ ارنايى تەرگەۋ كوميسسياسىن قۇرعىزعان ادام دا - مۇحامەدجان تىنىشباەۆ. سونىڭ ناتيجەسىندە ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى تۇسىنداعى جازالاۋ وتريادتارىنىڭ «اسكەري سەرۋەنى» - قاندى قىرعىنى تۋرالى اشكەرەلەۋشى دەرەكتەر مۇراعاتتا ساقتالىپ قالدى. «جەتىسۋ وبلىسىنداعى بوسقىن قىرعىز-قازاق جايى» اتتى «قازاق» گازەتىنىڭ 1917 جىلعا 6 جەلتوقسان كۇنگى سانىندا:
«قازاقتىڭ» 237-ءشى نومىرىندە قىتايعا بوسقان قىرعىز-قازاقتىڭ سانى 164 مىڭ، قىرىلعانى 83 مىڭ، قىتايدا قالعانى 12 مىڭ دەپ كورسەتىلىپ ەدى. ەندى بۇل تۋرالى انىعىراق ەسەپ-قيساپ كورسەتپەكشىمىز. بۇل تومەنگى كورسەتىلگەن ەسەپ شىن مولشەرىنەن از بولماسا، كوپ ەمەس. پىشپەك، پرجەۆالسكى ۋەزدەرىنەن قاشقاننىڭ ءبارى قىرعىز، جاركەنت، الماتى ۋەزدەرىنەن قاشقاننىڭ ءبارى قازاق ء(ۇيسىننىڭ البانى). جوعارعى 44 بولىس ەلدە بارلىعى 47 مىڭ 759 ءتۇتىن بار، سونان قاشقانى 40 مىڭ 250 ءتۇتىن، قىرىلعانى 95 مىڭ 200 جان بولادى. بۇل ەسەپكە قاراعاندا بۇل ەلدەردىڭ بوسقىندارىنىڭ جارتىعا تاياۋ ادامى قىرىلعان»،- دەپ تالداۋ جاسادى.
بۇل س.ءبراينيننىڭ:
«ءبىز بوكەيحانوۆتىڭ تورعايدا، ال تىنىشباەۆتىڭ 1916 جىلى كۋروپاتكينمەن بىرگە ءتارجىماشى رەتىندە، ال ناعىندا پاتشاعا قارسى شىققان قالىڭ قازاق بۇقاراسىنىڭ جەندەتى رەتىندە جەتىسۋدا نە ايتقانىن جاقسى بىلەمىز. مۇنىڭ بارلىعىن الاشوردانى ماداقتاۋ دەمەي، جايداقتاۋ دەمەي باسقاشا قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ باسقاشا ءتۇسىندىرىپ كورىڭدەرشى قانە...»,- دەپ سەس كورسەتەتىن تۇسى.
ارينە، مۇنى «باسقاشا تۇسىندىرۋگە» ابدەن بولاتىن. ول ءۇشىن ءبراينيننىڭ بورتپە بۇركەمەسىنە ەمەس، م.تىنىشباەۆ پەن و.شكاپسكيدىڭ 1917 جىلى 30 ناۋرىزدا ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ جەتىسۋداعى كوميسسارلارى بولىپ تاعايىندالىسىمەن پەتروگرادقا شۇعىل تۇردە جولدانعان تومەندەگى جەدەلحاتتارى «حالىقتىق جەندەتتىڭ» قانداي ءىس-ارەكەتپەن شۇعىلدانعانىنان انىق ماعلۇمات بەرەدى. ج.دۇزباەۆتىڭ جاريالانىمى بويىنشا ۇسىنىلىپ وتىرعان بۇل جەدەلحاتتاردىڭ مازمۇنى ونسىز دا تۇسىنىكتى بولعاندىقتان دا، تالداپ جاتپايمىز:
12-مامىر. 1917 جىل. پەتروگراد، (بەس ادرەسكە). «بۇرىن-سوڭدى بولماعان قۇرعاقشىلىقتىڭ زاردابىنان جەتىسۋداعى ەگىندىك پەن شابىندىق جەرلەر قۋراپ قالدى. كۇزدە الىناتىن ءونىم بولماشى عانا، ال ءشوپ مۇلدە جوق. بارلىعى دەرلىك كۇيىپ كەتكەن. قىستا سونىڭ سالدارىنان مال تۇگەل قىرىلاتىنى انىق. ورىستاردىڭ كوتەرىلىس كەزىندە تارتقان شىعىندارىن وتەمەي ورىس پەن قازاق-قىرعىزدى تاتۋلاستىرۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان دا الداعى ۇلكەن اپاتتان ەلدى امان الىپ شىعۋ ءۇشىن مىندەتتى تۇردە شۇعىل شارالار قولدانۋ قاجەت... ولكەنىڭ ەكونوميكالىق، گەوگرافيالىق جانە ساياسي ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ وزدىگىنەن شەشىم قابىلداي الاتىن، تۇركىستان كوميتەتىنە تاۋەلسىز، ارناۋلى جەتىسۋ كوميتەتىن قۇرۋعا رۇقسات ەتىڭىزدەر. كوميتەتتى كۇشەيتۋ ماقساتىمەن وسى ولكەدە تۋىپ وسكەن سوتسيال-دەموكرات، مەنشەۆيك يليا شەندريكوۆتى ءۇشىنشى كوميتەت مۇشەسى ەتىپ بەكىتۋلەرىڭىزدى سۇرايمىز. 12-مامىر. 29-ءنومىر. شكاپسكي، تىنىشپاەۆ (كەيبىر قۇجاتتاردا وسىلاي جازىلعان - ت.ج.)»;
31-مامىر. پەتروگراد. شەپكينگە. «بۇگىننەن قالماي مەن قارقاراعا جۇرەمىن، قىرعىزدار (قازاقتار - ت.ج.) اراسىندا الەۋمەتتىك رەفورمالار جۇرگىزۋ قاجەت. فەودالدىق قۇرىلىستى اشكەرەلەپ، ونى ءتۇپ-تامىرىمەن قۇرتۋ كەرەك. م.تىنىشپاەۆ»;
قارقارادان كەلگەننەن كەيىن پەتروگرادتاعى ازىق-تۇلىك مينيسترلىگىنە، جەر قاتىناستارى مينيسترلىگىنە، يۋستيتسيا مينيسترلىگىنە، اعارتۋ مينيسترلىگىنە، تۇركىستان كوميتەتىنىڭ پرەدسەداتەلى شەپكينگە، مەملەكەتتىك دۋما ىشىندەگى مۇسىلمان فراكتسياسىنا جانە بەدەلدى دەگەن گازەت رەداكتسيالارىنا شۇعىل تەلەگرامما سوعادى:
«حالىقتىڭ بولاشاعى بىرلىكتە! ...ەل ىشىندەگى جاعداي وتە اۋىر. ءبىرىنشى ماۋسىمدا ۋەزدىك كوميتەتتەردىڭ جانە باسقا دا كوميسسيا مۇشەلەرىمەن بىرگە قىتايدان قايتىپ ورالعان قازاق-قىرعىزداردىڭ قونىستارىن ارالاپ قايتتىق. ولاردىڭ اۋىر تۇرمىسى ءبىزدىڭ جانىمىزعا قاتتى باتتى. ەلدىڭ ۇستىنە ىلگەن كيىمدەرى البا-جۇلبا بولىپ توزعان، بالالار وتە از، ولاردىڭ كوپشىلىگى ناشار تاماقتانۋدىڭ سالدارىنان راحيت اۋرۋىنا شالدىققان. بويجەتكەن قىزدار مەن جاس كەلىنشەكتەر جوقتىڭ قاسى، ولاردى قىتاي تۇركىستانىندا نانعا ايىرباستاعان كورىنەدى. كيىز ءۇي دەگەندەرى - تاياققا قىستىرىلعان البا-جۇلبا كيىزدىڭ قيىندىلارى، مال باسى وتە از، ونى دا قىتاي جەرىندە توناپ العان دەيدى... ەڭ قورقىنىشتىسى قازاق-قىرعىزداردىڭ جاپپاي اشتىقتان قىرىلا باستاۋى. قارقارالىعا بارا جاتقانىمدا جول شەتىندە قۇلاپ ءولىپ جاتقان جيىرمادان اسا ولىكتى ءوز كوزىممەن كوردىم، بىرنەشەۋى بالالاردىڭ ولىگى. ورىستاردىڭ قازاق-قىرعىزدارعا كورسەتكەن زورلىقتارى شەكتەن شىعىپ كەتتى... تۇپكە مەنىڭ كەلۋىمنەن از بۇرىن، دەمالىستا جۇرگەن ءبىر توپ سولدات باندىلار قازاق-قىرعىز اۋىلىن شاۋىپ، بۇكىل مالىن ايداپ اكەتىپتى. ال، تونالعان مالدى ايداتقىزىپ اكەتكەن ءۇش ادامدى بالا-شاعاسىمەن جول-جونەكەي جايراتىپ كەتكەن. قىلمىستىلاردىڭ ىزىمەن دەرەۋ قۋعىن جىبەردىم. بۇل، وكىنىشكە وراي، جەكە-دارا ۋاقيعا ەمەس... پرجەۆالسكى ۋەزىندە ۇلكەن دۇربەلەڭ باستالدى. شارۋالار ەگىس ناۋقانى قىزعان شاقتا جۇمىستارىن تاستاپ، ءىرى سەلولارعا، قالالارعا جينالىپ، جەر-جەرلەردە جالدا جۇرگەن جۇزدەگەن قازاق-قىرعىزداردى سوققىعا جىعىپ، ءولىمشى ەتىپ ساباپ كەتكەن.
