Senbi, 19 Qazan 2024
Janalyqtar 6572 0 pikir 14 Mausym, 2012 saghat 10:02

Últ ziyalysy dep kimdi aitamyz?

14.06.12.

Ziyaly adam - ainalasyna núr berushi, jaryq shashushy, shúghylagha bóleushi adam. Yaghny jaqsy adam. Dýnie jaqsylardyng dúghasymen aman túr delinedi. Belgili bir qoghamnyng býtin-bolmysyn sary mayday saqtap, týzu joldan tayqymauy ýshin ziyalylardyng atqaratyn qyzmetining manyzy orasan.

14.06.12.

Ziyaly adam - ainalasyna núr berushi, jaryq shashushy, shúghylagha bóleushi adam. Yaghny jaqsy adam. Dýnie jaqsylardyng dúghasymen aman túr delinedi. Belgili bir qoghamnyng býtin-bolmysyn sary mayday saqtap, týzu joldan tayqymauy ýshin ziyalylardyng atqaratyn qyzmetining manyzy orasan.

Ataqty Mústafa Shoqay bylay depti: «Últtyq ziyaly dep kimderdi aitamyz? Bir qa­raghanda, jenil kóringenimen, shyn mәninde búl saualgha dú­rys jauap qayyru onay emes. Oqyghan, tәrbie kórgen adam­nyng bәrin «ziyaly» dep atap, ony sol adam ózi tәn bolghan últtyng «últtyq ziyalysy» qataryna qosa beruge bolady dep oilasaq, sózsiz qatele­semiz. Bizdinshe, belgili bir múrat-maqsattardyng sonynda jýrgen jәne sol belgili mú­rat-maqsattar tóniregine jiy­nalghan oqymystylardy ghana ziyaly dep aitugha bolady. Últtyq ziyalylar qataryna tek óz halqynyng sayasi, eko­no­mikalyq jәne әleumettik damuyna qaltqysyz qyzmet ete alatyn adamdar ghana kire alady. Ziyalylardyng mindeti úly da qasiyetti boluy sebepti óte auyr. Halyqty últ den­geyine kóteru, yaghny jeri, suy, qazynasy, tili men dini bar bol­ghan halyq búqarasyn bir­lestirip, olardyng sanasyn birtútas sayasi, әleumettik, últtyq sanagha jetkizude úly tarihy mindetting manyzdy bir bóligi ziyalylardyng ýstine jýkteledi». Mine, Alashtyng ardaqty úly Mústafanyng ziyalylyqqa bergen anyqta­masy osynday.
Osyghan saysaq, bizding bý­gingi ziyalylyq dengeyimiz qay dengeyde? Búryn qalay bol­ghan? Qazir she?
Qazaq - әlimsaqtan mú­syl­man halyq. Al bir zamanda dýrildegen músylman elde­rining býgin qay dengeyge deyin qúldyraghanyn kórip-bilip otyrmyz. Qazaq ta odan shet emes. Endeshe, nege músylman elderi, onyng ishinde bizder de keri kettik? Aldymen bir sәt tariyhqa ýnileyikshi. Arab halifatynda 750 - 1258 jyld­ardaghy Abbasidter biyligi kezinde Jerding shar tәrizdes domalaq ekendigi әri óz osin ainalyp túratyny dәleldenip qoyylghan. Ony dәleldegen - әl-Biruni. Al eu­ro­sentristikke negizdel-gen ghy­lym-bilim ony bizding sa­namyzgha Ko­pernik pen Galiy­ley ash­qan dep si­­nirip kel­di. Áli de solay. Ame­rikany ash­qan esh­qan­day Hriys­­­tofor Ko­lumb emes, músyl­man­dar eken. Songhy jyl­dar­daghy zert­teuler anyq­ta­ghan­day, 1312 jyl­dar sha­masynda Batys Afriy­ka músyl­mandary múhit arqyly Sol­týstik Amerika qúrly­ghyna, dәlirek aitqanda, Mek­sika shygha­naghyna kelip jetken. Miys­sisipy ózenin boy­lay jýze otyryp, qúr­lyq­qa ish­keri en­geni turaly mәlimet­ter jaz­basha jәne zattay aighaq­tar­men anyq dәleldenip otyr. Medisiy­nanyng atasy - Ibn Sina (Aviysenna). Algebranyng ata­sy - әl-Horezmi. Muzy­ka­nyng atasy - әl-Fara­bi. Eng al­ghashqy uniyversiytet­ter­di ashqan da - músylmandar. Sen­beysiz be? Angliyada 1100 jyly túrghyzylghan Oksford uniyversiyteti, 1200 jyly qú­rylghan Kembridj uniy­ver­siytetinen de búryn 970 jyly ashylghan Egiypettegi әl-Azhar uniyversiytetin qayda qoya­syz?! Basynda meshit-medrese bo­lyp ashylghanmen, sol kezde-aq ol jerde uniyversiytettik bilim bergen. Álemning eng ejelgi oqu oryndary qa­ta­ryna Tunistegi әl-Kay­ruvan men әl-Zaytuna, Ma­rok­kodaghy әl-Karaviyin oqu oryndaryn jatqyzugha bo­lady. Tipti alysqa barmay-aq, Búhara men Samarqandty, ózi­mizding Týrkistandy-aq ala­yyqshy. Sopy Qoja Ahmet Yassauy babamyz qyryq myng shәkirt tәrbiyelepti. Osman impe­riyasyn qúrghan - sol Yas­sa­uiyding shәkirtteri eke­nin tý­rikter auzynan tastamay­dy. Óz zamanyn dýr silkintip otyratyn osynday ziyaly­larymyz bolghan. Bayaghyda.
Álemge ilim-bilim núryn shashqan әlgindey kýsh-qua­tymyz qúmgha singen suday joghaldy. Toqtap-toqyradyq. Keri ketu dәuiri bastaldy. Ja­sampaz ghasyrlardyng or­nyn jat­tampazdyq ghasyr­lar basty. Álemdi dýr silkint­ken jana­lyq ashular jogharyda attary atalghan ghúla­malarmen birge ayaqtaldy. Olar­dan keyingiler ózderi­nen búrynghylar jasap ketken ilim-bilimdi jinaqtap, týptep, shúqshighan qaghazbas­tylyqpen ghana ainalysty. Áli de solay. Jattampazdyq ghasyrlar dep otyrghanymyz - sol.
Búl alapat indet neden bastaldy? Múnyng bәri Aqyl men Jýrekting qoshtasuynan, yaghny Din men Ghylymnyng ajy­rauynan bastalghan. «Ghylym­syz adam - aqsaq, dinsiz adam - soqyr» dep ketipti qasqa bas Eynshteyn. «Din - ghylym­nyng atasy, ghylym - dinning balasy» deydi Múqaghaly Ma­qataev. Ghylym men dinning birinsiz birining kýni joq. Ekeui eki jaqqa bólingen son-aq býlinu bastaldy. Ghylym azdy, din tozdy. Ziyalylar tu­dyratyn altyn jýlge, jol-jýie joghaldy. Jýie bolma­ghan song әr-әr jerde bólshek­tenip, bólektenip shyqqan qadau-qadau ziyalylargha ghana kýnimiz qarap qaldy. Sonyng biri - Abay. Abay -jalghyz. Jalghyz bolghandyqtan da, qansha jerden ghúlama bolsa da, mektep qalyptastyra al­mady (búl jerde Abaydyng aqyndyq mektebin aityp otyrghan joqpyz). Zamany so­lay boldy. «Qayran sózim qor boldy, tobyqtynyng ezine» dep kýnirenip ketti.
Últtyq ziyalylar buy­nynyng ýzilip qaluyna, әriyne, týrli faktor: ashtyq, soghys, jappay jazalau әser etpey qoymady. Qazaqtyng shyn, imandy ziyalylary ke­shegi tar zamanda atyldy, asyldy. Ziyalylar shoghyry ýzildi. Keshegi shiryqqan za­manda shiryghyp tughan Álihan, Ahmet, Mirjaqyp, Maghjan, Qojanov, Tóreqúlov, Rysqú­lov, Sәken, Iliyas, Be­yimbetter sekildi arystary­myz ben alyp­tarymyzdyng sony Áue­zov, Sәtbaev, Mar­ghúlan­dar­men ayaqtalghanday әser be­redi. Áriyne, odan keyin de bir­talay buyndy sanap shy­ghugha bolar edi, bәribir siy­rek, qadau-qadau ghana. Jal­ghyz-jarymdar.
