"Qazaqstan «kópúltty» emes, múnda bir-aq últ bar, ol - qazaq halqy. Al, basqalary - tek etnos ókilderi" deydi QR ÚGhA akademiygi, Boloniya ghylym akademiyasynyng korrespondent mýshesi Orazaq Smaghúl. Ol barlyq halyqty bir últtyng mýddesine júmyldyruda Germaniya tәjiriybesin ýlgi etedi.

- «Astana aqshamy» gazetine bergen súhbatynyzda qazaq jerinen osydan 7-8 myng jyl búryn ómir sýrgen adamdardyng sýiekterin tapqanynyzdy aitqan ekensiz. Olar gendik jaghynan býgingi qazaqtargha úqsay ma?

- 4 myn, 5 myng jyl búryn Kóne Qazaq júrtynda ómir sýrgen taypalardyng gendik ereksheligining ýshten bir payyzy býgingi qazaqtardyng dene qúrylymynda saqtalyp qalghan. Yaghni, qazaqtar populyasiyasynda bioәleumettik erekshelikterining tamyry osynshama uaqyt ýzilmey, saqtalyp qalghany mәlim. Sondyqtan, qazaq turaly qytay jazbalary ne aitty, parsy jazbalary ne aitty, orys ne aitty - olardyng bәrining tarihy qúndylyghy genetikalyq anyqtamalyghy jetpeydi. Óz tarihymyz - óz sýiegimizde. Bylaysha aitqanda, tarihymyz ózimizding genimizde, ózimizding fiziologiyalyq, morfologiyalyq ereksheligimizde tolyqqandy oryn alghan. Eger biz 4 myng jyl boyy ózimizding ereksheligimizdi saqtap qalghan bolsaq, onda әri qaray da, yaghny ýstimizdegi ýshinshi mynjyldyqta da úrpaqtarymyzdy saqtau mýmkindigimiz bar dep tolyq aita alamyz.

"Qazaqstan «kópúltty» emes, múnda bir-aq últ bar, ol - qazaq halqy. Al, basqalary - tek etnos ókilderi" deydi QR ÚGhA akademiygi, Boloniya ghylym akademiyasynyng korrespondent mýshesi Orazaq Smaghúl. Ol barlyq halyqty bir últtyng mýddesine júmyldyruda Germaniya tәjiriybesin ýlgi etedi.

- «Astana aqshamy» gazetine bergen súhbatynyzda qazaq jerinen osydan 7-8 myng jyl búryn ómir sýrgen adamdardyng sýiekterin tapqanynyzdy aitqan ekensiz. Olar gendik jaghynan býgingi qazaqtargha úqsay ma?

- 4 myn, 5 myng jyl búryn Kóne Qazaq júrtynda ómir sýrgen taypalardyng gendik ereksheligining ýshten bir payyzy býgingi qazaqtardyng dene qúrylymynda saqtalyp qalghan. Yaghni, qazaqtar populyasiyasynda bioәleumettik erekshelikterining tamyry osynshama uaqyt ýzilmey, saqtalyp qalghany mәlim. Sondyqtan, qazaq turaly qytay jazbalary ne aitty, parsy jazbalary ne aitty, orys ne aitty - olardyng bәrining tarihy qúndylyghy genetikalyq anyqtamalyghy jetpeydi. Óz tarihymyz - óz sýiegimizde. Bylaysha aitqanda, tarihymyz ózimizding genimizde, ózimizding fiziologiyalyq, morfologiyalyq ereksheligimizde tolyqqandy oryn alghan. Eger biz 4 myng jyl boyy ózimizding ereksheligimizdi saqtap qalghan bolsaq, onda әri qaray da, yaghny ýstimizdegi ýshinshi mynjyldyqta da úrpaqtarymyzdy saqtau mýmkindigimiz bar dep tolyq aita alamyz.

- Osy tarihtyng aqtandaq betterin ashyp, shyn tarihty jazyp, jariyalau tәuelsizdigimizdi nyghaytugha yqpal ete me?

- Sóz joq, yqpal etedi. Úrpaqtarymyzdy tәrbiyeleuge de shyn tarihtyng bereri mol. Adam balasynyng tarihyn alyp qarasanyz, qanday memleket, qanday patsha bolmasyn, onyng ózining ústanar sayasaty, iydeologiyasy bolghan. Adam balasy tek qoghamdyq ómir arqyly ómir sýredi, onsyz tirshilik ete almaydy. Bylaysha aitqanda, әrkim óz betinshe ómir sýre almaydy, shashylyp ketken tary siyaqty. Qogham bolghan song onyng ortaq qúndylyghy boluy kerek. Jәne sonyng bәri halyqtyng iygiligine arnaluy tiyis. Meninshe, bizding elimizde barlyq iygilik eng aldymen osy memleketting negizgi iyesi, qanshama qiynshylyqty kórip, azattyqqa qol jetkize almay ketken ata-babalarymyzdyng ruhyna bas iyip, qazaqtyng býgingi úrpaqtarynyng mýddesine arnaluy kerek.