بۇل كوتەرىلىستىڭ شىعۋىنىڭ باستى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى - ايگىلى قونىس اۋدارۋ ساياساتى ارقىلى قازاق پەن قىرعىزدان بىرقاتار شۇرايلى، ەگىستىك جەرلەردى تارتىپ الۋدا جاتىر.
كوتەرىلىستىڭ تاعى ءبىر سەبەبى، مەنىڭ ويىمشا، جەرگىلىكتى فەودالدىق قۇرىلىس، بۇل تۋرالى 1906 جىلعى «يزۆەستيا گەوگرافيچەسكوگو وبششەستۆا» جۋرنالىندا باسىلعان «كيرگيزى ي كرەستيانە» دەگەن ماقالامدا جازعان بولاتىنمىن. جەرگىلىكتى باي-ماناپتارمەن، وسى جولعى ساپارىمداعى ءىستى ودان ءارى جالعاستىرىپ، ۇزدىكسىز كۇرەس جۇرگىزۋ كەرەك. ءجۇرىپ وتكەن جەرلەرىمدە ميتينگىلەر ۇيىمداستىرىپ، ءتىل بىلەتىن شەشەندەردى سويلەتىپ، ەلگە جاڭا ۇكىمەتتىڭ ساياساتىن ءتۇسىندىرۋ بارىسىندا ءبىراز جۇمىستار جۇرگىزدىم. جاڭا ۇكىمەتتىڭ اتىنان وسى جىلعى جينالاتىن الىم-سالىقتى قىسقارتىپ، ماناپتىق باسقارۋ جۇيەسىن تاراتتىم. ەلدىڭ بارىنە بىردەي تەڭدىك جاريالادىم. مۇنداعى ويىم - ونسىز دا قىتايلىقتار مەن ورىستاردىڭ توناۋىنان قايىرشىلىق جاعدايىنا تۇسكەن اش حالىقتى ماناپتاردىڭ «شىعىن» دەپ اتالاتىن الىم-سالىعىنان قۇتقارۋ ەدى. الايدا، مۇنداي ءبىرلى-جارىمدى ىستەلىنگەن شارالار جەتكىلىكسىز، باي-ماناپتارمەن كۇرەسۋ ءۇشىن دەموكراتيالىق وزىندىك باسقارۋدى ەنگىزىپ، بۇل ولكە وتە مۇقتاج بولىپ وتىرعان اعارتۋ جۇمىستارىن ۇزدىكسىز جۇرگىزۋ كەرەك. اشتىقتان قىرىلىپ جاتقان قارا قىرعىز حالىقتارىنا قول ۇشىن بەرىپ، ولاردىڭ كۇيرەگەن شارۋاشىلىعىن قالپىنا كەلتىرىپ بەرۋ - ورىس حالقىنىڭ ار-نامىسىنا جۇكتەلگەن ابىرويلى مىندەت. جەتىسۋدا ازىق-تۇلىك ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن مىندەتتى تۇردە استىق مونوپولياسىن ەنگىزۋ كەرەك. ول باسى ارتىق استىقتى جيىپ الىپ، مۇقتاج بولىپ وتىرعاندارعا تەڭدەي ءبولىپ بەرۋگە مۇمكىنشىلىك تۋعىزادى. قىرعىزداردىڭ كۇيزەلگەن شارۋاشىلىعىن قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن قىتاي تۇركىستانى بازارىنان مال ساتىپ الىپ، ونى تاقىر كەدەيلەرگە تەگىن ۇلەستىرىپ بەرگەن ءجون. سوڭعىلارىنا سونىمەن قاتار باسپانا بولارلىق كيىز ءۇي جاساپ الۋلارىنا قارجى ءبولۋ قاجەت. قانات جايىپ كەتكەن توناۋشىلىق پەن كۇرەستىڭ العاشقى قادامدارى جاسالىپ جاتىر، ياعني، شارۋالار مەن دەمالىستاعى سولداتتاردى قارۋسىزداندىرىپ، مىلتىقتارىن جيىپ الدىم. قىلمىس ۇستىندە ۇستالعاندارعا دەرەۋ سوت جۇرگىزۋ كەرەك... سوعان بايلانىستى تەرگەۋ ءىسىن جۇرگىزۋدە باسشىلىق جاسايتىن پروكۋرور جولداستى، ۋەزدىك كوميتەتتەردىڭ وكىلدەرىنەن ۋاقىتشا قۇرىلعان پريسياجنىيلاردىڭ سوتىنا تورەلىك ەتەتىن سوت وكىلىن كومانديروۆكاعا جىبەرۋلەرىڭىزدى سۇرايمىن. قىلمىستىلاردى ماۋسىمنىڭ اياعىنا قالدىرماي قاتاڭ جاۋاپقا تارتقان دۇرىس. ايتپەسە، باندىلاردىڭ ايۋاندىعى شەكتەن شىعىپ بارادى.
سوت سونىمەن بىرگە باي-ماناپتارمەن كۇرەسۋ ءۇشىن دە قاجەت. العاشقى ساپاردا باستاپ كەتكەن وسى باعىتتاعى جۇمىستى ودان ءارى جالعاستىرۋعا ورىس رەۆوليۋتسياسىنىڭ مىندەتى مەن ماقساتىن تولىق ۇعىنعان، جۇمىس ىستەيتىن سانالى جولداستار كەرەك. وكىمەت باسشىلارىنان قازاق-قىرعىز حالقى اسا مۇقتاج بولىپ وتىرعان ازىق-تۇلىك دايىنداۋعا جانە شارۋاشىلىقتارىن قالپىنا كەلتىرۋگە جۇمسالاتىن قاراجات بولۋلەرىن وتىنەمىن. ورىس جانە مۇسىلمان قوعامدارىنان جەتىسۋ ولكەسىنە بۇل ىسكە جان سالا كىرىسەتىن قىزمەتكەرلەر جىبەرىپ، كومەكتەسۋلەرىن سۇرايمىن...
