Órken Kenjebek bolghan oqighagha qatysty degen barlyq núsqalardy qarastyrypty. Alayda, betin syipap ótkeni kórinip túr.Terenirek dendeuge shamasy jetse de, jýregi daualamady ma eken?...

Órken KENJEBEK. Tylsym teraktining 10 túspaly

«Aza boyym qaza boldy...» deydi qazaq. Qytay-qazaq shekarasyndaghy qasyretke shabalanyp, shamyrqanyp jatpay, kýshtik qúrylymdar «búl - tótenshe jaghday» dep baghasyn berip tastady. Biraq,  tótenshelikting auqymy tereng bolghandyqtan da, Elbasy búl terakti dep tolghanyp, býgin sony aza tútu kýni etip bekitti.

Bastyghy bizden bolmaghan radiolardan basqa mediasy oiyn-sauyqtan bir sәt bas tartty. Memlekettik tular týsirildi. Bizding saqshylardyng bir otryadyn óltirip, artynan órtep, atyn aidap, avtomatyn tyghyp ketken jaygha jay qarau mýmkin emes. Qabyrghamyz qayysa otyryp, «Arqankergen» zastavasyndaghy tylsym jaghdaydyng on týitkilin taratugha tyrystyq.

Órken Kenjebek bolghan oqighagha qatysty degen barlyq núsqalardy qarastyrypty. Alayda, betin syipap ótkeni kórinip túr.Terenirek dendeuge shamasy jetse de, jýregi daualamady ma eken?...

Órken KENJEBEK. Tylsym teraktining 10 túspaly

«Aza boyym qaza boldy...» deydi qazaq. Qytay-qazaq shekarasyndaghy qasyretke shabalanyp, shamyrqanyp jatpay, kýshtik qúrylymdar «búl - tótenshe jaghday» dep baghasyn berip tastady. Biraq,  tótenshelikting auqymy tereng bolghandyqtan da, Elbasy búl terakti dep tolghanyp, býgin sony aza tútu kýni etip bekitti.

Bastyghy bizden bolmaghan radiolardan basqa mediasy oiyn-sauyqtan bir sәt bas tartty. Memlekettik tular týsirildi. Bizding saqshylardyng bir otryadyn óltirip, artynan órtep, atyn aidap, avtomatyn tyghyp ketken jaygha jay qarau mýmkin emes. Qabyrghamyz qayysa otyryp, «Arqankergen» zastavasyndaghy tylsym jaghdaydyng on týitkilin taratugha tyrystyq.

1) «Dedovshina». Esterinizde bolsa,  osy jaghdaygha baylanysty alghash baspasóz mәslihatyn shaqyrghanda, әlimjettikti de bir boljam etip qarastyrghan edi. 12 shekarashy men qoryqshynyng óligi tabylghanda, búl núsqa ózekti bolyp qalar berer me edi... Sәl keyinirek órtengen ýiding astynan taghy 2 jigitting mәiiti, odan song 15 AK-74 avtomaty tabylghanda, búnyng әlimjettik emes ekenine resmy ókilderding ózderi senbey qaldy. «Ashynghan arystan aigha shabady» degenmen, it tepki kórgen jalghyz adamnyng bir zastavany jayratyp tastauy aqylgha syimaydy.

2)  Araq. Aldyn-ala naqtylanghan tergeu nәtiyjelerine sýiensek, oqys oqigha mamyrdyng 27-sinen 28-ine qaraghan týni bolghan. Búl kýn - kenestik kýntizbede Shekarashylar merekesi. Áskeriylerding 23 aqpandy toylaghany siyaqty, búl merekeni de atausyz qaldyrmay, mýmkin sәl «ashy sudan» siltep kep jiberip, jappay tóbeles - vakhanaliya boldy ma eken degen ekinshi núsqa bolghan. Alayda, 14 mәiitting denesinen alkogoliding bir promille de mólsheri tabylmady.

