14.06.12.

زيالى ادام - اينالاسىنا نۇر بەرۋشى، جارىق شاشۋشى، شۇعىلاعا بولەۋشى ادام. ياعني جاقسى ادام. دۇنيە جاقسىلاردىڭ دۇعاسىمەن امان تۇر دەلىنەدى. بەلگىلى ءبىر قوعامنىڭ ءبۇتىن-بولمىسىن سارى مايداي ساقتاپ، ءتۇزۋ جولدان تايقىماۋى ءۇشىن زيالىلاردىڭ اتقاراتىن قىزمەتىنىڭ ماڭىزى وراسان.

اتاقتى مۇستافا شوقاي بىلاي دەپتى: «ۇلتتىق زيالى دەپ كiمدەردi ايتامىز؟ بiر قا­راعاندا، جەڭiل كورiنگەنiمەن، شىن مانiندە بۇل ساۋالعا دۇ­رىس جاۋاپ قايىرۋ وڭاي ەمەس. وقىعان، تاربيە كورگەن ادام­نىڭ ءبارiن «زيالى» دەپ اتاپ، ونى سول ادام ءوزi ءتان بولعان ۇلتتىڭ «ۇلتتىق زيالىسى» قاتارىنا قوسا بەرۋگە بولادى دەپ ويلاساق، ءسوزسiز قاتەلە­سەمiز. بiزدiڭشە، بەلگiلi بiر مۇرات-ماقساتتاردىڭ سوڭىندا جۇرگەن جانە سول بەلگiلi مۇ­رات-ماقساتتار توڭiرەگiنە جي­نالعان وقىمىستىلاردى عانا زيالى دەپ ايتۋعا بولادى. ۇلتتىق زيالىلار قاتارىنا تەك ءوز حالقىنىڭ ساياسي، ەكو­نو­ميكالىق جانە الەۋمەتتiك دامۋىنا قالتقىسىز قىزمەت ەتە الاتىن ادامدار عانا كiرە الادى. زيالىلاردىڭ مiندەتi ۇلى دا قاسيەتتi بولۋى سەبەپتi وتە اۋىر. حالىقتى ۇلت دەڭ­گەيiنە كوتەرۋ، ياعني جەرi, سۋى، قازىناسى، تiلi مەن دiنi بار بول­عان حالىق بۇقاراسىن بiر­لەستiرiپ، ولاردىڭ ساناسىن بiرتۇتاس ساياسي، الەۋمەتتiك، ۇلتتىق ساناعا جەتكiزۋدە ۇلى تاريحي مiندەتتiڭ ماڭىزدى بiر بولiگi زيالىلاردىڭ ۇستiنە جۇكتەلەدi». مىنە، الاشتىڭ ارداقتى ۇلى مۇستافانىڭ زيالىلىققا بەرگەن انىقتا­ماسى وسىنداي.
وسىعان سايساق، ءبىزدىڭ ءبۇ­گىنگى زيالىلىق دەڭگەيىمىز قاي دەڭگەيدە؟ بۇرىن قالاي بول­عان؟ قازىر شە؟
قازاق - الىمساقتان مۇ­سىل­مان حالىق. ال ءبىر زاماندا دۇرىلدەگەن مۇسىلمان ەلدە­رىنىڭ بۇگىن قاي دەڭگەيگە دەيىن قۇلدىراعانىن كورىپ-ءبىلىپ وتىرمىز. قازاق تا ودان شەت ەمەس. ەندەشە، نەگە مۇسىلمان ەلدەرى، ونىڭ ىشىندە بىزدەر دە كەرى كەتتىك؟ الدىمەن ءبىر ءسات تاريحقا ۇڭىلەيىكشى. اراب حاليفاتىندا 750 - 1258 جىلد­ارداعى ابباسيدتەر بيلىگى كەزىندە جەردىڭ شار تارىزدەس دومالاق ەكەندىگى ءارى ءوز ءوسىن اينالىپ تۇراتىنى دالەلدەنىپ قويىلعان. ونى دالەلدەگەن - ءال-بيرۋني. ال ەۋ­رو­تسەنتريستىككە نەگىزدەل-گەن عى­لىم-ءبىلىم ونى ءبىزدىڭ سا­نامىزعا كو­پەرنيك پەن گالي­لەي اش­قان دەپ ءسى­­ڭىرىپ كەل­دى. ءالى دە سولاي. امە­ريكانى اش­قان ەش­قان­داي حريس­­­توفور كو­لۋمب ەمەس، مۇسىل­مان­دار ەكەن. سوڭعى جىل­دار­داعى زەرت­تەۋلەر انىق­تا­عان­داي، 1312 جىل­دار شا­ماسىندا باتىس افري­كا مۇسىل­ماندارى مۇحيت ارقىلى سول­تۇستىك امەريكا قۇرلى­عىنا، دالىرەك ايتقاندا، مەك­سيكا شىعا­ناعىنا كەلىپ جەتكەن. ميس­سيسيپي وزەنىن بوي­لاي جۇزە وتىرىپ، قۇر­لىق­قا ءىش­كەرى ەن­گەنى تۋرالى مالىمەت­تەر جاز­باشا جانە زاتتاي ايعاق­تار­مەن انىق دالەلدەنىپ وتىر. مەديتسي­نانىڭ اتاسى - يبن سينا (اۆيتسەننا). الگەبرانىڭ اتا­سى - ءال-حورەزمي. مۋزى­كا­نىڭ اتاسى - ءال-فارا­بي. ەڭ ال­عاشقى ۋنيۆەرسيتەت­تەر­دى اشقان دا - مۇسىلماندار. سەن­بەيسىز بە؟ انگليادا 1100 جىلى تۇرعىزىلعان وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتى، 1200 جىلى قۇ­رىلعان كەمبريدج ۋني­ۆەر­سيتەتىنەن دە بۇرىن 970 جىلى اشىلعان ەگيپەتتەگى ءال-ازحار ۋنيۆەرسيتەتىن قايدا قويا­سىز؟! باسىندا مەشىت-مەدرەسە بو­لىپ اشىلعانمەن، سول كەزدە-اق ول جەردە ۋنيۆەرسيتەتتىك ءبىلىم بەرگەن. الەمنىڭ ەڭ ەجەلگى وقۋ ورىندارى قا­تا­رىنا تۋنيستەگى ءال-كاي­رۋۆان مەن ءال-زايتۋنا، ما­روك­كوداعى ءال-كاراۆيين وقۋ ورىندارىن جاتقىزۋعا بو­لادى. ءتىپتى الىسقا بارماي-اق، بۇحارا مەن سامارقاندتى، ءوزى­مىزدىڭ تۇركىستاندى-اق الا­يىقشى. سوپى قوجا احمەت ياسساۋي بابامىز قىرىق مىڭ شاكىرت تاربيەلەپتى. وسمان يمپە­رياسىن قۇرعان - سول ياس­سا­ۋيدىڭ شاكىرتتەرى ەكە­نىن ءتۇ­رىكتەر اۋزىنان تاستاماي­دى. ءوز زامانىن ءدۇر سىلكىنتىپ وتىراتىن وسىنداي زيالى­لارىمىز بولعان. باياعىدا.
الەمگە ءىلىم-ءبىلىم نۇرىن شاشقان الگىندەي كۇش-قۋا­تىمىز قۇمعا سىڭگەن سۋداي جوعالدى. توقتاپ-توقىرادىق. كەرى كەتۋ ءداۋىرى باستالدى. جا­سامپاز عاسىرلاردىڭ ور­نىن جات­تامپازدىق عاسىر­لار باستى. الەمدى ءدۇر سىلكىنت­كەن جاڭا­لىق اشۋلار جوعارىدا اتتارى اتالعان عۇلا­مالارمەن بىرگە اياقتالدى. ولار­دان كەيىنگىلەر وزدەرى­نەن بۇرىنعىلار جاساپ كەتكەن ءىلىم-ءبىلىمدى جيناقتاپ، تۇپتەپ، شۇقشيعان قاعازباس­تىلىقپەن عانا اينالىستى. ءالى دە سولاي. جاتتامپازدىق عاسىرلار دەپ وتىرعانىمىز - سول.