سوتسيال-دەموكراتتار، مەنشەۆيكتەر، حالىقشىلدار جانە ت.ب. پارتيالاردان وسى ۇندەۋدى قولداپ، قولعابىستارىن تيگىزۋلەرىن سۇرايمىن. بولشەۆيكتەردى ادەيى شاقىرماي وتىرمىز. دەماگوگيامەن اينالىسىپ، بوس سويلەپ جۇرگەندەر وزىمىزدە دە جەتكىلىكتى. ۇلى رۋس، ورىستار مەن مۇسىلماندار، شالعاي تۇكپىردەگى جەتىسۋ قىرعىزدارىنىڭ باسىنا اۋىر ءىس تۇسكەن شاقتا بار كومەگىن اياماي، ولاردىڭ باي-ماناپتار ەزگىسىنەن بوسانىپ، باسقا دا روسسيا حالىقتارىمەن قولتىقتاسىپ پروگرەستىڭ كەڭ جولىنا شىعۋىنا كومەكتەسەدى دەپ سەنەمىن. 85. ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ تۇركىستان كوميتەتى مۇشەسى م. تىنىشپاەۆ»;
«1917 جىلعى تامىز. «ورىس-قىرعىز اراسىنداعى شيەلەنىسكەن اۋىر جاعدايدى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن ءبىرىنشى كەزەكتە ولاردىڭ شىعىندارىن وتەيتىن قارجى سۇراپ مامىر ايىنىڭ باسىنان تاشكەنتكە 41, 61, 67, 70, 85, 96, 103, 123 نومىرلەرمەن، پەتروگرادقا 29, 42, 79, 113, 127, 256 جانە 344 نومىرلەرمەن تەلەگراممالار جونەلتكەن ەدىك. جاۋاپ جوق... قولعا تۇسكەن ورىس باندىلارىنا سوت جۇرگىزۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى كوميتەت مۇشەلەرىمەن بىرگە ۋاقىتشا پريسياجنىيلار سوتىن قۇرۋىن سۇراپ، يۋستيتسيا مينيسترلىگىنە ەكى رەت حابار جىبەرگەن بولاتىنبىز. وكىنىشكە وراي، وعان دا ءالى جاۋاپ جوق. بۇل، ارينە، باندىلارمەن كۇرەس جۇرگىزۋ جۇمىسىنا ۇلكەن كەسىرىن تيگىزۋدە. تاشكەنتتە وتىرىپ بۇل جەردەگى جاعدايدى كورىپ-ءبىلۋ مۇمكىن ەمەس، جاۋاپسىز جانداردىڭ ىسكە ارالاسۋى جاعدايدى شيەلەنىستىرگەننەن باسقا پايدا بەرمەيدى. ءسىزدىڭ يگى نيەتپەن جىبەرگەن كوميسسياڭىز، سوت وكىلدەرى مەن سولداتتارىڭىز ءىستى تەك ناسىرعا شاپتىرادى. سونىڭ قىرسىعىنان جەرگىلىكتى حالىقتىڭ سەنىمىنەن ايرىلىپ قالۋىمىز مۇمكىن. تىرنەكتەپ جيعان ابىرويىمىزدى ۋىستاپ توگەتىن بۇنداي ىسكە ارالاسۋدان باس تارتامىز. ءوتىنىشىمىز قاناعاتتاندىرىلماعان جاعدايدا وتستاۆكاعا بەرەمىز...
جازالاۋشى ەكسپەديتسيا مەن جاۋاپسىز ادامداردىڭ ورنىنا شىنايى ينتەلليگەنتسيا وكىلدەرى: سۋديالار، دارىگەرلەر، تەرگەۋشىلەر، كوميسسارلار كەرەك، مۇقتاج بولىپ وتىرعان 11 ميلليون سوم اقشا كەرەك; ەپيدەميامەن كۇرەسۋ ءۇشىن ءدارى-دارمەك كەرەك، الىس اۋداندارمەن بايلانىس جاساپ تۇرۋعا اۆتوموبيلدەر كەرەك. يليا شەندريكوۆ كەرەك... ال، سىزدەردىڭ ەكسپەديتسيالارىڭىز ورىس-قىرعىز قاتىناسىنا كەسىرىن تيگىزىپ، ءبىزدىڭ ەڭبەگىمىزدى ەش ەتەتىنى انىق. شەشىمدەرىڭىزدى قايتا قاراعاندارىڭىز دۇرىس بولار ەدى. 349. شكاپسكي، تىنىشپاەۆ»;
«ا. ف. كەرەنسكي ۇكىمەتى جەتىسۋ تۇرعىندارىنىڭ شىعىندارىن وتەۋگە 11 ميلليون 150 مىڭ سوم قارجى ءبولدى.
11-قازاندا تۇركىستان كوميتەتى ءوزىنىڭ №47 قاۋلىسىمەن تۇسكەن اقشانىڭ 5 ميلليونى قازاق پەن قىرعىزدىڭ، 6 ميلليونى ورىستاردىڭ شارۋاشىلىعىن قالپىنا كەلتىرۋگە جۇمسالاتىن بولدى. جەرگىلىكتى حالىققا بولىنگەن اقشاعا شىعىس تۇركىستان بازارىنان مال، ال، ورىس شارۋالارىنان ارزان باعامەن استىق الىنىپ اش ەلگە تەگىن ۇلەستىرىلەتىن بولدى. بۇعان قوسا سول اقشاعا كيىز ۇيلەر، ءدارى-دارمەك، ت.ب. قاجەتتى زاتتار الۋ جوسپارلاندى».
مۇحامەدجان تىنىشباەۆ پەن و.ا.شكاپسكيدىڭ «پاتشاعا قارسى شىققان قالىڭ قازاق بۇقاراسىنا جاساعان جەندەتتىگى» وسىنداي بولاتىن. ال «جەتىسۋداعى ءوزارا قىرعىندى توقتاتىپ، ولاردى اشتىقتان اراشالاعان و.ا.شكاپسكيدى جانە ونىمەن قوسا تاعى دا 40 ادامدى بولشەۆيكتەر الماتىنىڭ تۇرمەسىندە اتىپ تاستادى. ازاماتتىق ۇياتىن ساقتاپ قالعان سانجار اسفاندياروۆ قانا بۇل كەزدە «كەسىمدى جازاسىن وتەۋ ءۇشىن» جەر اۋدارىلىپ كەتكەن «جەندەتكە» اراشا ءتۇسۋ رايىمەن:
س.اسفاندياروۆ: «دۇرىس دەرەكتىڭ ءوزىن، براينين مەن شافيرونىڭ قولدان قۇراستىرىپ وتىرعانىنداي، تاريحي وقيعانى دۇرىس تۇسىنۋگە بوگەت جاسايتىن «دەرەكتەرمەن» تولىقتىرۋدىڭ قانداي قاجەتتىلىگى بار ەدى؟ مىسالى، 1917 جىلى تىنىشباەۆ پەن شكاپسكي قازاق اۋىلىن تاس-تالقان ەتتى - دەگەن جورامالدى نەگە ۇسىنعان؟ مەن دە سول جىلدارى جەتىسۋدا قىزمەت ەتتىم، سوندىقتان دا: «ونداي قىرعىننىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس، بولعان جوق»، - دەپ تولىق سەندىرە الامىن. «جەتىسۋدا قازاق-قىرعىزدى قىرىپ جاتىر»، - دەگەندى 1917 جىلى پەتروگراد قالاسىندا وتكەن دەموكراتيالىق كەڭەستە ايگىلى توپچىباشەۆ ايتتى، بىراق ول قانقۇيلى ءىستى شكاپسكي ەمەس، قونىستانۋشى كۋلاكتار جۇزەگە اسىردى. ول سونداي ءبىر سۇرعىلت تۇلعا ەدى...
براينين: الايدا ول ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ كوميسسارى بولدى ەمەس پە؟
اسفاندياروۆ: قازاقتاردى قىرىپ سالۋعا تىنىشباەۆ ەش قاشاندا بارماس ەدى.
براينين: ول دەمونستراتسياعا شىعۋشىلارعا قارسى سويلەدى.
اسفاندياروۆ: تىنىشباەۆ قىتايداعى قازاق بوسقىندارىنا كەلمەي تۇرا تۇرۋدى ءوتىنىپ، قىتايعا ءوزىنىڭ اگەنتتەرىن جىبەردى (جەتىسۋدا جاپپاي قىرعىن مەن اشارشىلىق ءجۇرىپ جاتقان - ت.ج.). ونىڭ جەتىسۋ كۋلاكتارىنىڭ الدىندا تىزە بۇككەنى راس، بىراق ونىڭ قازاقتارعا قىرعىن ۇيىمداستىرعىسى كەلدى دەۋ - وتىرىك».
ءيا، براينين مەن شافيرو حالىق قامقورشىسىنان - «حالىقتىق قاساپشى مەن قاراقشى» جاساپ شىعارعىسى كەلدى. تىنىشباەۆ پەن شكاپسكيدىڭ ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ الدىندا جانتالاسىپ ءجۇرىپ ماسەلە قويۋىنىڭ ناتيجەسىندە: 1. ون التىنشى جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسكە بايلانىستى جاپپاي قىرىپ-جويۋدىڭ زارداپتارىن انىقتاپ، جازىقسىز جانداردى قىرىپ سالعان جازالاۋ وتريادىنىڭ كومانديرلەرىن جاۋاپقا تارتۋ ءۇشىن تەرگەۋ كوميسسياسىن قۇرعىزدى. بۇل، سول تۇستاعى ەڭ ۇلكەن ەرلىك ءىس ەدى. تەرگەۋدەن سەسكەنگەن قونىستانۋشىلار مەن اسكەري جاساقتار «اسكەري سەرۋەننەن» بوي تارتىپ، قازاق-قىرعىزدىڭ ءوز وتانىنا قايتىپ كەلۋىنە دەس بەردى. 2. وتانىنا قايتىپ ورالعان قازاقتار مەن قىرعىزداردى قونىس ادارۋشىلار اتا مەكەنىنە قايتادان جولاتپادى. قىستاۋلارىنا قوندىرمادى. ولاردىڭ مال-مۇلىكتەرىن تارتىپ الدى. استىقتىڭ باعاسىن ءۇش ءجۇز ەسەگە كوتەرە ساتتى. سونىڭ ناتيجەسىندە قازاق-قىرعىز جاپپاي اشتىققا ۇشىرادى. م.تىنىشباەۆتىڭ جوڭعار جوتالارىنداعى بوسقىن ەلدىڭ ازىرشە ەلگە قايتپاي، تولاستاي تۇرۋىن ءوتىنۋىنىڭ وسىنداي ءمانى بار ەدى. سونداي-اق، اشتار مەن باسپاناسىز قالعاندارعا جانە ەگىندىك تۇقىم الۋ ءۇشىن ۋاقىتشا ۇكىمەتتەن 11 ميلليون سومنان استام قارجى بولگىزدى.