3) Ot. Búl núsqa tumay jatyp, biraz adamnyng basynda ólip qaldy. Sebebi, sarbazdar qazarmasy týp-túqiyany qalmay órtenip ketti degenning ózinde, odan 200 metr qashyqtyqta ornalasqan ýishiktegi qoryqshyny kim óltirdi? 15-shi shekarashy nege qashyp ketti? 14 adamnyng bireui de lapyldap janghan órtti sezbegen be? Demek, búl núsqa әjetke jaramaydy.

4) Qytay. Zastavagha әskery toptyn, dúrysy diyversanttardyng shabuyl jasau mýmkindigin eshkim joqqa shygharmaydy. Biraq, búl qytaylyq dәri shóp terushiler emes-au. Sebebi, olar әbden yzagha bulyqqan kýnning ózinde, bir zastavany kartadan joq qylu ýshin kәsiby qanisherlerge jýginu kerek ekenin biledi. Ony iske asyrghan kýnning ózinde, ertenine shekara kýsheyip, «Arqankergennin» ornyna bir emes, ýsh zastava ornaytynyn, búlay bolsa kýnderi qaran, biznesteri «kaput» bolatynyn olar sezedi, biledi. Sondyqtan, búl qarapayym shóp terushilerding qoly emes, jo-joq olay emes...

Oqigha qazaq-qytay shekarasyna óte jaqyn manda ótkendikten de, әriyne búl Qytaydyng agressiyasy dep qabyldaugha bolar edi. Biraq, Beyjinning dәl qazir bizge qyryn qaraytynday sayasy da, ekonomikalyq ta, basqalay sebebi, bastysy anyq taghar aiyby joq. Shekaramyz tolyq delimitasiyalanghan, dauly tústary joq. Qytay kompaniyalarynyng elimizdegi múnay-gaz salasyndaghy ýlesi 24 payyzdan asyp ketti. Qazaqstan men Qytay arasyndaghy sauda ainalymy adam tanqalarlyqtay dengeyde - byltyr 21,3 mlrd dollargha jetti. Ári búl Beyjinde ótkeli otyrghan Shanhay yntymaqtastyghy úiymynyng kezekti basqosuy qarsanynda tipten qajet emes. Al eger búl Qytay men Qazaqstannyng arasyna ot salu ýshin úiymdastyrylghan arandatu deseniz...o-o, onda núsqalarynyz kóktey qaulaydy.

Aldymen eske týsetini - ShÚAR separatisteri. Biraq biz osy núsqany osy jerde túnshyqtyra salayyq. Tipti, Qytay ókimeti osy qyrghyndy qalady degenning ózinde, ary qaray shabuylyn jalghastyra berui kerek emes pe? Nege qazaq shekarasyn tas-týiin etip bekitkenshe, ay karap otyrdy? Tәk-tәk. Tipti auqymdy geosayasat túrghysynan alyp qarasanyz da, Beyjinge Mәskeuding kónili kerek. Basqasyn bylay qoyghanda, Iran janjalyna qatysty balanstyng basyn Resey men Qytay birlesip basyp túr. Jana ghana qazaq pen qytay shekisse, qytaydyng bizde joghaltar mol dýniyesi bar ekenin de aittyq. Demek, Qytay emes-au, әy Qytay emes.

5) Resey. Qazaq eli onsyz da basyn iyip, Keden odaghyna kirip, kórshining ony-múny talaptaryn taqyl-túqyl istep jatqanyn bilesizder. Birazymyz osyghan shamdanyp ta jýr. «Qara qytay qaptasa, sary orys әkendey bolady» degen mәteldi terimizben sezinip kórgen eshbirimiz joq. Osyndayda «Qytaydan qorqa týssin, orystyng qoltyghyna tyghyla týssin» degen oimen orys tynshylary jasady-au dep jorta salghyng keledi. Áli de oryssha sóilep, solay oilap, últtyq janghyruymyzdyng ottyghyn tútata almay jýrgende Resey bizding ambisiyamyzdy basu ýshin qyr kórsetti deging kelmeydi eken... Onyng ýstine «Arqankergende» qayghyly oqigha bolghan kezderi Astananyng tórinde Resey premier-ministri Dima Medvedovtyng aldyna qazy tartyp, qymyz qúiyp jattyq. Jaqynda jana da eski preziydenti V.Putin keledi desek, anyq Resey agressiyasy degen boljam byljyrap qalady.