Qansha jerden tehnolo­giya, internet damysyn, bә­ribir bizder ensiklope­diya­lyq den­geydegi sauat­ty­lyqqa jete alghan joqpyz. Ol sauat­tylyq internetten ala sala­tynday nәrse emes, onyng bәri bizding sanamyzda boluy tiyis. Al iyn­ternet - ghylym emes! Kóp oqu, kóp bilude túrghan eshtene de joq. «Kóp oqyghan adam jýk arqalaghan esekpen ten» deydi dinimiz. Kóp oqu, kóp bilu jý­zege aspasa, ondy nәtiy­jesin bermese, kerisin­she, adasty­rugha alyp barsa, odan ne pay­da, ne qayyr?! Onda ol ziyaly emes, ziyandy.
Sonymen, býgingidey qol­dan jasalghan quyrshaq túl­ghalar emes, naghyz últtyq ziyalylarymyzdyng qalyp­tasuy ýshin bizge әli qansha jyl kerek? Mýmkin, elu, alpys jyl ótu kerek shyghar. Bәlkim, odan az, bәlkim, kóp. Mәsele onda emes. Mәsele ziya­lylarymyzdy qalyp­tastyra bilude. Dәl býgin «ziya­lylarymyz joq» dep auyzdy qu shóppen sýrtuding de qajeti joq shyghar. Ziya­lylarymyz, Qúdaygha shýkir, az da bolsa bar. Biraq sol ziya­lylarymyzdyng auzyn baghyp, aitqanyna qúlaq týrip, en­begine óteu berip otyrghan qogham, biylik bar ma? Kez kel­gen adam beynetining zeynetin kóruge qaqyly. Ábden qa­qyly. Endeshe, ziyalylary­myzgha qogham tarapynan azdap bolsa da iltipat kórsetilui ke­rek. Atkópir aqsha arzan, jalghan shoulargha, arzymay­tyn ghylymgha emes, naghyz gha­lym­dargha bólinui tiyis. Álemdik manyzy bar janalyq iyelerin ashushylar eshqanday jalan­ayaqtar emes! Olargha jaqsy jaghday jasalghan. Mәselen, Batystyng bir ghalymy sanaly ghúmyryn bir ghana órmekshini zertteuge arnapty. Sonda­ghysy - tor toqityn órmek­shining erkegi me, úrghashysy ma ekenin anyqtau. Nәtiy­jesinde tor toqityn tek úr­ghashylary eken. Osy sekildi Batysta bireuler tek qybyrlaghan qo­nyzdy, qúmyrsqany zertteu­men shashtaryn aghartady. Olar keybireuler oilay­tynday aqymaq emes. Olar­dyng esep­shottaryna ýlken aqsha týsip túrady. Belgili qorlar, úiym­dar aqsha audarady. Keyin әlgi ghalym enbegining nәtiyjesin telear­nalargha satyp, taghy bayidy. Órmekshi, qúmyrsqa, qonyz - Qúdaydyng jaratqan jәndigi. Qúdaydy tanu ýshin әueli onyng jaratqanyn tanu kerek. Mine, Qúdaygha da, adam­gha da kerek ghylym - osy. Al jaqynda bireu 11-planeta­ny tapty. Salmaghyn, tyghyzdy­ghyn jariyalady. Sol 11-pla­netany tapqannan qoghamda eshtene ózgerip ketken joq. Kedeyler bayyghan joq, ashtar toyynghan joq. Biraq onyng bәri bolashaq ýshin kerek. Sol ýshin әlgi ghalymgha million­da­ghan qarjy bólinip otyr. Búl jerde aitpaghymyz, zey­netsiz beynetting nәtiyjesi bolmay­tyn­dyghy. Arzannyng sorpasy tatymaytyndyghy. Áriyne, na­ghyz ghalymdar ash­qúr­saq jý­rip te bir Qúdaydyng riza­shy­lyghy ýshin tyrbanyp en­bek ete beretin bolar, biraq ta...
Toqsan auyz sózding tobyq­tay týiini: bizge últtyq ziya­lylardy tәrbiyeleytin jýie qalyptastyru qajet, bizge jalang últshyldar emes, iman­dy últshyldar kerek! Ol ýshin qazaqtyng shyn imandy ziya­lylary qalyptasuy tiyis. Sirә, ol ziyalylar qazirgi ghy­lym men dindi qatar ústanghan jastardan shyghyp, qalyp­ta­satyn bolar dep ýmitte­nemiz.

Tóreghaly TÁShENOV

«Ayqyn» gazeti

 

0 pikir