انكەتالىق انىقتاما (جالعاسى): 1917 جىلى ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ تۇركىستان كوميتەتىنىڭ مۇشەسى، 1917 جىلى 24 ساۋىردە تۇركىستان اۆتونومياسىنىڭ توراعاسى، 1917 جىلى 5-13 جەلتوقساندا «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ مۇشەسى، زاڭ اكتىلەرىنىڭ اۆتورلارىنىڭ ءبىرى بولدى. 1918 جىلى ۋفاداعى قۇرىلتاي جينالىسى مۇشەلەرى كوميتەتىنىڭ (كومۋچ) كەڭەسىنە قاتىستى.
وسى كەزدەگى ساياسي جاعداي تۋرالى سۇلتانبەك قوجانوۆ 1937 جىلى 31 شىلدە كۇنى تەرگەۋشىگە بەرگەن جاۋابىندا:
«قازان توڭكەرىسىن - مەن جانە باسقا دا بۋرجۋازياشىل ۇلتشىلدار، سونىڭ ىشىندە مۇستافا شوقاەۆ، سەرىكباي اقاەۆ، قوڭىرقوجا قوجىقوۆ، ءابدىراحمان ورازاەۆ بار، تۇركىستان ولكەسىنىڭ بارلىق رەاكتسياشىل بۋرجۋازياشىل-ۇلتشىلدارىڭ بارلىعىن: «كەڭەس وكىمەتىن مويىندامايمىز، دەربەس بۋرجۋازياشىل قوقان رەسپۋبليكاسىن ورناتامىز!»،- دەگەن ۇرانمەن جالپىتۇركىستاندىق توتەنشە قۇرىلتايدىڭ تۋىنىڭ استىنا جيدىق. وسى قۇرىلتايدا پرەمەر-مينيستر تىنىشباەۆ باستاتقان ۇكىمەت قۇرىلدى، كەيىن ونى مۇستافا شوقاەۆ اۋىستىردى. قوقان رەسپۋبليكاسى ورتا ازياداعى باسماشىلار قوزعالىسىنىڭ نەگىزىن قالادى، ول 1918 جىلدىڭ باسىندا (-?) تالقاندالدى»,- دەپ (ب.ناسەنوۆ، تاريحي قۇجاتتار مەن ارحيۆ مۇراحاتتارى، ءۇىى توم، 148-بەت) كورسەتتى.
مۇنداعى: «باسماشىلار قوزعالىسى... 1918 جىلدىڭ باسىندا (-?) تالقاندالدى»،- دەگەن دەرەك جاڭساق كەتكەن سياقتى. انىعىندا مۇحاراممدار قوزعالىسى 1928 جىلدىڭ ورتاسىنا دەيىن ۇلاسقان بولاتىن. ال 1918 جىلى 4 قىركۇيەك كۇنى م.تىنىشباەۆ پەن ءا.ەرمەكوۆ ءسىبىر كولچاك ۇكىمەتىنىڭ قابىلداۋىندا بولىپ، اۆتونوميانىڭ جالپى ەرەجەلەرىن تالقىلادى، سونىمەن قاتار قازاق ۇلتىنىڭ سەنىمىنە يە بولۋى ءۇشىن وبلىستىق كوميسساردى نە ونىڭ ورىنباسارىن قازاقتان تاعايىنداۋدى تالاپ ەتتى، 5 قىركۇيەك كۇنى تۇتقىنداعى الاش كوسەمدەرىن، سونىڭ ىشىندە ب.سارسەنوۆتى تۇرمەدەن بوساتۋدى ۇسىندى. بۇل ساپاردا م.تىنىشباەۆ پەن كولچاك ۇكىمەتىنىڭ اراسىندا بەلگىلى ءبىر دارەجەدە بايلانىس ورنادى.
انكەتالىق انىقتاما (جالعاسى): 1919 جىلى كولچاك ۇكىمەتىنە قازاق دالاسىن باسقارۋدىڭ جوباسىن ۇسىندى.
مۇنى ءتۇسىنۋ ءۇشىن م.تىنىشباەۆتىڭ 1919 جىلى 16 كوكەك كۇنى «مارتەبەلى بيلەۋشى كولچاكقا» جولداعان «جەتىسۋ وبلىسىنداعى قازاقتاردىڭ جۇتقا ۇشىراۋى» اتتى بايانحاتىنداعى ء(ماتىن ىرىكتەلىپ الىندى):
«1916 جىلى تامىزدىڭ باسىندا مايدانداعى قارا جۇمىسقا ادام الۋ تۋرالى جارلىققا قارسى قازاقتار كوتەرىلىسكە شىقتى، ول پرجەۆالسكي، پىشپەك، جاركەنت، ۆەرنىي ۋەزدەرىن قامتىدى. ولارعا قارسى تاشكەنت، فەرعانا جانە سەمەي قالالارىنان جازالاۋ وتريادتارى جىبەرىلدى. جازالاۋ وتريادىنىڭ ەكى ايدان استام ۋاقىتقا سوزىلعان قۋعىنىنان سوڭ 200 000 قازاق (وبلىستاعى قازاقتاردىڭ 20%) قازان ايىندا قارلى شىڭدى اسىپ قىتاي جەرىنە اۋدى. 1916-1917 جىلدىڭ قىسىندا بوسقىندار اشارشىلىققا ۇشىرادى. ايەلدەرى مەن بالالارىن ساتتى. 1917 جىلى اقپان مەن ناۋرىز ايلارىندا بوسقىنداردىڭ اراسىندا سۇزەك ىندەتى تارادى. كوكەك ايىندا جاڭا وكىمەتتىڭ كەشىرىمىن ەستىپ وتانىنا جاياۋ-جالپىلاپ، اش، جالاڭاش جەتتى.
كرەستيانداردىڭ ولارعا وشىگە قاراپ، استىعىن ساتپاي قويۋىنىڭ كەسىرىنەن... ىندەت ۇدەي ءتۇستى... اشتىق تۇركىستان، كاسپي، سىرداريا، جەتىسۋ، لەپسى، قاپال ۋەزىن قامتىدى... 1918 جىلى اشتىقپەن قوسا ءىش سۇزەگى سەمەي، اقمولا، تورعاي وبلىستارىن جايلادى... ودان ءاندىجان مەن تاشكەنتكە تاراپ، سىبىرگە ويىستى. ءسىبىر ۋاقىتشا ۇكىمەتى جەتىسۋعا بارۋعا تيىم سالدى...
ۆەرنىيدان جولداعان وننان استام جەدەلحاتقا قاراماستان پەتروگراد تەك 1917 جىلدىڭ قازانىندا، بولشەۆيكتەردىڭ توڭكەرىسى قارساڭىندا، جەتىسۋدا ءمالىم مولشەردە عانا اقشا قالعاندا قاراجات بوساتتى. پەرسيادان كەلگەن 2-كازاك پولكىنىڭ كومەگىمەن بولشەۆيكتەر وبلىستاعى ۇكىمەتتى تارتىپ العانشا (1918 جىلى اقپاندا) قازاقتارعا بولىنگەن 5 000 000 سومنىڭ تەك 1 000 000 سومىن عانا جۇمساپ ۇلگەردى. بولشەۆيكتەرگە قارسى كۇرەسكەن بەلسەندى قىزمەتكەرلەردىڭ ءبىرازى قاشىپ كەتتى، ولاردىڭ كەيبىرەۋى قولعا ءتۇسىپ، اتىلدى (مىسالى، ۇكىمەت كوميسسارى شكاپسكي ت.ب.)