6) AQSh. Múhittyng arghy betindegi mastodontty nege bolsyn, ne ýshin bolsyn kinәlaugha ynghayly-aq. Qalay dese, dәstýrli «zúlymdyq ordasy» dep qútylamyz ә... Biraq, aiyptau ýshin aldymen alyp fakti kerek, fakti bolsa da ony jahangha jar salyp aitu ýshin zor k...en kerek! Búl, bylay aitsan, ózine ólim tileu ghana. Biraq, myna sәikestikke nazar audarmay ketpese taghy bolmaydy. Kýl-talqany shyqqan zastavany tek 2 tәulikten son, yaghny 30 mamyrda tauyp aldy. Zastavalar arasyndaghy kezekti hal bilisu osynshalyqty kesh jýre me? Nege zastavany erterek izdemedi? Al 30 mamyrda ne bolghanyn bilesizder... Astanada әlemdik jәne dәstýrli dinder kóshbasshylarynyng IV Cezdi ótti. Sezdte Núrsúltan Nazarbaev taghy da әlemdik bastamalaryn qaytalap aitty, islamdy qorghashtady, jahandyq jýiening qazirgi qalpyn syngha aldy. Búl da sonda jay sәikestik pe? Aytyp otyrghanymyzdyng AQSh-qa dym qatysy joq. Kóp sәikestikting biri ghana.

7) Kontrabanda. «Arqankergendegi» ahualdy Resey ghylym akademiyasy Shyghystanu institutynyng ghalymy, sayasattanushy, jurnalist Aleksandr Knyazev búl oqigha keden rejiymin kýsheytuge qarsy kontrabandalyq qylmystyq toptardyng isi dep baghalaydy. Keyingi 2 jyldyng kóleminde Qytaymen shekarada da, qyrghyz shekarasynda da Qazaqstannyng Keden odaghyna kiruine baylanysty baqylau kýsheyip ketti degenge keledi sóz rayy. Knyazev 2010 jyly qyrghyz barymtashylarynyng Qazaqstan shekarasynan yghyp bara jatyp, qaruly qaqtyghys úiymdastyra jazghanyn eske salady. Aleksandr agha birnәrseni bilip aitatyn sarapshy bolghandyqtan, sózine sengin-aq keledi. Sondyqtan, búl núsqany senimdi joramaldar qataryna jatqyza qoyayyq.

8)  «Rembo». «Boevoe bratstvo» odaghynyng jetekshisi, aughan soghysynyng ardageri Sergey Pashevich «Arqankergen» zastavasyna shabuyl jasaghan diny radikaldar degendi aitty. Tipti, olardy Pәkistan lagerlerinde dayyndaghany da boluy mýmkin dep soqty. Búl da aqylgha syimaytyn joramal. Pashevich aldymen Pәkistanda dayyndalyp, ysylghan «a-lya» «Rembolardyn» tandauy nege adam ayaghy baspaytyn, kólik barmaytyn, qiyan-qúzdaghy jazghy zastavagha týskenin aityp bere me eken? Shyn lankes bolsa, Qúday saqtasyn, búdan da zoryna barar edi ghoy...