بۇل الاپات ىندەت نەدەن باستالدى؟ مۇنىڭ ءبارى اقىل مەن جۇرەكتىڭ قوشتاسۋىنان، ياعني ءدىن مەن عىلىمنىڭ اجى­راۋىنان باستالعان. «عىلىم­سىز ادام - اقساق، ءدىنسىز ادام - سوقىر» دەپ كەتىپتى قاسقا باس ەينشتەين. «ءدىن - عىلىم­نىڭ اتاسى، عىلىم - ءدىننىڭ بالاسى» دەيدى مۇقاعالي ما­قاتاەۆ. عىلىم مەن ءدىننىڭ ءبىرىنسىز ءبىرىنىڭ كۇنى جوق. ەكەۋى ەكى جاققا بولىنگەن سوڭ-اق ءبۇلىنۋ باستالدى. عىلىم ازدى، ءدىن توزدى. زيالىلار تۋ­دىراتىن التىن جۇلگە، جول-جۇيە جوعالدى. جۇيە بولما­عان سوڭ ءار-ءار جەردە بولشەك­تەنىپ، بولەكتەنىپ شىققان قاداۋ-قاداۋ زيالىلارعا عانا كۇنىمىز قاراپ قالدى. سونىڭ ءبىرى - اباي. اباي -جالعىز. جالعىز بولعاندىقتان دا، قانشا جەردەن عۇلاما بولسا دا، مەكتەپ قالىپتاستىرا ال­مادى (بۇل جەردە ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبىن ايتىپ وتىرعان جوقپىز). زامانى سو­لاي بولدى. «قايران ءسوزىم قور بولدى، توبىقتىنىڭ ەزىنە» دەپ كۇڭىرەنىپ كەتتى.
ۇلتتىق زيالىلار بۋى­نىنىڭ ءۇزىلىپ قالۋىنا، ارينە، ءتۇرلى فاكتور: اشتىق، سوعىس، جاپپاي جازالاۋ اسەر ەتپەي قويمادى. قازاقتىڭ شىن، يماندى زيالىلارى كە­شەگى تار زاماندا اتىلدى، اسىلدى. زيالىلار شوعىرى ءۇزىلدى. كەشەگى شيرىققان زا­ماندا شيرىعىپ تۋعان ءاليحان، احمەت، مىرجاقىپ، ماعجان، قوجانوۆ، تورەقۇلوۆ، رىسقۇ­لوۆ، ساكەن، ءىلياس، بە­يىمبەتتەر سەكىلدى ارىستارى­مىز بەن الىپ­تارىمىزدىڭ سوڭى اۋە­زوۆ، ساتباەۆ، مار­عۇلان­دار­مەن اياقتالعانداي اسەر بە­رەدى. ارينە، ودان كەيىن دە ءبىر­تالاي بۋىندى ساناپ شى­عۋعا بولار ەدى، ءبارىبىر سي­رەك، قاداۋ-قاداۋ عانا. جال­عىز-جارىمدار.
قانشا جەردەن تەحنولو­گيا، ينتەرنەت دامىسىن، ءبا­رىبىر بىزدەر ەنتسيكلوپە­ديا­لىق دەڭ­گەيدەگى ساۋات­تى­لىققا جەتە العان جوقپىز. ول ساۋات­تىلىق ينتەرنەتتەن الا سالا­تىنداي نارسە ەمەس، ونىڭ ءبارى ءبىزدىڭ سانامىزدا بولۋى ءتيىس. ال ين­تەرنەت - عىلىم ەمەس! كوپ وقۋ، كوپ بىلۋدە تۇرعان ەشتەڭە دە جوق. «كوپ وقىعان ادام جۇك ارقالاعان ەسەكپەن تەڭ» دەيدى ءدىنىمىز. كوپ وقۋ، كوپ ءبىلۋ ءجۇ­زەگە اسپاسا، وڭدى ءناتي­جەسىن بەرمەسە، كەرىسىن­شە، اداستى­رۋعا الىپ بارسا، ودان نە پاي­دا، نە قايىر؟! وندا ول زيالى ەمەس، زياندى.
