Qazaqtyng túnghysh operasy
«Qyz Jibek» – qazaqtyng túnghysh operasy ekenin júrtshylyq jaqsy bilse kerek. IYә, halqymyzdyng kәsiby opera tarihynyng alghashqy beti osy «Qyz Jibekten» bastau alghan. Últtyq naqyshtaghy әigili klassikalyq tuyndy sahnagha alghash ret 1934 jyly qanat qaqty. Evgeniy Brusilovskiy men Ghabit Mýsirepovting «Qyz Jibegi» ә degennen-aq júrtshylyqty baurap aldy. Asa biyik talghammen jazylghan operanyng mәn-mazmúny da, muzykalyq әdeby kórkemdiligi de, sahnagha qoyyluy da bir-birimen ýndesip, qúdiretti tuyndyny qúrady. Sol qúndylyghyn әli kýnge deyin joyghan joq. Halyq ta «Qyz Jibeginen» jalyqqan emes.
Kýlli qazaqtyng da, qazirgi Abay atyndaghy memlekettik akademiyalyq opera jәne balet teatrynyng da opera әlemindegi eng ýlken tabysy «Qyz Jibek» operasy boldy. Tek óz halqymyz ghana emes, kezinde mәskeulikterding ózi qazaqtyng «Qyz Jibegine» basyn iygen.