9) Arandatu. Áyteuir, syrttan kelgen bir jau obrazyn alayyq. Mysaly, qanday da bir elding tәuelsizdigin shayqau ýshin «100 әreket» ssenariyi jýzege asyrylady degen joramal bar. Áriyn, syrtqy kýshter tarapynan. Aytalyq, byltyr Tarazdaghy, Aqtóbedegi teraktiler arqyly elimizding ishki әskerining beriktigin tekserip kórse, endi syrtqy әskerimiz - shekarashylardy ynghaysyz jerden soghyp kórdi. Mýmkin, búl konspirologiya da shyghar, biraq búl fakti sayasat degen súrqiya dýniyede arandatu degen aramdyq baryn joqqa shyghara almaydy.

10) «Halk». Jaraydy, osy jerde tiri qalghan songhy shekarashynyng joramalyna keleyik. Ol keshe tabyldy... Endi myna qyzyqqa qaranyz, býgin «Interfaks» agenttigi taratqan habarda «onyng beketke óz ayaghymen kelgeni, qolynda tapanshasy bolghany jәne aqyl-esten airylyp, tilden qalghany» haqynda aityldy. Búghan deyin birneshe kýn manaydaghy taudyng ýngirinde týneltkeni de bayandaldy. Eger til-auyzdan qalsa, ol ýngirde bolghanyn qalay jetkizgen? Artynsha IIM ministri Qalmúhanbet Qasymovtyng aituynsha, ony keshe keshkisin bir iyesiz qystaqtan izdeushi jasaq qolgha týsirgen («nashli» demeydi, «zaderjan» deydi). «On byl v grajdanskoy odejde. On doprashivalsya, dal pokazaniya», - degenine qaraghanda, onyng aqyl-esi auyspaghan, til-auyzy aman bop túrghany emes pe? Taghy bir qazirge anyq fakti - songhy shekarashy sol kýni zastavada kezekshi bolghan.

Demek, jau syrttan bolsa da, ishten bolsa da, bar qúpiyany ol ózine býgip otyr degen sóz. Biraq, ony izdeushi jasaq ústaghanda, qolynda zastava komandiyrining tapanshasy tabylghan. Al zastava komandiyri kim edi? Áriyne, Altynbek Kereev. Batys Qazaqstan oblysy, Tasqala audany, Merey auylynyng tumasy. 28 jasta bolghan jigit Almaty qalasyndaghy Últtyq qauipsizdik komiytetining әskery institutyn 2006 jyly bitirip shyqqan. 20-21 jastaghy saryauyz shekarashylardyng arasyndaghy eng syralghysy osy bolyp túrghanda, onyng tapanshasy nege songhy sarbazdyng qolynda jýredi? Kezekshi shekarashynyng qolynda tabeli boyynsha tapansha emes, avtomat bolatynyn eskersek, nege AK-74-in ústap shyqpaghan? Eger qaru-jaraqtyng bәri, onyng ishinde kezekshi sarbazdyng avtomaty da órtengen ýiden tabylsa, onda búl tәrtipke baghynbau, jarghyny oryndamau bolyp túr ghoy...

Aytpaqshy, qashqyn sarbazdyng Pavlodar oblysynyng tumasy boluy mýmkin degen de núsqalar aitylyp jatyr. Kim bilsin, biraq eger búl shynymen jalghyz adamnyng kópke qarsy shapqany bolsa, onda ol «Halk» shyghar (aqylgha syimaghandyghy ýshin komiks keyipkerimen salystyryp túrmyz). Jaqsy, aldymen komandirdi jayratyp, tapanshasyn tartyp aldy deyik. Sosyn jalghyz pistoletpen 13 adamdy qualap jýrip óltirip, olardy bir jerge jinap, órtep baryp, jasaghan isine ókinip, jyndanyp ketti deu Stiyven Kingting qiyalyndaghy ssenariy emes pe?