...قاپال جانە لەپسى ۋەزدەرىندەگى «كونتررەۆوليۋتسيالىق» ارەكەتتەردى باسۋ ءۇشىن 1918 جىلى مامىر ايىندا وبلىسقا اتى شۋلى مامونتوۆ (ماقانشى اۋىلىنداعى ۇرىس كەزىندە وققا ۇشتى) جولاي ۆەرنىي، قاپال، جاركەنت، لەپسى ۋەزدەرىن قىرعىنعا ۇشىراتىپ، تونادى... 1918 جىلى ماۋسىم ايىندا سىبىردەگى توڭكەرىستىڭ حابارى جەتكەندە (سەمەي قالاسىنان جىبەرىلگەن «الاشوردانىڭ» ارنايى ادامى ارقىلى) قاپال مەن لەپسى ۋەزدەرىنىڭ قازاقتارى باس كوتەردى، قازاق قايراتكەرلەرى بىرنەشە جاساق قۇرىپ، سەمەيدەن كەلگەن جاساقتارعا قوسىلدى...
بۇل وقيعا قىزىلداردىڭ ىزاسىن وياتىپ، قارۋسىز قازاقتاردى جاپپاي قىرىپ، شارۋاشىلىعىن ويراندادى. تەك قانا لەپسى ۋەزىنىڭ سادىر بولىسىنىڭ بەس اۋىلىنان عانا 5000 ەرەسەك ادام ءولتىرىلدى، ال ۋەز بويىنشا قازا تاپقانداردىڭ سانى 8000-نان استى. مەنىڭ اكەمنىڭ اۋىلىنداعى 6 جاستان جوعارى ەرەكتەردىڭ ءبارى دە ءولتىرىلدى، قىستاقتارى مەن كيىز ۇيلەرى ورتەلدى، 15 ايەل مەن 17 بالا تۇل بوپ قالدى...
جوعارىداعىنى مالىمدەي كەلە ءسىزدىڭ قۇزىرىڭىزدان: 1. اشارشىلىق پەن قايىرشىلىققا ۇشىراعان قازاقتارعا 510 000 پۇت استىق... 2. بولشەۆيكتەردەن ازات ەتىلگەن قازاق شارۋاشىلىعىنا 5100 سوقا، 51000 وراق، 255000 شالعى، 10000 بالتا، 1000 ارا بوساتتىرساڭىز ەكەن... 3. 1918-1919 جىلعا تيەسىلى بارلىق الىم-سالىق، اقشالاي سالعىرت الىنىپ تاستالسا ەكەن... 4. قازاقتاردان ات جيناۋ توقتاتىلسىن... 5. جاز شىعا قايىرشىلانعان قازاقتار ءوزىنىڭ شارۋاشىلىعىن قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن قىستاق پەن كيىز ءۇي سالۋ ءۇشىن ورماننان اعاش كەسۋگە رۇقسات بەرىلسىن... 6. بولشەۆيكتەردەن بوساتىلعان قازاقتاردىڭ ءتۇتىن باسىنا 150 سومنان قايتىمسىز كومەك بەرىلسىن، بولشەۆيكتەردەن بوساتىلعان قازاقتارعا جيىنى 7 650 000 سوم، ال بولشەۆيكتەردىڭ قول استىندا قالعان قازاقتارعا 18 450 000 سوم، بارلىعى 261 000 000 سوم قارجى بوساتىلۋى قاجەت. 7. ءدارى-دارمەكتىڭ، دارىگەرلەردىڭ جەتىمسىزدىگىنە بايلانىستى قاۋىپتى ىندەت اۋرۋى تارالىپ كەتپەس ءۇشىن دارىگەرلەر مەن فەلدشەرلەر جىبەرىلسىن... 8. م.تولەباەۆ سياقتى قازاق قايراتكەرلەرى تۇتقىننان بوساتىلسىن...»,- دەگەن «باسقارۋدىڭ جوباسىنا»، ياعني، بۇلجىتپايتىن شىندىققا جۇگىنسە جەتىپ جاتىر ەدى.
انكەتالىق انىقتاما (جالعاسى): «1918-1919 جىلدارى شىعىس «الاشوردانىڭ» اسكەري كەڭەسىنىڭ مۇشەسى، 1920 جىلى سولتۇستىك جەتىسۋداعى «الاشوردا» وتريادىن بەيبىت قارۋسىزداندىرىپ، قازاق اتتى اسكەر پولكى رەتىندە ۇيىمداستىرۋ شاراسىن جۇزەگە اسىردى.
«الاشوردانىڭ» جەتىسۋداعى ءبولىمىن باسقارعان م.تىنىشباەۆ دەربەس «الاش» جاساعىن دا قۇردى. وعان مۇحامەدجان تىنىشباەۆ، سادىق امانجولوۆ، ىبىراي جايناقوۆ، وتىنشى ءالجانوۆ، سەرىكباي اقاەۆ، تولەمباي دۇيسەباەۆ، ءماجيت كۇدەرين، ن.نيازوۆ، قاناتحان سىرتانوۆ، نۇسىپبەك جاقىپباەۆ، الدابەرگەن وماروۆ، كەڭسابا ۇمبەتباەۆ، بازارباي مامەتوۆ، مىرزاقان تولەباەۆ، كەرىمبەك كۇدەربەكوۆ، ءبىلال سۇلەەۆ سىندى الاش قايراتكەرلەرى جەتىسۋ «الاش» اسكەرىنە جەتەكشىلىك ەتتى. ولاردىڭ شۇعىل تۇردە اسكەر قۇرماسقا امالى دا جوق ەدى. جۇمىسشى-شارۋا اسكەرى دەگەندى «جازالاۋ اسكەرى» دەپ قابىلداپ، «جەرگىلىكتى قونىس اۋدارۋشى-بولشەۆيكتەر» قازاقتاردىڭ جەرىن قازاقتاردان تازالاۋعا بارىنشا ۇمتىلدى. ولار ءۇشىن بالا دا، قارت تا، جاۋىنگەر دە ءبارىبىر كادىمگى «قاراۋىل» عانا بولاتىن. بۇعان قىزىل كوميسسار د.فۋرمانوۆتىڭ ءوزى دە كەيىن توسقاۋىل قويا الماي، ءوزى قۇرعان قاقپاننىڭ قۇرساۋىنا ءوزى تۇسكەن ەدى. بولشەۆيكتەر مەن جەتىسۋ كازاكتارىنىڭ جۇزدىگىنىڭ «قىزىل قىرعىنى» تۋرالى م.تىنىشباەۆ كولچاك ۇكىمەتىنە:
«1918 جىلى وبلىس قازاقتارى قونىستانعان مەكەننىڭ بارلىعى دەرلىكتەي بولشەۆيكتەردىڭ زومبىلىعى استىندا ءومىر ءسۇردى، ولار الۋعا جارايتىن نارسەنىڭ ءبارىن تارتىپ الدى. تۇرعىنداردىڭ دۇنيە-مۇلكىن تۇك قالدىرماي توناپ الدى، قازىر اۋىر زارداپ شەگىپ وتىر، كەيبىر شارۋاشىلىقتار مۇلدەم جويىلىپ كەتتى، ءتۇتىن باسى ساناعى جۇرگىزىلمەدى، ونى قازىر جۇرگىزۋ دە مۇمكىن ەمەس، بەرىلگەن ماعلۇماتتار شىندىققا ساي كەلمەيدى. سوعان قاراماستان بۇل قازاقتار 800-دەن استام جاساق شىعارىپ وتىر (ال 1000-نان استام ادام سوعىس مايدانىندا ءجۇر), ءبىزدىڭ جىگىتتەر ەڭ جاۋاپتى شەپتە ءجۇر، وفيتسەرلەردىڭ ايتۋىنشا، ولار ەڭ سەنىمدى ءارى ەرجۇرەك جاۋىنگەرلەر بولىپ سانالادى ەكەن، الايدا، ءبىزدىڭ جىگىتتەر قارۋلاندىرىلماعان، نەمەسە ناشار قارۋلانعان. «كونتررەۆوليۋتسيونەر» دەپ ايىپ تاعىلعان ءبىزدىڭ جىگىتتەر ۆەرنىيدان، جاركەنتتەن، پىشپەكتەن، نارىننان، گاۆريلوۆكادان، قاپالدان، لەپسىدەن جاسىرىن كەتىپ قالىپ، قازاق جاساعىن قۇردى، ءسويتىپ، ءسىبىر وتريادتارىمەن بىرىگىپ شايقاستارعا قاتىسىپ ءجۇر. «الاشوردانىڭ» مۇشەسى، قۇرىلتاي جينالىسىنىڭ مۇشەسى، ەڭ جىگەرلى قايراتكەر وتىنشى ءالجانوۆ ماقانشىدا ء(ۇرجاردىڭ ماڭىندا) بولشەۆيكتەردىڭ قولىنا ءتۇسىپ قالدى، ونى ايۋاندىقپەن وتقا ورتەپ ءولتىردى»,- دەپ حابارلاپ، جاعدايدى تۇزەتۋ جونىندە 8 باپتان تۇراتىن ۇسىنىس جاسادى.