Qazaqtyng túnghysh operasy
«Qyz Jibek» – qazaqtyng túnghysh operasy ekenin júrtshylyq jaqsy bilse kerek. IYә, halqymyzdyng kәsiby opera tarihynyng alghashqy beti osy «Qyz Jibekten» bastau alghan. Últtyq naqyshtaghy әigili klassikalyq tuyndy sahnagha alghash ret 1934 jyly qanat qaqty. Evgeniy Brusilovskiy men Ghabit Mýsirepovting «Qyz Jibegi» ә degennen-aq júrtshylyqty baurap aldy. Asa biyik talghammen jazylghan operanyng mәn-mazmúny da, muzykalyq әdeby kórkemdiligi de, sahnagha qoyyluy da bir-birimen ýndesip, qúdiretti tuyndyny qúrady. Sol qúndylyghyn әli kýnge deyin joyghan joq. Halyq ta «Qyz Jibeginen» jalyqqan emes.
Kýlli qazaqtyng da, qazirgi Abay atyndaghy memlekettik akademiyalyq opera jәne balet teatrynyng da opera әlemindegi eng ýlken tabysy «Qyz Jibek» operasy boldy. Tek óz halqymyz ghana emes, kezinde mәskeulikterding ózi qazaqtyng «Qyz Jibegine» basyn iygen.
1936 jyly Mәskeude qazaq әdebiyeti men mәdeniyetining onkýndigi bolghany belgili. Oghan Temirbek Jýrgenov bastaghan Júmat Shaniyn, Qúrmanbek Jandarbekov, Qanabek pen Kýlәsh Bayseyitovter, Manarbek Erjanov, Shara Jiyenqúlova syndy qazaq ónerining negizin qalaghan nebir sanlaqtar bardy. Búl – Opera teatry janadan tәi-tәy basqan kezi. Óner qayratkerleri onkýndikke «Qyz Jibek» pen «Jalbyrdy» alyp barghan. Eki spektakliding de barynsha tabighy shyghuyna erekshe mәn berilgen eken. Ásirese, alghashqy últtyq opera «Qyz Jibekte» qazaq halqynyng jan dýniyesi, әdet-ghúrpy kórinis tabuy tiyis bolghan. Temirbek Jýrgenovting búl iydeyasy búljymay oryndalady. Operada Jibek kәdimgi altyndatqan kýimede otyryp sýigenine jýrek syryn aqtarady. Sahnada qazaqtyng kiyiz ýii bau, basqúr, dódegelerine deyin qúrylyp, oy-órnekterimen, bar sәn-saltanatymen tabighy kýiinde mәskeulikterge kórsetildi. Anshynyng qolyna qondyrghan býrkitti de júrtshylyq tiridey kórdi. Tipti Bazarbay hannyng sarayynda tartylghan ettabaqta ta kәduilgi ýiitilgen qoydyng basy jatty...Tabighy kórinister qashan da halyqtyng jýregine jaqyn. «Qyz Jibektin» sol kezde tanqalarlyq tamasha tabysqa jetuining bir úshy da osy shynayy bitim-bolmysynda jatsa kerek.
Sonymen, 1936 jyly Mәskeude ótken qazaq ónerining onkýndigi 17 mamyr kýni «Qyz Jibek» spektaklimen ashylady. Jibek – Kýlәsh Bayseyitova, Tólegen – Qanabek Bayseyitov, Bekejan – Qúrmanbek Jandarbekov. Shetinen talanttar. Olardyng tasyghan daryny, oryndau sheberligi, әrtistik qabileti spektaklidi qúlpyrtyp әketip, talghampaz kórermenderding tandayyn qaqqyzdy.
Qazaqtyng alghashqy operasynyng danqy alysqa ketti. Ortalyq gazet-jurnaldardyng bәri joghary talghammen qoyylyp, asqan shabytpen oryndalghan spektakli turaly jarysa jazyp jatty. Mysaly, «Sosialistik Qazaqstan» gazeti: «Moskvada oiyn kórsetip jatqan Qazaq memleket muzyka teatry «Qyz Jibekti» ekinshi ret qoydy. Ýlken teatr filialy halyqqa lyq toly boldy. Kórushiler oiyndy óte jaqsy qarsy aldy. Shymyldyq ashylyp, birinshi perdede qazaqtyng erte kezdegi shalqyghan bay, qúlpyrghan әsem kiyiz ýiining tamasha kórinisi algha tartylyp, neshe týrli sәndi kiyingen qyzdardyng qosylyp salghan әnderinen song kórushiler úzaq qol shapalaqtady. Oiyn uaqytynda júrt qayta-qayta qol shapalaqtap otyrdy. Árbir perdeden song júrt tamasha oiyn kórsetken teatrdyng aita qalghanday ýzdik kollektiyvine ovasiya jasap, qúrmet etti. Júrtty óte-móte sýisindirgender, basty rólderde oinaushylar – Qazaq Respublikasyna enbegi singen әrtis Kýlәsh Bayseyitova, әrtisterden Qanabek Bәiseyitov, Qúrmanbek Jandarbekov, Manarbek Erjanov, Ýriya Túrdyqúlova, biyshi Shara Jiyenqúlova jәne basqalar boldy» dese, «Sovetskoe iskusstvo» basylymynda spektakli turaly: «»Qyz Jibektin» muzykasy birinshi taktysynan songhysyna deyin súmdyq sýikimdi. Mәselen, «Gәkku» әni tyndaushylarynyng esin aldy; әshekey-boyausyz qonyrqay ghana әn bolghanymen, onyng әuendik surettemesi qanshalyq mәndi, maghynaly... qanday әserli... Dramaturg Ghabit Mýsirepov pen kompozitor Brusilovskiy qazaq halyq tvorchestvosynyng negizinde keremet muzykaly-sahnalyq tuyndy jasaghan...», - dey kele búl gazet te birtuar óner qayratkerlerding talantyn jer-kókke syighyzbay maqtap jazghan.
Mine, Mәskeudi osylaysha dýr silkindirgen túnghysh qazaq operasy edi búl. «Qyz Jibekten» keyin nebary 24 jasar Kýlәshqa «KSRO-nyng halyq әrtisi» ataghy men «Enbek Qyzyl Tu» ordeni beriledi. Temirbek Jýrgenov, Qúrmanbek Jandarbekovter de osy ordendi keudelerine taghyp keldi. Qanabek Bayseyitov, Manarbek Erjanov, Ýriya Túrdyqúlova, Ahmet Júbanov, Evgeniy Brusilovskiy syndy darabozdar «Qúrmet belgisi» ordenimen marapattalady.
Ónkey mandayaldy óner ókilderi negizin qalaghan «Qyz Jibektin» tabysty sahnalanyp, júrtshylyqtyng jýreginde qúrmetpen saqtaluy zandy da.
Bertinirek Jibekti – Biybigýl Tólegenova, Tólegendi – Álibek Dinishev oinady. Ghabit Mýsirepovting tilimen jetkizsek: «Qyz Jibektin» jana qoyylymyn eki ret kórdim, jaman emes. Ásirese, Kýlәshting orynbasar sinlisining shyqqanyna quandym (Biybigýl Tólegenovany aitqany – avt.). Álibek Dinishev – búl kýnge deyin tabylmay jýrgen Tólegen. Talant».

