"قازاقستان «كوپۇلتتى» ەمەس، مۇندا ءبىر-اق ۇلت بار، ول - قازاق حالقى. ال، باسقالارى - تەك ەتنوس وكىلدەرى" دەيدى قر ۇعا اكادەميگى، بولونيا عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت مۇشەسى ورازاق سماعۇل. ول بارلىق حالىقتى ءبىر ۇلتتىڭ مۇددەسىنە جۇمىلدىرۋدا گەرمانيا تاجىريبەسىن ۇلگى ەتەدى.

- «استانا اقشامى» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىڭىزدا قازاق جەرىنەن وسىدان 7-8 مىڭ جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن ادامداردىڭ سۇيەكتەرىن تاپقانىڭىزدى ايتقان ەكەنسىز. ولار گەندىك جاعىنان بۇگىنگى قازاقتارعا ۇقساي ما؟

- 4 مىڭ، 5 مىڭ جىل بۇرىن كونە قازاق جۇرتىندا ءومىر سۇرگەن تايپالاردىڭ گەندىك ەرەكشەلىگىنىڭ ۇشتەن ءبىر پايىزى بۇگىنگى قازاقتاردىڭ دەنە قۇرىلىمىندا ساقتالىپ قالعان. ياعني، قازاقتار پوپۋلياتسياسىندا بيوالەۋمەتتىك ەرەكشەلىكتەرىنىڭ تامىرى وسىنشاما ۋاقىت ۇزىلمەي، ساقتالىپ قالعانى ءمالىم. سوندىقتان، قازاق تۋرالى قىتاي جازبالارى نە ايتتى، پارسى جازبالارى نە ايتتى، ورىس نە ايتتى - ولاردىڭ ءبارىنىڭ تاريحي قۇندىلىعى گەنەتيكالىق انىقتامالىعى جەتپەيدى. ءوز تاريحىمىز - ءوز سۇيەگىمىزدە. بىلايشا ايتقاندا، تاريحىمىز ءوزىمىزدىڭ گەنىمىزدە، ءوزىمىزدىڭ فيزيولوگيالىق، مورفولوگيالىق ەرەكشەلىگىمىزدە تولىققاندى ورىن العان. ەگەر ءبىز 4 مىڭ جىل بويى ءوزىمىزدىڭ ەرەكشەلىگىمىزدى ساقتاپ قالعان بولساق، وندا ءارى قاراي دا، ياعني ۇستىمىزدەگى ءۇشىنشى مىڭجىلدىقتا دا ۇرپاقتارىمىزدى ساقتاۋ مۇمكىندىگىمىز بار دەپ تولىق ايتا الامىز.

"قازاقستان «كوپۇلتتى» ەمەس، مۇندا ءبىر-اق ۇلت بار، ول - قازاق حالقى. ال، باسقالارى - تەك ەتنوس وكىلدەرى" دەيدى قر ۇعا اكادەميگى، بولونيا عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت مۇشەسى ورازاق سماعۇل. ول بارلىق حالىقتى ءبىر ۇلتتىڭ مۇددەسىنە جۇمىلدىرۋدا گەرمانيا تاجىريبەسىن ۇلگى ەتەدى.

- «استانا اقشامى» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىڭىزدا قازاق جەرىنەن وسىدان 7-8 مىڭ جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن ادامداردىڭ سۇيەكتەرىن تاپقانىڭىزدى ايتقان ەكەنسىز. ولار گەندىك جاعىنان بۇگىنگى قازاقتارعا ۇقساي ما؟

- 4 مىڭ، 5 مىڭ جىل بۇرىن كونە قازاق جۇرتىندا ءومىر سۇرگەن تايپالاردىڭ گەندىك ەرەكشەلىگىنىڭ ۇشتەن ءبىر پايىزى بۇگىنگى قازاقتاردىڭ دەنە قۇرىلىمىندا ساقتالىپ قالعان. ياعني، قازاقتار پوپۋلياتسياسىندا بيوالەۋمەتتىك ەرەكشەلىكتەرىنىڭ تامىرى وسىنشاما ۋاقىت ۇزىلمەي، ساقتالىپ قالعانى ءمالىم. سوندىقتان، قازاق تۋرالى قىتاي جازبالارى نە ايتتى، پارسى جازبالارى نە ايتتى، ورىس نە ايتتى - ولاردىڭ ءبارىنىڭ تاريحي قۇندىلىعى گەنەتيكالىق انىقتامالىعى جەتپەيدى. ءوز تاريحىمىز - ءوز سۇيەگىمىزدە. بىلايشا ايتقاندا، تاريحىمىز ءوزىمىزدىڭ گەنىمىزدە، ءوزىمىزدىڭ فيزيولوگيالىق، مورفولوگيالىق ەرەكشەلىگىمىزدە تولىققاندى ورىن العان. ەگەر ءبىز 4 مىڭ جىل بويى ءوزىمىزدىڭ ەرەكشەلىگىمىزدى ساقتاپ قالعان بولساق، وندا ءارى قاراي دا، ياعني ۇستىمىزدەگى ءۇشىنشى مىڭجىلدىقتا دا ۇرپاقتارىمىزدى ساقتاۋ مۇمكىندىگىمىز بار دەپ تولىق ايتا الامىز.