«الاشوردا» ۇكىمەتى اسكەري كەڭەسىنىڭ مۇشەسى جانە جەتىسۋداعى بوسقىن مەن اشارشىلىققا ۇشىراعان قازاقتارعا كومەك كوميتەتىن باسقارۋ ءۇشىن سەمەي قالاسىنا كەلىپ، بىردەن ۇكىمەت ىسىنە كىرىسەدى. ءا.بوكەيحانوۆ، ح.عابباسوۆپەن بىرىگىپ زاڭ اكتىلەرى مەن ۇكىمەت نۇسقاۋلارىنا قول قويادى. ال ا.بايتۇرسىنوۆ، م.دۋلاتوۆ، ر.مارسەكوۆ باستاعان «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ مۇشەلەرى بوسقىنعا ۇشىراعان قازاقتاردىڭ جاعدايىمەن تانىسىپ، قىتاي ۇكىمەتىمەن بىرىگە وتىرىپ ءتيىستى شارا قولدانۋ ماقساتىندا شاۋەشەك قالاسىنا اتتانادى. بۇل تۋرالى ى.جايناقوۆ:
«قىتاي جەرىمەنەن شاۋەشەككە «الاشوردانىڭ» جەتىسۋ ءبولىمىنىڭ بارشا مۇشەلەرى كەلدى. بۇل جاقتا قازاق پەن كازاك-ورىستىڭ حال-جايى قاتتى ايانىشتى. تالاۋ، اسىپ-اتۋدان كوزى اشىلمايدى. قازاق-ورىس قالالارىن ھام اۋىلدارىن بولشەۆيكتەر توبىمەن قۇرتىپ جىبەردى. ءۇرجار قالاسى دا تالانعا شالدىعىپ، 1000-داي قازاقتى ءولتىردى. ءسىبىر ۇكىمەتىنىڭ وتريادى اياكوز ماڭىنان دا ەستىلەدى. جەڭگەن، جەڭىلگەنىنەن حابار جوق. حابار الۋعا، حابارلاسۋعا بۇگىن كەلدىك. حابارلاسۋعا قازاق وتريادىن تۇزەپ جاتىرمىز. جەتىسۋداعى بولشەۆيكتەردىڭ سانى 10 مىڭنان اسادى...»,- دەپ حابارلادى.
اعايىندى «بولشەۆيك - پارتيزاندار» مامونتوۆتاردىڭ قىرعىنى التاي مەن الاتاۋ اراسىن قىزىل قانعا بويادى. قاتىگەزدىكتىڭ ەڭ انايى ءتۇرىن قولداندى. شەكارالىق اۋداننان:
«ماقانشىدا بولشەۆيكپەن سوعىس بولىپ، وتىنشى ءالجانوۆ ايۋاندىقپەن ءولتىرىلدى (تىرىدەي وتقا جاعىپ جىبەرىلدى), سالىق امانجولۇلى جارالاندى. قازاق ازاماتتارى قارۋ-جاراقتىڭ ازدىعىنان جەڭىلدى. سوڭعى ادامدى جارتىلاي قارۋلانعان جۇزدىكپەن شاۋەشەككە جىبەردىك. بۇل جاقتاعى بولشەۆيك ءالى كۇشتى. ءسىبىر ۇكىمەتى تەز قۇرال بەرمەسە، جەتىسۋ حالقى قىرىلادى. الماتى، جاركەنت ۋەزدەرىندە كازاك-ورىس ستانيتسالارى قالعان جوق. قاپال، لەپسى ۋەزدەرىندەگى قازاق شىعىنى ەسەپسىز. پرجەۆالسكى، پىشپەك ۋەزدەرىندەگى قازاق-قىرعىزدىڭ نە كۇيدە ەكەنى بەلگىسىز. قازاقتاردان اسكەر جاساقتاۋ ماقساتىندا تاۋ ارقىلى سەرگيوپولگە كەلدىك، قورىتىندىسىن حابارلايمىز. جايناقوۆ، جاقىپوۆ، مامىتوۆ، كادىربەكوۆ، نيازوۆ»;
«سەرگيوپول - شاۋەشەك جولى بوس. ماقانشىدا ەشكىم جوق، ويتكەنى ونىڭ ءىشى تولعان ولىككە ءۇيىلىپ جاتىر، ءتىپتى، قۇدىقتار دا بوس ەمەس. تەك اتتى قازاقتار عانا بايلانىس جاساي الادى... ماعان شاۋەشەككە بارىپ كونسۋل دولبەجەۆپەن، وبلىس كوميسسارى ۆ.ۆ.بالابانوۆپەن، «الاشوردانىڭ» جەتىسۋداعى كەڭەسىنىڭ مۇشەسى تەرگەۋسىزوۆپەن كەزدەسۋگە رۇقسات بەرۋىڭىزدى سۇرايمىن. ويتكەنى وفيتسەرلەر مەن جۇزدىكتەر، ونىڭ ىشىندە كوكپەكتى جۇزدىگى، كەيبىر پارتيزان جاساقتارى سوعىستا سەنىمسىزدىك بايقاتتى. 400 كازاك جاساعى قاشىپ كەتتى، مايداندا تەك «الاشوردا» ەرىكتىلەرى عانا قالدى، ولار جان اياماي شايقاستى، وزدەرى قازا تاپسا دا كازاكتاردىڭ قالدىعىن تاۋدى پانالاۋعا ءماجبۇر ەتتى... باقتى بەكەتىندە وسى ماڭداعى ءۇش بولىستان قۇرامىندا 150 الاش ەرىكتىسى بار ەكى جۇزدىك جاساقتالدى. ولار وبلىستىق كوميسسار بالابانوۆ پەن الاش وكىلى تەرگەۋسىزوۆتىڭ قاراماعىنا بەرىلدى... قالعاندارى باقتى مەن ءۇرجار اراسىنداعى جەرگىلىكتى تۇرعىنداردان قۇرالعان قورعانىس جاساقتارىنا كومەكتەسۋگە كەتتى. سەرگيوپول مەن ءۇرجاردا دا جاساقتار ۇيىمداستىرىلدى. ولاردىڭ بارلىعى سەمەيدەن كەلە جاتقان الاش اتتى اسكەر پولكىنىڭ قۇرامىن تولىقتىرادى»,- دەگەن (پولكوۆنيك يارۋشين) جەدەلحاتتار جولدادى (د.ا.امانجولوۆا. نا يزلومە. ا.2009. ستر: 216-217).
قارۋ-جاراقتىڭ جەتىسپەۋىنەن قىرعىنعا ۇشىراعان «الاش» اسكەرىنە م.تىنىشباەۆ سەمەيدەن وق-ءدارى، قارۋ-جاراق الىپ شىقتى. ول بۇل قارۋلاردى «الاشوردا» اسكەرىنە وتكىزىپ بەرەدى. ول تۋرالى ءوزىنىڭ كورسەتىندىسىندە:
«1918 جىلى سەمەيدە قىزىلداردىڭ قىرعىنىنان (مامونتوۆ وتريادىنىڭ بىرنەشە قازاق اۋىلىنىڭ شارۋا ادامدارىن جاپپاي قىرۋى جانە توناۋى، سونىڭ ىشىندە مەنىڭ اكەمنىڭ دە اۋىلى بار) زارداپ شەككەندەرگە كومەك رەتىندە قۇرىلعان كوميتەتتىڭ ماجىلىسىندە جەتىسۋدىڭ تۋماسى، سونىڭ ىشىندە قاتتى زارداپ شەككەن لەپسى ۋەزىنىڭ تۇرعىنى ەسەبىندە مەنى توراعا ەتىپ سايلادى. جينالعان قارجىعا (مەن سەمەيگە كەلگەنشە جينالىپ قويىپتى) ساتىپ الىنعان قاجەتتى مانۋفاكتۋرالاردى اننەنكوۆ تالانعا الدى، اتامان اننەنكوۆتىڭ اسكەرىنىڭ قۇرامىنداعى «الاشوردا» پولكىنىڭ كومانديرى توقتامىشەۆ ماعان: «اننەنكوۆ اسكەرىنە ارنالعان كىرە جۇگىن الىپ ءجۇرۋشى» - دەگەن كۋالىك الىپ بەردى. 22 كىرەنى اياكوزگە اكەپ، «الاشوردانىڭ» جەتىسۋ ءبولىمى كوميتەتىنىڭ مۇشەلەرى تولەمباي دۇيسەمباەۆقا، نۇسىپبەك جاقىپباەۆقا، يبراگيم جايناقوۆقا، سادىق امانجولوۆقا تۇبىرتەك بويىنشا تاپسىرىپ بەردىم. قالعان كىرەنى رومانوۆكا سەلوسىنداعى بازارباي مامەتوۆكە، مىرزاقان تولەبەۆ پەن قاناتحان سىرتانوۆقا تاپسىردىم. بۇل 1918 جىلدىڭ قاراشا-جەلتوقسان ايى بولاتىن»,- دەپ ماعلۇمات بەردى.