Al býgingi kýnning Jibegi – Núrjamal Ýsenbaeva. Búl turaly ózi ne deydi?
«Mening Jibegim osynday bolu kerek»
— Men ýshin «Qyz Jibek» operasynyng orny bólek. Árbir óner adamynyng jolyn ashatyn, baghyn jandyratyn bir tuyndysy bolady. Mening óner әlemindegi baghymdy ashqan – osy «Qyz Jibek» edi. Qúrmanghazy atyndaghy konservatoriyanyng songhy kursynda oqyp jýrgen kezim. Jibek partiyasyn oryndau baqyty maghan búiyrdy. Kimmen deysiz ghoy? Álibek Dinishevpen. Múnday әigili әnshimen әriptes bolu biz ýshin ýlken quanysh bolatyn. Shabytym shalqyp, Jibek partiyasyn oryndap shyqtym. Qoyylym ayaqtalghannan keyin «qalay boldy eken?» dep kýmәndandym. Bir kezde sahnagha Ghabit Mýsirepov shyghyp: «Mening Jibegim osynday bolu kerek» dep, mandayymnan sýidi. Quanyshymda shek joq. Sol kez әli kýnge kóz aldymda. Mine, sodan beri 25 jyl boyy Jibekti jyrlap kelemin. Maghan búl obraz erekshe ystyq.

Qúdirettilikting qúpiyasy nede?
«Qyz Jibek» – Ghabit Mýsirepovting alghashqy operalyq tuyndysy. Ol spektaklidi erekshe jaqsy kórgen eken. Librettony qayta-qayta óndep, mәtinining de minsiz boluyn airyqsha qadaghalapty. Jana muzykalyq qoyylymy, oryndaluy qalay bolyp jatqanyn kóru ýshin teatrgha da jiyi-jii kelip túrghan.
Ghabit Mýsirepov pen Evgeniy Brusilovskiy halyqtyq epos negizinde últtyq operanyng inju-marjanyn jasap qaldyrdy.
«Qyz Jibektin» qúdireti onyng muzykalyq tilinde jatyr deydi zertteushiler. Evgeniy Brusilovskiy operalyq tuyndyda halqymyzdyng 30-dan astam әni men kýiin paydalanghan eken. Onyng partituralarynyng barlyghy derlik Viktor Zataevichting jinaghynan alynghan. Bolashaq kompozitor búl enbektegi qazaqtyng әnderin sýisine qabyldap, jýreginde úyalatqan. Alghashqy shygharmashylyq qadamyn halqymyzdyng әuenderin notagha týsiruden bastaghan Evgeniy Grigorievich tek qana qazaq halqyna tәn últtyq naqyshty ajyrata bilgen. Kezinde «Sovetskoe iskusstvo» degen mәskeulik basylymnyng ózi Brusilovskiyding búl enbegin joghary baghalap: «...ol barynsha evropalyq muzyka tehnikasyna sýiengenimen, halyqtyq muzykanyng bar erekshelik boyaularyn, bederin әdemi saqtay bilgen...» dep jazypty.
«Qyz Jibek» muzykasynyng eshqaysysy foliklorlyq negizden auytqymaghan. Aytalyq, muzykanyng yrghaghy Jibekting kónil-kýiimen dóp keledi. Atap aitqanda, «Gәkku» men «Tolqyma» keyipkerding kóterinki kónilin bildirse, «Dýniye-ay», «Raushan» әuenderi tragediyalyq obrazdy menzegen. Muzyka tilining tabighilyghynyng ózi «Qyz Jibekti» jandandyra týskenin angharugha bolady.
Qoyylymdaghy halqymyzdyng salt-dәstýrin, túrmys-tirshiligin kórsetetin kórinisterding ózi epostyng ózeginen alynghan. Bir sózben aitqanda, kompozitor spektakliding barynsha tabighilyghyn búzbay, kórermenge jetuin airyqsha eskergen.
Últtyq boyauy qoi, shynayy bolmysty operanyng qúdireti әli talay kórermenning jýregin terberi sózsiz.

***
Abay atyndaghy Qazaq memlekettik akademiyalyq opera jәne balet teatry sahnalaghaly otyrghan «Qyz Jibekte» basty partiyalardy Núrjamal Ýsenbaeva (Jibek), Múrat Shalabaev (Tólegen), Talghat Kýzembaev (Bekejan) jәne Bolat Bókenov (Shege) oryndamaq.
Ruhany qazynamyzdyng jauhar tuyndysyna ainalghan últtyq operany júrtshylyq Esil ózenining betinde qúrylghan sahnadan tamashalaytyn bolady.

Qymbat TOQTAMÚRAT
“Astana aqshamy” gazeti