- وسى تاريحتىڭ اقتاڭداق بەتتەرىن اشىپ، شىن تاريحتى جازىپ، جاريالاۋ تاۋەلسىزدىگىمىزدى نىعايتۋعا ىقپال ەتە مە؟

- ءسوز جوق، ىقپال ەتەدى. ۇرپاقتارىمىزدى تاربيەلەۋگە دە شىن تاريحتىڭ بەرەرى مول. ادام بالاسىنىڭ تاريحىن الىپ قاراساڭىز، قانداي مەملەكەت، قانداي پاتشا بولماسىن، ونىڭ ءوزىنىڭ ۇستانار ساياساتى، يدەولوگياسى بولعان. ادام بالاسى تەك قوعامدىق ءومىر ارقىلى ءومىر سۇرەدى، ونسىز تىرشىلىك ەتە المايدى. بىلايشا ايتقاندا، اركىم ءوز بەتىنشە ءومىر سۇرە المايدى، شاشىلىپ كەتكەن تارى سياقتى. قوعام بولعان سوڭ ونىڭ ورتاق قۇندىلىعى بولۋى كەرەك. جانە سونىڭ ءبارى حالىقتىڭ يگىلىگىنە ارنالۋى ءتيىس. مەنىڭشە، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە بارلىق يگىلىك ەڭ الدىمەن وسى مەملەكەتتىڭ نەگىزگى يەسى، قانشاما قيىنشىلىقتى كورىپ، ازاتتىققا قول جەتكىزە الماي كەتكەن اتا-بابالارىمىزدىڭ رۋحىنا باس ءيىپ، قازاقتىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارىنىڭ مۇددەسىنە ارنالۋى كەرەك.

- بىزدە ولاي ەمەس پە؟

- بىزدە ورىنسىز نارسەلەر كوپ. ماسەلەن، «كوپۇلتتىمىز»، «باسقا ۇلتتارعا دا قامقورلىق جاساۋىمىز كەرەك» دەيدى. ال، كونە جۇرتىمىزدا 4 مىڭ جىل بويى وسى جەرگە يەلىك جاساعان حالىق - قازاقتار ەمەس پە؟ سوندىقتان، الدىمەن وسى جەر مەن ەلدىڭ يەسىنە، ولاردىڭ اتا-باباسىنا، بۇگىنگى ۇرپاعىنا باس يسەك، تاريحي ادىلدىك بولماي ما؟ قازاق حالقىنىڭ باستان وتكەرگەن تاريحىنا سىي-قۇرمەت كورسەتىلۋى قاجەت. كەز كەلگەن ۇلت وزدەرىنىڭ قانداي جەردە تۇرىپ جاتقانىن، ونىڭ وتكەنى قانداي بولعانىن، ەگەمەندىككە دەيىن قانداي قيىنشىلىقتان وتكەنىن ەسكەرۋى قاجەت. ەگەمەندى ەل رەتىندە، ارينە، كوپۇلتتى مەملەكەت شىعارمىز. بىراق وزگە ۇلتتاردىڭ بارلىعىنىڭ مۇقتاجىن تاريحي وتانىندا ورىنداۋعا شاما كەلگەنشە ۇمتىلىپ جاتقانى ءمالىم. ءبىز قازاق حالقىنىڭ مۇقتاجىن ۇلتتىق دارەجەدە ورىنداۋعا مىندەتتىمىز. ويتكەنى، باسقا ەلدەردىڭ ءبارى دە الدىمەن ءوز حالقىنىڭ مۇددەسىن ىسكە اسىرۋعا ۇمتىلىپ جاتىر.