جەتىسۋ مايدانىنىڭ دايىندىعىن باقىلاۋعا كەلگەن انتانتا-نىڭ وكىلى چ.ەليوتتىڭ كەلۋىنە وراي شەرۋدە كوزگە تۇسكەن الاش جاساقتارى تۋرالى «رابوچي دەن» باسىلىمى 1918 جىلعى 6 قاراشا كۇنگى سانىندا:
«قازىر قۇرامىندا 500 ادامى بار قازاق جاساعى جەتىسۋدا بولشەۆيكتەرگە قارسى سوعىسىپ جاتىر. سونىمەن قاتار جەتىسۋ وبلىسىندا - 8 مىڭ ەرىكتى بار، سەمەيدە - 2 مىڭ، ورالدا - 2 مىڭ، قوستانايدا - 450 جاساق بار. تاياۋدا سەر ەليوت جانە ءبىرىنشى دالا كورپۋسىنىڭ كومانديرى ماتكوۆسكي سەمەيگە بارىپ، قازاق اتتى اسكەرلەرى بولىمىنە وتە ريزا بولىپ قايتتى. جان سانى 6 ميلليونعا جۋىق، ۇلانعايىر جەردى الىپ جاتقان قازاقتار قالىپتى جاعدايدا 40 مىڭ سولدات شىعارا الادى»,- دەپ جولدادى (د.ا.امانجولوۆا. نا يزلومە. ا.2009. ستر: 225) جازدى.
مىنە، شىعىس «الاشوردا» اسكەرى وسىنداي قاندى مايداندا سوعىسىپ جاتقان كەزدە كەڭەس وكىمەتىمەن كەلىسىمگە كەلۋگە ءماجبۇر بولعان ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ قىزىل كوميسسارلارعا:
«الاشوردانىڭ» شىعىس بولىمشەسى ازىرشە بۇل جاعدايدان بەيماعلۇم ءارى ولار كولچاك پەن اتامانداردىڭ اسكەرىنىڭ قۇرساۋىندا. ودان تەز ارادا شىعا المايدى»- دەپ تۇسىنىكتەمە بەرۋىنىڭ استارىندا وسىنداي ساياسي قادامدار جاتتى.
جالپى «الاشوردا» اسكەرىنىڭ مايداندا تاباندى تۇردە بەتپە-بەت سوعىسقان تۇراقتى قۇراماسى وسى جەتىسۋلىق جاساقتار. بۇلار قان مايداندى كەشە وتىرىپ، كەڭەس تۇسىندا م.تىنىشباەۆ پەن و.جاندوسوۆتىڭ كۇش-قايراتى ناتيجەسىندە قىسىمعا ۇشىراماي، قىزىل قازاق اتتى اسكەر پولكىن قۇردى.
ال س.ءبراينيننىڭ قوسالقى سەرىگى ش.شافيرو: «قازاقستانداعى ۇلتتىق قوزعالىستى ماداقتاۋ ورىن الىپ وتىر ما، جوق پا؟ ەگەردە مۇنداي باعىت ۋكراينادا ورىن الىپ وتىرسا، وندا قازاقستاندا نەگە بولماۋى ءتيىس؟ «الاشوردا» تۋرالى مارتىنەنكونىڭ كىتابى ەرەكشە ورىن الادى. ءبىر كەزدە «الاشوردانىڭ» ءومىر سۇرگەنىن جوققا شىعارعان ادامدار بولعان. 1923 جىلى كەنجين: «الاشوردانىڭ باعدارلاماسى دەگەنىمىز - قۇرىلتاي كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتتارىنا بەرگەن تاپسىرىس قانا»، - دەپ جازعان بولاتىن. ءالى ەسىمدە، 1929 جىلى قىزىلوردا قالاسىندا مارتىنەنكو ماعان جۇگىرىپ كەلىپ، سونداي ءبىر ءماز-ءمايرام كۇيدە ءوزىنىڭ «الاشوردانىڭ» ءمورىن تاپقانىن ايتىپ ەدى. ءمور! ەندى «الاشتىڭ» ءومىر سۇرگەنىن ەشكىمدە جوققا شىعارا المايدى... ءبىز وسى ارادا بايتۇرسىنوۆتى حالىقتىڭ قامىن جەگەن ازاپ يەسى رەتىندە كورسەتتىك، ول دۇرىس ەمەس. كەيدە تۇرمەدە وتىرۋدىڭ ءوزى بايتۇرسىنوۆ ءۇشىن پايدالى بولدى... الاشوردا زيالىلارىنىڭ حالىق اراسىندا بەدەلى وتە كۇشتى بولدى. بۇقارانىڭ قوزعالىسقا ىلەسكەنى انىق، بىراق بۇل رەۆوليۋتسيالىق قوزعالىس ەمەس ەدى. سونداي-اق، بۇقاراعا الاشوردالىقتاردىڭ ىقپالى كۇشتى بولعانىمەن دە، مۇنى رەۆوليۋتسيالىق ەمەس دەۋگە دە كەلمەيدى. ءبىز ءوزىمىزدىڭ زەرتتەۋىمىزدى جەتىسۋداعى ازامات سوعىسىنىڭ تاريحىن جازۋ ءۇشىن باستاعامىز، سول كەزدە الاشورداشىلاردىڭ قوزعالىسى تۋرالى ماسەلەگە تاپ كەلدىك تە، «الاشورداعا» جانە ونىڭ باستاۋ كوزىنە ارنايى زەرتتەۋ جازعىمىز كەلدى. بار ماسەلە وسىدان كەلىپ شىعىپ وتىر»,- دەگەن مازمۇندا ەكى جاعىن كەزەك-كەزەك قامشىلادى.
قوس اۆتوردىڭ كەرەعار ۇستانىمدارىن ءدال اڭعارعان ءى.قۇرامىسوۆ:
«الاشوردا تۋرالى ۇنەمى ايتىپ وتىرۋ كەرەك، ءبىر مينۋتتا مۇنى ەستەن شىعارۋعا بولمايدى... ول تۋرالى، اۋىل تاعدىرى تۋرالى ايتىپ وتىرۋ كەرەك... اۋىلدىڭ - مالدى جىرتقىشتارشا قىرۋىنىڭ، قوزعالىستىڭ ورتا ازياعا اۋىسۋىنىڭ كىلتى سوندا... بۇل كىتاپ بىزگە كوپ نارسە بەردى. ءبىرشاما كەمشىلىكتەرى مەن قاتەلىكتەرىنە قاراماستان، ماسەلەنىڭ باتىل قويىلۋى - اۆتورلاردىڭ تابىسى. بۇل تەك قانا ولاردىڭ عانا ەمەس، ينستيتۋتتىڭ، ۇجىمنىڭ - ازىرشە ەكىۇشتى ۇجىمنىڭ - براينين مەن شافيرونىڭ تابىسى، قورىتا ايتقاندا ءبارىمىزدىڭ دە جەتىستىگىمىز»,- دەپ تۇجىرىمدادى.