Týiin

Búdan ózge de tehnikalyq hәm iydeologiyalyq júmbaqtar kóp-aq. Nege shekarashylar basqalargha, mysaly kórshi «Sarybókter» zastavasyna dabyl bere almaghan? Zastavada bolghan 6 jylqy qayda qashyp ketti? Ázirge resmy tergeu nәtiyjesi shyqqansha osylay «shala-sarapshy» bolu da jaqsy shyghar. Alayda, biz aidyn-kýnning amanynda, tylsym, týsiniksiz jaghdayda 15 adamymyzdan airylyp qaldyq. Álsizdik pe? Álsizdik! Qaybir kýshtining nysanasyna ilingen bayqús kýshikting halin sezgendey boldyq. Shyndap, zúlmat kelse, qahar týsse, Feysbukte tyrqyldap pikir jazudan basqagha shamang kelmeytinindi bilu netken qasiret edi! Osy kýnderi aldynghy eki sóilemning abstraksiyaly kýiin keshtik. Aytpaghymyz, Alla jar bolsyn! Qaza bolghan shekarashylar imandy bolsyn!

http://jaqsy.kz/story/765

Búlardyng ishinen bizding nazarymyzdy birinshi men besinshi núsqa audaryp otyr. Alayda, әskerlesterinen tayaq jep, olardy qyryp salghannyng ózinde, onday isti atqarghan adam ne ózine qol júmsaugha, ne shalghaygha,tipti qytaygha ótip ketuge qauqary bolar edi. Psihologiyalyq túrghydan. Sebebi, bir emes, birneshe sarbazdy әri qoryqshyny óltirudi jan kýizelisinen atqarghannyng ózinde onay sharua emes, myqty әzirlik pen psihologiyalyq ýilesimdi qajet etedi. Onyng ýstine mәiitterding ýitilui men ony istegen adamnyng tabyla qoyuynda qyisyn joq. Shekarashylardy qyryp, olardy órtep, ózi sol manda jýrmey-aq, eng bolmasa attyng birin minip qashyp nege ketpedi? Olardy tau arasynda soyyp, jasyryp, jan sozugha da bolar edi ghoy. Búl - ne bolsa da iz tastaushylardyng jәne de asa kәsipqoy, jan jaqty jaghdaymen sanasa alatyn ony óz paydasyna sheshe biletin mamandardyng sharuasy.

Búl jerde Vladislav Chelahty iz tastau aighaghy retinde qaldyryp otyr. Ol qylmysty istegenderding kim ekenin ajyratpay da qalghan boluy kerek. Yaghni, odan búl qylmysty ashugha qajetti qanday da bir derek alu mýmkin emes. Mәselen, múny, úrlap ketip, qalghandaryn qyryp bolghansha ústaydy da, bolghasyn múny bosatyp qoya beredi, qolyna tapanshany ústatyp. Boldy. Yaghni, qylmystyng izin shatastyru amaldary jasalyp otyr.

Bizding oiymyzdy besinshi núsqa alandatady.

Sebebi, birinshiden, Shanqay kenesining qarsany. Ekinshiden, qazaq basshysynyng әlemdik auqymdaghy әsire sayasy belsendiligin basu men tәueldilikti arttyra týsu qyisyny. Ýshinshiden, euraziyalyq «odaqtyn» bir naqty mәselege tirelip otyrghandyghy, ol - birynghay әskery kýshti biriktiru ornyna әzirge әskery odaqtan әrige әngimening bara qoymauy. Atalmysh oqigha soghan mәjbýrleuding alghyshartyn qalyptastyrar jayt. Tórtinshiden, bolghan oqighanyng asa auqymdy jәne el tarihynda alghash ret shekarada oryn aluy.Besinshiden, qylmystyng meylinshe qatal әri naqty iske asyrylghandyghy. Altynshydan, sol tústaghy kórshi tarapynan búghan deyin oryn alghan orys-gýrji 2008.08.08 soghysynyng aidyng kýnning amanynda ayausyz oryn alghany. Jetinshiden, týrkilik ortaq iydeyalardyng barynsha belsene bastauy.t.t.

«Abay-aqparat»