- ءبىر سۇحباتىڭىزدا: «قازاقستان «كوپۇلتتى» ەل ەمەس» دەگەن ەكەنسىز...

- ءيا، قازاقستان «كوپۇلتتى» ەمەس، مۇندا ءبىر-اق ۇلت بار، ول - قازاق حالقى. ال، باسقالارى تەك ەتنوس وكىلدەرى. ولار دياسپورا قاتارىنا جاتادى. ويتكەنى، ولاردىڭ باسقا جاقتا وزدەرىنىڭ تاريحي وتاندارى بار. ماسەلەن، نەمىستىڭ وتانى - گەرمانيا دا، ورىستىڭ وتانى - رەسەي. وزبەكتىڭ وتانى - وزبەكستان، تاعىسىن تاعى. بۇل جايدى دۇرىس تۇسىنە ءبىلۋ كەرەك. قازاقتىڭ قازاقستاننان باسقا وتانى جوق! قازاقتىڭ قازاقستاننان باسقا بارار جەرى، باسار تاۋى جوق! سوندىقتان، باسقالارعا تەڭدىك بەرۋ قاجەت، بىراق، مەملەكەت دەڭگەيىندە قازاقتىڭ مۇددەسى ءبىرىنشى قاتاردا تۇرۋعا ءتيىس!

- ءوزىڭىز دە ەستىگەن شىعارسىز، قىتايدىڭ كەيبىر ۇيعىرلارى قازاق بولىپ جازىلىپ، وسىندا كوشىپ كەلىپ جاتتى. جالپى، قۇجاتىنا قازاق بولىپ جازىلعان تاتارلار دا، ۇيعىرلار دا از ەمەس. وسى ورايدا، قازاق بولعىسى كەلگەن وزگە ۇلتتاردى وزىمىزگە سىڭدىرە بەرۋ ءۇشىن شەجىرە جازۋدىڭ قاجەتى جوق دەيتىندەر بار. ءسىز قالاي ويلايسىز؟

- ول دۇرىس ەمەس. سوندا قالاي، ءبىز باسقا حالىقتى ءسىڭىرۋ ءۇشىن ءوز تەگىمىزدەن باس تارتۋىمىز كەرەك پە؟ قازاقتىڭ قازاق دەگەن تەگىن تەك قازاقتار، قازاقتىڭ ۇرپاعى عانا قورعاي الادى. ماسەلەن، ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا ۆەنگريادا قانشاما نەمىستەر، ەۆرەيلەر «ۆەنگەر» بولىپ جازىلىپ كەتكەن. قازىر ولاردىڭ كوپشىلىگى ۇكىمەت باسىندا وتىر. نەگىزگى ماديارلاردىڭ مۇددەسىن ولار تولىق ويلاپ وتىرعان جوق. ماجارستاننىڭ كوپتەگەن بايلىعىن ساتىپ، اقشاسىن سىرتقا شاشىپ جاتقانى دا ءمالىم. مەن ءوزىم 2008 جىلى ۆەنگريادا ءVىى دۇنيەجۇزىلىك قۇرىلتايدا بولعانىمدا وسى جاعدايدى ءوز كوزىممەن كورىپ، قىنجىلىپ قايتتىم. «مىناۋ كىم؟» دەسەڭ، «بۇرىنعى نەمىس» دەيدى. «اناۋ كىم؟» دەسەڭ، «بۇرىنعى ەۆرەي» دەيدى. ولار ۆەنگەر بولىپ كىرىپ العان دا، سول ەلدىڭ بيلىگىنە قول جەتكىزىپ، ەندى ءوز مۇددەسىن عانا ويلاپ وتىر دەيدى قاراپايىم حالىق. ال، حالىقتىڭ جاعدايىن ەشكىم ەسكەرىپ جاتقان جوق دەيدى. سول سەكىلدى، بۇگىن ۇيعىردى كىرگىزىپ الايىق، تاتاردى كىرگىزىپ الايىق، باسقالاردىڭ دا قازاق بولىپ جازىلۋىنا جول بەرەيىك، بىراق، ول ساياساتتىڭ ەشقانداي دا ستراتەگيالىق ءمانى جوق. ءبىز وسىنى تۇسىنە ءبىلۋىمىز كەرەك.

سۇحباتتىڭ تولىق نۇسقاسىن - www.arasha.kz - http://arasha.kz/post/853 - سايتىنان وقي الاسىزدار.