مۇنداعى «ەكىۇشتى - دۆۋزناچنوگو» دەپ استارلاپ وتىرعانى شافيرونىڭ جوعارىداعى ۇستاتپايتىن ەكىۇشتى ءسوزى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار «الاشوردا» تۋرالى دا بولسا كەرەك. قانشالىقتى «قىزىلدانىپ» كەتسە دە، ۇلت تاعدىرىنا قاتىستى تاريحي قۇجاتتاردىڭ جاريالانۋىنا «ەكىۇشتىلار» دا مۇددەلى ەدى. قالاي دەگەنمەن دە، وتىزىنشى جىلدارداعى ۇكىمەت قايراتكەرى سەكسەنىنشى - توقسانىنشى جىلدارداعى يدەولوگ عالىمنان گورى ماسەلەنى تەرەڭ تۇسىنگەنى انىق تانىلادى. سونىڭ ناتيجەسىندە بۇگىنگى تاڭدا الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءومىرى مەن ۇستانىمى تۋرالى سالىستىرمالى تۇردە تولىعىراق پىكىر قوزعاۋعا مۇمكىندىك تۋدى. كەڭەستە سويلەۋشىلەرگە، ونىڭ ىشىندە «ەكىۇشتى» توراعالىق ەتىپ وتىرعان ورتالىق كوميتەتتىڭ ەكىنشى حاتشىسى ءى.قۇرامىسوۆقا دا:
«مەن سەندەرگە جايداقتاتۋدىڭ قانداي ەكەنىن قازىر كورسەتەمىن», - دەگەن براينين، ايتقان ۋادەسىندە تۇرىپ، شىنىمەن دە ءى.قۇرامىسوۆقا كورەسىنى كورسەتتى.
ول ءوزىنىڭ ن.تيموفەەۆپەن قوسارلانىپ جازعان «بولشەۆيك كازاحستانا» جۋرنالىنىڭ 1937 جىلعى قىركۇيەكتەگى سانىندا جاريالانعان «جاپون - گەرمان بارلاۋىنىڭ ۇلتشىل اگەنتتەرى تۋرالى» اتتى ماقالاسىندا:
«تۋرا ءدال وسى كەزدە (1919 جىلى - ت.ج.) وڭباعان (مەرزاۆەتس) جانە الاشوردانىڭ اسىراندى شپيونى قۇلىمبەتوۆ (قۇرامىسوۆ دەپ تە ءتۇسىنىڭىز - ت.ج.) قىزىل ارميانىڭ ىرعىزداعى وتريادىنا بارىپ ءسىڭىپ الدى دا، ولاردى دا ساتىپ، اقتارعا قوسىلىپ كەتتى»,- دەپ «قارىمتاسىن قالجاسىمەن قوسىپ» قايىرىپ الدى.
ساياساتتى بۇركەنگەن ساياسي ساتقىندىق كەڭەس يدەولوگتارىنىڭ سۇيىكتى ءتاسىلى بولدى.
انكەتالىق انىقتاما (جالعاسى): 1920-1924 جىلدارى ارالىعىندا تۇركىستان تەمىر جولىندا، تۇركىستان سۋ شارۋاشىلىعى جۇيەسىندە، تۇركىستان اتقارۋ كوميتەتىنىڭ جەرگە ورنالاستىرۋ كوميسسياسىندا باس مامان بولدى.
تەرگەۋگە بەرگەن كورسەتىندىسىندە جەرگە ورنالاستىرۋ باسقارماسى باستىعىنىڭ ورىنباسارى كارىم الىمباەۆ:
«ول كەزدە تۇركىستانداعى جەرگە ورنالاستىرۋ كوميتەتىندە الاشورداشىلار ەسپولوۆ، قوجىقوۆ جانە تىنىشباەۆ جۇمىس ىستەدى، ولار جەر جونىندەگى كوميسسارياتتىڭ باستى باعىتتارىنا ءسوزسىز ىقپال جاسادى»,- دەپ (الاشوردا قوزعالىسى»، 3 توم، 25-بەت) اشكەرەلەدى.
انكەتالىق انىقتاما (جالعاسى): 1920-1924 جىلدارى ارالىعىندا حالىق اعارتۋ ينستيتۋتىندا وقىتۋشى بولدى. 1925 جىلى قىزىلوردا قالاسىنىڭ كوركەيتۋ جۇيەسىنىڭ باستىعى، 1926-1930 جىلدارى تۇركىستان-ءسىبىر تەمىر جولى قۇرىلىسىندا جوبالاۋشى-ينجەنەر، ۋچاستكە باستىعى قىزمەتىن اتقاردى.
جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتتىڭ ەكپىنىمەن 1926 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا سسسر ەڭبەك جانە قورعانىس كەڭەسى تۇركسىب تەمىر جولىن سالۋ تۋرالى قاۋلى قابىلدادى. وعان «ۇلى قونىستاندىرۋ يدەياسىنىڭ كەڭەستىك اۆتورى» الەكسەي يۆانوۆيچ رىكوۆ قول قويدى. ۇكىمەت تاراپىنان قۇرىلعان ارنايى كوميتەتتىڭ توراعالىعىنا رسفسر حالىق كوميسسارياتى كەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى تۇرار رىسقۇلوۆ بەكىتىلدى. ول دەرەۋ ءوزىنىڭ «ومىرلىك قامقورشىسى» ءارى «ساياسي دۇشپانى» ء(وز ءسوزى) م.تىنىشباەۆتى «جەرگىلىكتى جاعداي مەن جەر بەدەرىنىڭ بىلگىرى، تاجىريبەلى ينجەنەر» رەتىندە قىزمەتكە شاقىردى. شىندىعىندا دا ورتا ازيا مەن قازاق دالاسىنىڭ جەر بەدەرىن ونداي بىلەتىن مامان رەسەيدە جوق ەدى. ولكەتانۋشى، جىلى جۇرەكتى «تىنىشباەۆشىل» ف.ءوسادچيدىڭ عىلىمي اينالىمعا تۇسىرگەن حاتتاماسىنا جۇگىنسەك، م.تىنىشباەۆ تۇركسىب قۇرىلىسىندا العاش رەت اەروفوتوسۋرەتتەردى قولدانعان. سوعان سۇيەنە وتىرىپ ۇزىندىعى 50-60 مەترلىك بىرنەشە جەر استى جولدارىن سالۋدى، سونداي-اق، ءبىر سوستاۆقا «بىرەۋى الدىنان تارتىپ، ەكەۋى - ارتىنان يتەرىپ ءجۇرۋى» ءۇشىن ءۇش پاروۆوز تىركەۋدى قاجەت ەتەتىن قورداي اسۋىنىڭ ورىنىنا شوقپار جوباسىن ۇسىنادى. الماتى - قورداي - بىشكەك; الماتى - شوقپار - قۇلاندى - بىشكەك جوباسى تالقىعا تۇسكەندە م.تىنىشباەۆ - شوقپار نۇسقاسىن قولداپ، «تەسكەن تاۋلاردىڭ» ەسەبىنەن 26 ميلليون سوم ۇنەمدەۋگە ءارى قازاقستاننىڭ 6 وبلىسىن ءوزارا بايلانىستىرۋعا ىقپال ەتتى. ونىڭ بۇل جوباسى كەيىن «بەرەزين جوباسى» اتانىپ كەتتى. وعان نە امال تابىلسىن. بۇل جوباعا قارسى شىققانداردىڭ:
«- سەندەر بەس جىلدا دا بىتىرە المايسىڭدار»،- دەگەن ساۋەگەيلىگىنە قاراماستان، 1930 جىلى 28 ءساۋىر كۇنى جوبالانعان مەرزىمىنەن 540 كۇن بۇرىن ۇلى جولدىڭ سوڭعى شپالى توسەلدى. 1931 جىلى 1 قاڭتار كۇنى رەسمي تۇردە پايدالانىلۋعا بەرىلدى» (ف.وسادچي. قازاقتىڭ تۇڭعىش تەمىرجول ينجەنەرى. وركەن، 1989 جىل، 12 تامىز).
وكىنىشكە وراي، ءۇش كۇنگە سوزىلعان بۇل سالتاناتقا جالپى سوماسى 26 ميلليون سومنان استام قارجىنى ۇنەمدەۋگە مۇمكىندىك بەرگەن، سونىڭ ناتيجەسىندە مەرزىمنەن ءبىر جىل بۇرىن پايدالانۋعا بەرىلگەن جوبانىڭ اۆتورى مۇحامەدجان تىنىشباەۆ قاتىسا المادى. ونىڭ قاتىسۋعا قۇقىعى دا جوق بولاتىن. ويتكەنى «الاشوردا» كوسەمىنىڭ كەڭەستىك قۇرىلىستىڭ اۆتورى اتانۋىنىڭ ءوزى «ساياسي قىلمىسقا» جاتاتىن. ءسويتىپ، جوعارىداعى جوبا كەزىندە «حالىق جاۋىنىڭ قاستاندىق ارەكەتى» رەتىندە باعالاندى.
ال مۇنداي «قاستاندىق ارەكەتى» ءۇشىن م.تىنىشباەۆتىڭ تەرگەۋگە تارتىلماۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. سوندىقتان دا 1930 جىلى 4 تامىزدا تۇرمەگە قامالدى.
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