- Bizde olay emes pe?

- Bizde orynsyz nәrseler kóp. Mәselen, «kópúlttymyz», «basqa últtargha da qamqorlyq jasauymyz kerek» deydi. Al, Kóne júrtymyzda 4 myng jyl boyy osy jerge iyelik jasaghan halyq - qazaqtar emes pe? Sondyqtan, aldymen osy jer men elding iyesine, olardyng ata-babasyna, býgingi úrpaghyna bas iysek, tarihy әdildik bolmay ma? Qazaq halqynyng bastan ótkergen tarihyna syi-qúrmet kórsetilui qajet. Kez kelgen últ ózderining qanday jerde túryp jatqanyn, onyng ótkeni qanday bolghanyn, egemendikke deyin qanday qiynshylyqtan ótkenin eskerui qajet. Egemendi el retinde, әriyne, kópúltty memleket shygharmyz. Biraq ózge últtardyng barlyghynyng múqtajyn tarihy otanynda oryndaugha shama kelgenshe úmtylyp jatqany mәlim. Biz qazaq halqynyng múqtajyn últtyq dәrejede oryndaugha mindettimiz. Óitkeni, basqa elderding bәri de aldymen óz halqynyng mýddesin iske asyrugha úmtylyp jatyr.

- Bir súhbatynyzda: «Qazaqstan «kópúltty» el emes» degen ekensiz...

- IYә, Qazaqstan «kópúltty» emes, múnda bir-aq últ bar, ol - qazaq halqy. Al, basqalary tek etnos ókilderi. Olar diaspora qataryna jatady. Óitkeni, olardyng basqa jaqta ózderining tarihy otandary bar. Mәselen, nemisting otany - Germaniya da, orystyng otany - Resey. Ózbekting otany - Ózbekstan, taghysyn taghy. Búl jaydy dúrys týsine bilu kerek. Qazaqtyng Qazaqstannan basqa otany joq! Qazaqtyng Qazaqstannan basqa barar jeri, basar tauy joq! Sondyqtan, basqalargha tendik beru qajet, biraq, memleket dengeyinde qazaqtyng mýddesi birinshi qatarda túrugha tiyis!

- Óziniz de estigen shygharsyz, Qytaydyng keybir úighyrlary qazaq bolyp jazylyp, osynda kóship kelip jatty. Jalpy, qújatyna qazaq bolyp jazylghan tatarlar da, úighyrlar da az emes. Osy orayda, qazaq bolghysy kelgen ózge últtardy ózimizge sindire beru ýshin shejire jazudyng qajeti joq deytinder bar. Siz qalay oilaysyz?

- Ol dúrys emes. Sonda qalay, biz basqa halyqty siniru ýshin óz tegimizden bas tartuymyz kerek pe? Qazaqtyng qazaq degen tegin tek qazaqtar, qazaqtyng úrpaghy ghana qorghay alady. Mәselen, Úly Otan soghysy jyldarynda Vengriyada qanshama nemister, evreyler «venger» bolyp jazylyp ketken. Qazir olardyng kópshiligi Ýkimet basynda otyr. Negizgi madiyarlardyng mýddesin olar tolyq oilap otyrghan joq. Majarstannyng kóptegen baylyghyn satyp, aqshasyn syrtqa shashyp jatqany da mәlim. Men ózim 2008 jyly Vengriyada VII dýniyejýzilik qúryltayda bolghanymda osy jaghdaydy óz kózimmen kórip, qynjylyp qayttym. «Mynau kim?» desen, «búrynghy nemis» deydi. «Anau kim?» desen, «búrynghy evrey» deydi. Olar venger bolyp kirip alghan da, sol elding biyligine qol jetkizip, endi óz mýddesin ghana oilap otyr deydi qarapayym halyq. Al, halyqtyng jaghdayyn eshkim eskerip jatqan joq deydi. Sol sekildi, býgin úighyrdy kirgizip alayyq, tatardy kirgizip alayyq, basqalardyng da qazaq bolyp jazyluyna jol bereyik, biraq, ol sayasattyng eshqanday da strategiyalyq mәni joq. Biz osyny týsine biluimiz kerek.

Súhbattyng tolyq núsqasyn - www.arasha.kz - http://arasha.kz/post/853 - saytynan oqy alasyzdar.