سونىمەن، بۇگىنگىدەي قول­دان جاسالعان قۋىرشاق تۇل­عالار ەمەس، ناعىز ۇلتتىق زيالىلارىمىزدىڭ قالىپ­تاسۋى ءۇشىن بىزگە ءالى قانشا جىل كەرەك؟ مۇمكىن، ەلۋ، الپىس جىل ءوتۋ كەرەك شىعار. بالكىم، ودان از، بالكىم، كوپ. ماسەلە وندا ەمەس. ماسەلە زيا­لىلارىمىزدى قالىپ­تاستىرا بىلۋدە. ءدال بۇگىن «زيا­لىلارىمىز جوق» دەپ اۋىزدى قۋ شوپپەن ءسۇرتۋدىڭ دە قاجەتى جوق شىعار. زيا­لىلارىمىز، قۇدايعا شۇكىر، از دا بولسا بار. بىراق سول زيا­لىلارىمىزدىڭ اۋزىن باعىپ، ايتقانىنا قۇلاق ءتۇرىپ، ەڭ­بەگىنە وتەۋ بەرىپ وتىرعان قوعام، بيلىك بار ما؟ كەز كەل­گەن ادام بەينەتىنىڭ زەينەتىن كورۋگە قاقىلى. ابدەن قا­قىلى. ەندەشە، زيالىلارى­مىزعا قوعام تاراپىنان ازداپ بولسا دا ءىلتيپات كورسەتىلۋى كە­رەك. اتكوپىر اقشا ارزان، جالعان شوۋلارعا، ارزىماي­تىن عىلىمعا ەمەس، ناعىز عا­لىم­دارعا ءبولىنۋى ءتيىس. الەمدىك ماڭىزى بار جاڭالىق يەلەرىن اشۋشىلار ەشقانداي جالاڭ­اياقتار ەمەس! ولارعا جاقسى جاعداي جاسالعان. ماسەلەن، باتىستىڭ ءبىر عالىمى سانالى عۇمىرىن ءبىر عانا ورمەكشىنى زەرتتەۋگە ارناپتى. سوندا­عىسى - تور توقيتىن ورمەك­شىنىڭ ەركەگى مە، ۇرعاشىسى ما ەكەنىن انىقتاۋ. ءناتي­جەسىندە تور توقيتىن تەك ۇر­عاشىلارى ەكەن. وسى سەكىلدى باتىستا بىرەۋلەر تەك قىبىرلاعان قو­ڭىزدى، قۇمىرسقانى زەرتتەۋ­مەن شاشتارىن اعارتادى. ولار كەيبىرەۋلەر ويلاي­تىنداي اقىماق ەمەس. ولار­دىڭ ەسەپ­شوتتارىنا ۇلكەن اقشا ءتۇسىپ تۇرادى. بەلگىلى قورلار، ۇيىم­دار اقشا اۋدارادى. كەيىن الگى عالىم ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسىن تەلەار­نالارعا ساتىپ، تاعى بايدى. ورمەكشى، قۇمىرسقا، قوڭىز - قۇدايدىڭ جاراتقان جاندىگى. قۇدايدى تانۋ ءۇشىن اۋەلى ونىڭ جاراتقانىن تانۋ كەرەك. مىنە، قۇدايعا دا، ادام­عا دا كەرەك عىلىم - وسى. ال جاقىندا بىرەۋ 11-پلانەتا­نى تاپتى. سالماعىن، تىعىزدى­عىن جاريالادى. سول 11-پلا­نەتانى تاپقاننان قوعامدا ەشتەڭە وزگەرىپ كەتكەن جوق. كەدەيلەر بايىعان جوق، اشتار تويىنعان جوق. بىراق ونىڭ ءبارى بولاشاق ءۇشىن كەرەك. سول ءۇشىن الگى عالىمعا ميلليون­دا­عان قارجى ءبولىنىپ وتىر. بۇل جەردە ايتپاعىمىز، زەي­نەتسىز بەينەتتىڭ ناتيجەسى بولماي­تىن­دىعى. ارزاننىڭ سورپاسى تاتىمايتىندىعى. ارينە، نا­عىز عالىمدار اش­قۇر­ساق ءجۇ­رىپ تە ءبىر قۇدايدىڭ ريزا­شى­لىعى ءۇشىن تىربانىپ ەڭ­بەك ەتە بەرەتىن بولار، بىراق تا...
توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىق­تاي ءتۇيىنى: بىزگە ۇلتتىق زيا­لىلاردى تاربيەلەيتىن جۇيە قالىپتاستىرۋ قاجەت، بىزگە جالاڭ ۇلتشىلدار ەمەس، يمان­دى ۇلتشىلدار كەرەك! ول ءۇشىن قازاقتىڭ شىن يماندى زيا­لىلارى قالىپتاسۋى ءتيىس. ءسىرا، ول زيالىلار قازىرگى عى­لىم مەن ءدىندى قاتار ۇستانعان جاستاردان شىعىپ، قالىپ­تا­ساتىن بولار دەپ ۇمىتتە­نەمىز.

تورەعالي تاشەنوۆ